2. МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ЦАГААН ТОЛГОЙ
7эгшиг Бүхгийгүүлэгчийг
амилуулдагүсгүүд
А, Э,И, О, У,Ө, Ү
6туслах эгшиг Я-ийн төрлийн үсгүүд Я, Е, Ё, Ю, Й, Ы
7эгшигт
гийгүүлэгч
Ямагт эгшигтэй бичигддэг
үсгүүд
М, Н, Г, Л, Б,В, Р
9заримдаг
гийгүүлэгч
Заримдааэгшигтэй бичигддэг
үсгүүд
Ц, Ж, З, С, Д,Т, Ш,Ч, Х
4онцгой
гийгүүлэгч
Гадаадүгтэмдэглэхэд
хэрэглэдэгүсгүүд
Ф,П, К, Щ
2тэмдэгүсэг Зөөлөрснийг тэмдэглэх,
тусгаарлах үсгүүд
Ь,Ъ

3. ЦАГААН ТОЛГОЙН АНГИЛАЛ
• Уушгинаас гарах хий
амны хөндийгөөр
саадгүй гарч хэлэгдэх
авиаг эгшиг авиа гэнэ.
Эгшиг
• Уушгинаас гарсан хий
амны хөндийгөөр
гарахдаа ямар нэг
саад, хашилт
тохиолдон хэлэгдэх
авиаг гийгүүлэгч гэнэ.
Гийгүүлэгч

4. ЭГШГИЙН АНГИЛАЛ, НЭРШИЛ
Эр эгшиг а, о, у, я, ё, ю (у), ы Эр үг- адуу, монгол,
Эм эгшиг э, ө, ү, е, ю (ү) Эм үг- эмээ, үндэстэн
Саармаг
эгшиг
и, й Саармаг үг- ишиг, илжиг
Богино эгшиг а, э, и, о, у, ө, ү, я, е, ё, ю Хун, гүнж, тугал
Урт эгшиг аа, ээ, ий, оо, уу, өө, үү, яа, яу,
еэ, еө, ёо, ёу, юу, юү, иа, ио,
иу, ий, ы
Эмээ, ёотон, бариа
Хос эгшиг ай, эй, ой, уй, яй, ёй, юй Аймаг, үйлдвэр, ой
Өргөлтөт
эгшиг
Үгийн нэгдүгээр үеийн богино
эгшгийг хэлнэ.
сургууль
Балархай
эгшиг
Үгийн нэгдүгээр үеэс хойш
орсон богино эгшгийг хэлнэ.
хөдөлмөр
Ялгах эгшиг Хэлний урдуурх “н”, хэлний гүн
угийн “г” –ийн ард орсон
балархай эгшгийг ялгах эгшиг
гэнэ. Өргөлтөт болон урт, хос
эгшиг нь ялгах эгшиг болохгүй.
Хоног, тооно, урсгал,
тогос

5. ЭГШИГ ЗОХИЦОХ ЁС
Үгийн нэгдүгээр үед орсон эгшиг нь
дараах үед орох эгшгийг захиран
зохицуулахыг хэлнэ.
1 Монгол үгэнд эр эгшиг нь эр
эгшигтэйгээ , эм эгшиг нь эм
эгшигтэйгээ тус тус зохицон орно.
Адуу, ухаан, оролцоход
Эрүү, үлгэр, өгөөмөр
2 Саармаг эгшиг нь эр, эм үгийн
алинд ч зохицон орно.
Ажил, урилга
Үйлс, хүчит
3 Хоёр үгнээс бүтсэн нэг үг болон
үгийн эцэст “-гүй, -жээ, -чээ”
залгахад дээрх зохицол
хамаарахгүй.
Баянмөнх, олжээ,
гарахгүй
4 Үгийн нэгдүгээр үеэс хойш орсон “и,
ий, ы, эй” эгшгүүдийн дараа
тохиолдох эгшгийг тэдгээрээс өмнө
орсон эгшигтэй зохицуулан бичнэ.
Хажиглав, далийсан,
аавынхаа, эмээтэйгээ

6. ҮЕ, БИТҮҮ БА ЗАДГАЙ ҮЕ
Үгийн эгшгийн тоогоор
үелнэ. Урт болон хос
эгшиг нь нэг үе болно.
Хөг-жим- чин-
тэй
1
Эгшгээр төгссөн үеийг
задгай үе гэнэ.
Тэ- мээ
2
Гийгүүлэгчээр төгссөн
үеийг битүү үе гэнэ.
Мал- чин

7. ХЭЛНИЙ УРДУУРХ БА ХЭЛНИЙ ХОЙГУУРХ “Н”
1 Хэлний үзүүр тагнайд хүрч хэлэгдэх “н”
авиаг хэлний урдуурх “н” гэх ба ардаа
эгшигтэй бичигдэнэ.
Сана, заана
2 Хэлний үзүүр тагнайд хүрэхгүй хэлэгдэх “н”
авиаг хэлний хойгуурх “н” гэх ба ардаа
эгшиггүй бичигдэнэ.
Сан, заан
1 Хэлний уг хүүхэн хэлтэй хамжиж хэлэгдэх
“г” авиаг хэлний гүн угийн “г” гэх ба ардаа
“а, о, у, ы” эгшигтэй бичигдэнэ.
Тарга, бага,
тугал
2 Хэлний уг тагнайн хойд хэсэгтэй хамжиж
хэлэгдэх “г”авиаг хэлний гүн биш угийн “г” гэх
ба ардаа эгшиггүй буюу “ө,э” эгшигтэй байна.
Тараг, баг,
төгөл
ХЭЛНИЙ ГҮН УГИЙН БА ХЭЛНИЙ ГҮН УГИЙН БИШ “Г”

8. “Ж,Ч,Ш” ГИЙГҮҮЛЭГЧИЙН ДҮРЭМ
1 Эр үгийн эхэнд “ж, ч, ш” –ийн дараа а, о у
эгшиг бичнэ.
Жаргал, чоно,
шугам
2 Эм үгийн эхэнд “ж, ч, ш” –ийн дараа и, ө, ү
эгшиг бичнэ.
Жигүүртэн,
чөмөг, ширээ
3 Үгийн дунд “ж, ч, ш” –ийн дараа богино эгшиг
бичих шаардлага гарвал зөвхөн “и” бичнэ.
Бичиж, хажиг,
унших
4 “Ж, ч, ш”-ээр төгссөн үгэнд харьяалахын тийн
ялгалын “-ийн” , заахын тийн ялгалын “-ийг”
нөхцөл залгана.
гавжийн,
багшийг,
жолоочийн

9. БАЛАРХАЙ ЭГШИГ ГЭЭХ ДҮРЭМ
1 Гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд урт
эгшгээр эхэлсэн дагавар, нөхцөл
залгахад эцсийн гийгүүлэгчийн
өмнөх балархай эгшиг үүрэггүй
бол гээгдэнэ.
Нутаг-ийн
нутгийн
2 “И” –ээс бусад эгшгээр төгссөн үгэнд
урт эгшгээр эхэлсэн дагавар, нөхцөл
залгахад үгийн эцсийн балархай
эгшиг гээгдэнэ.
Хурга аар хургаар
3 Гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд
гийгүүлэгчээр эхэлсэн дагавар,
нөхцөл залгахад өмнө нь эгшиг
жийрэглэвэл эцсийн гийгүүлэгчийн
өмнөх балархай эгшиг гээгдэнэ.
Хөхөр х хөхрөх

10. БАЛАРХАЙ ЭГШИГ ГЭЭХГҮЙ ДҮРЭМ
1 Оноосон нэрийн балархай эгшгийг гээхгүй. Дархан ы Дарханы
2 Үйл үгийн тодотгон холбох “х”-ийн өмнөх
балархай эгшгийг гээхгүй.
Харах аар харахаар
3 Үгийн дунд орсон хэлний урдуурх “н” болон
хэлний гүн угийн “г” –ийн дараах ялгах
эгшгийг гээхгүй.
Хоног ийн хоногийн
Тугал аар тугараар
4 Үгэнд дараалан орсон гурван гийгүүлэгчийн
гурав дахь нь хэлний урдуурх “н” ба хэлний
гүн угийн “г” байвал тэдгээрийн өмнөх
балархай эгшгийг гээхгүй.
Халбага ыг халбагыг
5 Эгшигт гийгүүлэгч эгшиггүйтэхэд хүрвэл
балархай эгшгийг гээхгүй бичнэв
Уулзвар-аар-
уулзвараар
6 Заримдаг гийгүүлэгчийн дараах
заримдаг гийгүүлэгч эгшиггүйдэхэд
хүрвэл
Жагссан ыг
жагссаныг
7 Балархай эгшгийг гээхэд үгийн үндэс
эвдрэхээр байвал
Нөхцөл ийн
нөхцөлийн
8 Зөөлрүүлэх үүргээр орсон “и” эгшгийг
гээхгүйв
Охин оор охиноор

11. ЗӨӨЛНИЙ ТЭМДЭГ “И” БОЛОХ ДҮРЭМ
1 “ь” –ийн араас “а, о, у, и” эгшиг
уртаар орвол
Захь- захиа, хууль-
хуулийн
2 “ь” –ийн араас “в, г, л, м, н, р” гийгүүлэгч
орвол
Боль – болино, ярь-
яривал
3 “ь” –ийн араас тодотгон холбох “-х”
нөхцөл орвол
Халь-халих, тавь-
тавих
4 Ардаа “ь” –тэй заримдаг гийгүүлэгчийн
араас “х”-ээс бусад заримдаг гийгүүлэгч
орвол
Бодь-бодит, сахь-
сахиж
ЗӨӨЛНИЙ ТЭМДЭГ “И” БОЛОХГҮЙ ДҮРЭМ
1 “ь” –ийн араас “я, ё ” туслах эгшиг
орвол
Барь- барья, хорь-
хорьё
2 Ардаа “ь” –тэй эгшигт гийгүүлэгчийн
араас “х” –ээс бусад заримдаг гийгүүлэгч
орвол
Холь- хольдог, зорь-
зорьсон
3 Хоёр үгнээс бүтсэн үгийн эхний үг нь “ь” –
ээр төгссөн бол
Дарьжав, горьгүй нь

12. НЭР ҮГ БҮТЭЭХ ДАГАВАР
Идэвхтэй язгуур үндсээс нэр үг
бүтээх
Идэвхгүй
язгуураас нэр үг
бүтээх
Нэр язгуур үндсээс
нэр үг бүтээх
Үйл язгуур үндсээс
нэр үг бүтээх
-чин, -вч, -тан, -лан,
-лаг, -гтай, -ж, -лж,
-цаг, -ль, -л, -с, -
сар, -гана, -ган, -
т, -га, -нцар, -маг,
-н, -тай, -гүй, -нгуй
-лага, -л, -лт, -аа, -
уур, -аар, -аас, -
дал, -дас, -с, -г, -га,
-аач, -вар, -ц,
-мж, -мт, -м, -ш, -
л, -маг, -з, -хуун, -
мал
-на, -н, -с, -аа, -гар,
-р, -гай, -вар, -ш,
-гш, -р, -уур, -д
Жишээ:
-чин, -ч дуучин
-х, -хан хотынхон
-вч чихэвч
-ш түлш
Жишээ:
-г зураг
-ц сууц
-маг хайлмаг
-аар хазаар
Жишээ:
-вар цайвар
-на наана
-уур цаагуур
-гар гялгар

13. ҮЙЛ ҮГ БҮТЭЭХ ДАГАВАР
Идэвхтэй язгуур үндсээс үйл үг
бүтээх
Идэвхгүй
язгуураас үйл үг
бүтээх
Нэр язгуур,
үндсээс үйл үг
бүтээх
Үйл язгуур, үндсээс
үйл үг бүтээх
-л, -на, -д, -чил, -
шаа, -лд, -р, -ш, -ж,
-рх, -т, -с, -ц, -жир
-л, -р, -ни -ай, -схий, -лз, -
гана, -р, -ч, -л, -
гина, -хир, -жигна, -
ш, -хий, -ги
Жишээ:
-д жолоод
-ц мөрийц
-на эмнэ
-ш нутагш
Жишээ:
-л цохил
-р будар
-ни зовни
Жишээ:
-гина цангина
-хий ханхий
-хир архир

14. ОЛОН ТООНЫ ДАГАВАР
Жинхэнэ нэрийн ганц тоонд залгаж олон тоо
үүсгэнэ.
1 -чууд, чүүд Монголчууд,
эмэгтэйчүүд
2 -чуул, -чүүл Хууччуул, өвөгчүүл
3 -д Нөхөд, охид
4 -с Дээдэс, юмс
5 -нар Сайд нар, цагдаа нар
6 -ууд Хүүхдүүд, найзууд
Мөн тодотголыг давтаж, үгийн өмнө бүх, бүгд, хамаг, олон зэрэг үгсийг
бичиж олон тоог үүсгэж болно. Жишээ нь: өндөр өндөр барилга, хүн
хүний сонирхол, олон улс гэх мэт

15. ХЭВИЙН ДАГАВАР
Үйл хөдлөл, үйлдэгч эзэн хоёрын харьцаа заахыг үйл үгийн
хэв гэнэ.
1 Өөрөө үйлдэх 0 Үз
2 Бусдаар үйлдүүлэх -уул
-лга
-га
-аа
Үзүүл
Хураалга
Гарга
3 Бусдын эрхэнд
үйлдэх
-гд
-д
-т
Баригд
Дууд
Авт
4 Харилцан
үйлдэлцэх
-лд Барилд
5 Хамтран үйлдэх -лц Харилц

16. ҮЙЛ ҮГИЙН БАЙДЛЫН ДАГАВАР
Тодорхой цаг хугацааны дотор болж байгаа үйл хөдлөлийн
цогц байдлын төгсөх, эс төгсөх, нэг удаа болох, давтагдах,
удаан үргэлжлэх, түр зуур болох шинж чанарыг заах хэл
зүйн айг байдал гэнэ.
1 Энгийн үйлдэх 0 яв
2 Хоромхон үйлдэх -схий явсхий
3 Бүрмөсөн үйлдэх -ч, -чих явчих
4 Түр үйлдэх -зна хүлээзнэ
5 Олноороо үйлдэх -цгаа харцгаа
6 Давтан үйлдэх -л дэвсэл

17. ЦАГТ НЭРИЙН ДАГАВАР ҮЙЛИЙН ТОДОТГОН ХОЛБОХ НӨХЦӨЛ
Тодотгон холбох нөхцөлтэй үг нь нэрийн өмнө үндсээрээ
хамжин холбогдож, юмны шинжийг заадаг.
1 Нэгэнт өнгөрсөн
цаг
-сан үзсэн
2 Үргэлжилж буй одоо
цаг
-аа яваа
3 Үргэлжлэх ирээдүй
цаг
-х харах
4 Боломжгүй ирээдүй
цаг
-маар
-ууштай
бодмоор
авууштай
5 Байнга давтах одоо
цаг
-даг хайрладаг
6 Ирээдүй цагт -хуйц сонсохуйц

18. НЭРИЙН ТИЙН ЯЛГАЛЫН НӨХЦӨЛ
1 Нэрлэх 0 Хэн? Юу? Багш
2 Харьяалах -ын, ийн, ы, ий,
н
Хэний?
Юуны?
Багшийн
3 Өгөх орших -д, т, аа Хэнд?
Юунд?
Багшид
4 Заах -ыг, ийг, г Хэнийг?
Юуг?
Багшийг
5 Гарах -аас Хэнээс?
Юунаас?
Багшаас
6 Үйлдэх -аар Хэнээр?
Юугаар?
Багшаар
7 Хамтрах -тай, -тэй, -той Хэнтэй?
Юутай?
Багштай
8 Чиглэх -руу, -луу Хэн рүү?
Юу руу?
Багшруу
9 Жиших -шиг, мэт, адил Хэн шиг?
Юу шиг?
Багш шиг

19. НЭРИЙН ХАМААТУУЛАХ НӨХЦӨЛ
1 Биеийн
хамаатуула
х нөхцөл
I биед хамаатуулах -минь
-маань
Аав минь
Аав маань
II биед хамаатуулах -чинь
-тань
Аав чинь
Аав тань
III биед хамаатуулах -нь Аав нь
2 Ерөнхийлөн
хамаатуула
х нөхцөл
Ерөнхийлөн
хамаатуулах
-аа
-ээ
-оо
-өө
Ааваа
Ээжээ
Номоо
хөеөгөө

20. ҮЙЛИЙН ТИЙН ЯЛГАЛЫН НӨХЦӨЛ
ҮЙЛИЙН НӨХЦӨЛДҮҮЛЭН ХОЛБОХ НӨХЦӨЛ
Шалтгааны
утгат
1 Дагалдах -хлаар авахлаар
2 Зорих -аар, -хаар, -хуйяа авахаар
3 Болзох -бал, -вал, -баас, -хул авбал
4 Магадлах -маан, -маажин, -мааж авмаажин
5 Үргэлжлэх -саар авсаар
6 Урьдчилах -аад аваад
7 Бэлтгэх -магц авмагц
8 Угтах -тал автал
9 Зэрэгцэх -ж, -ч авч
10 Хам -н аван
Шалтгааны
бус утгат
11 Ташрамдах -нгаа авангаа
12 Сонгох -хаар авахаар
13 Дутагдах -вч ававч
14 Үгүйсгэх -лгүй авалгүй
15 Азнах -снаа авснаа
16 Завдах -хнаа авахнаа
17 Далимдах -нгуут авангуут
18 Ишлэх -руун өгүүлрүүн