1. KABINETSSTANDPUNT
STIMULERING VAN EEN VITALE SAMENLEVING,
DE DOE-DEMOCRATIE
Versie RB
Niet alleen bijdragen in de tekst, maar ook de illustraties zijn het resultaat
van coproductie met maatschappelijke organisaties, waarvoor dank
1

2. Samenvatting
Het kabinet wil ruimte en vertrouwen bieden aan maatschappelijk initiatieven en actief bijdragen aan de
transitie naar meer doe-democratie (een vorm van meebeslissen van burgers door zelf maatschappelijke
vraagstukken op te pakken). De directe aanleiding voor dit standpunt ligt in verschillende adviezen van WRR,
ROB, RMO en voorzitters van negen adviesorganen en motie-Voortman over dit thema.
Los daarvan geven maatschappelijke ontwikkelingen voldoende aanleiding om een kabinetsstandpunt te
ontwikkelen: a. Toenemend zelforganiserend vermogen van de samenleving, b. Terugtredende overheid, c.
Stijgende behoefte aan sociale binding. Daarnaast is de transitie naar meer doe-democratie ook bestuurlijk
relevant als reactie op ontwikkelingen als schaalvergroting, decentralisaties en bezuinigingen.
Het gaat niet vanzelf, sommigen zijn sceptisch: burgers zouden niet willen, niet kunnen of het zou uit
democratische overwegingen onwenselijk zijn. Ook zou de overheid er niet op zijn ingesteld met haar
oerkrachten die leiden tot verstatelijking van dienstverlening, standaardisatie en centralisatie. Maar, ondanks
al deze tegenkrachten en tegenwerpingen gebeurt het toch!
Het kabinet wil dit zichtbaar maken en steunen. Het is een zoektocht naar nieuwe verhoudingen en
werkwijzen, waarin we aan de slag gaan zonder vooraf al alle antwoorden te kennen: het is al doende leren.
Het kabinet heeft een veldverkenning verricht naar praktijken en systeeminterventies die overheden en
maatschappelijke instellingen kunnen invoeren om de burgerkrachten te ondersteunen en bureaucratische
tegenkrachten te onderdrukken. Op basis hiervan presenteert het kabinet– als inspiratiebron voor overheden
en maatschappelijke instellingen - een scala van praktijkinterventies, gericht op:
A. De gemeenschap: actieve burgers helpen, met bijvoorbeeld financiering, kennis en maatwerk; uitnodigen
van niet-actieve burgers en goed vrijwilligersbeleid.
B. De markt van aanbieders van publieke diensten: door zeggenschap over te dragen, gebruikers te
betrekken en te activeren, sociale ondernemers toegang bieden bij (maatschappelijke) aanbestedingen.
C. De overheid zelf: door maatschappelijk initiatief structureel te verwelkomen en burgers bij beleidsvorming
en dienstverlening serieus te bejegenen.
Het is van groot belang dat de overheid actief bijdraagt aan de transitie naar meer doe-democratie, door te
‘zorgen dat’ in plaats van te ‘zorgen voor’. De praktijk is vaak weerbarstig, de oerkrachten en tegenwerpingen
zijn sterk. Het kabinet wil de transitie bevorderen, ondersteunen en versnellen en presenteert daarvoor met
deze nota een gezamenlijke versnellingsagenda. Daartoe werken BZK, OCW, EZ, SZW, VWS, I&M, BuZa in
een brede netwerkaanpak samen, met elkaar en juist ook met maatschappelijke partners zoals Kracht in NL,
VNG, Platform31, NOV en vele anderen.
De versnellingsagenda moet:
I. Burgers in positie brengen, onder meer door:
- (extra) aandacht aan burgerschap en sociaal ondernemerschap in het onderwijs.
- ondersteuning vrijwilligers en initiatiefnemers door o.m. Kracht in NL, greenwish, de nieuwe bv, NOV, etc.
- overdragen zeggenschap, discussie over instrumenten als PGB.
- aanpassen regelstelsels en (verkennen van) nieuwe financieringswijzen, buurtrechten, wijkonderneming en
maatschappelijk aanbesteden.
II. Aansluitingsvermogen van de overheid vergroten, onder meer door:
- vergroten leervermorgen decentraal bestuur, met leerkringen, experimenten, casusondersteuning en
landelijke helpdesk voor gemeenten.
- bevorderen (internationale) kennisontwikkeling en –deling, onder meer door kennismakelaar en
internationale inspiratieconferentie.
- invoeren beleidstoets vitale samenleving, startend met ex-ante evaluaties van nieuw beleid.
- responsief maken van de overheid, via inspraak- en procesmanagement, regeldrukbeheersing, risicoacceptatie, prettig contact met de overheid en open overheid.
Deze nota is een momentopname in een reeks agenderende contacten en activiteiten van het kabinet om de
transitie verder onder de aandacht te brengen van overheden en instellingen: zichtbaar maken en makelen.

3. Inhoud
I.Het Proces: inleiding.................................................................................................................4
A.1.Aanleidingen.................................................................................................................4
A.2.Over deze nota.............................................................................................................. 5
A.3.Een duiding van de doe-democratie..............................................................................7
A.4.Maatschappelijke en bestuurlijke context ....................................................................9
A.5.Tegenwerpingen bij de doe-democratie......................................................................12
II.De Gedaanteverwisseling: praktijkervaringen van overheden en semipublieke instellingen
...................................................................................................................................................17
A.1.Introductie...................................................................................................................18
A.2.Gemeenschap.............................................................................................................. 18
A.3.Markt en Middenveld .................................................................................................23
A.4. Overheid.....................................................................................................................27
III.Het Slot: versnellingsagenda ...............................................................................................33
A.1.Introductie...................................................................................................................34
A.2.Burgers en bedrijven in positie brengen .................................................................... 35
A.3.Aansluitingsvermogen van de overheid vergroten .................................................... 41
EN VERDER: zichtbaar maken en makelen ................................................................... 46
3

4. I.
Het Proces: inleiding
< hier als schutblad voor h1 een afbeelding die kern van H1 illustreert >
“Iemand moet Josef K. belasterd hebben, want zonder dat hij iets kwaads gedaan had, werd hij op een ochtend
gearresteerd.” De openingszin van Franz Kafkas ‘Het Proces’ valt met de deur in huis.
Als hoofdpersoon Josef wakker wordt, ontdekt hij dat er vreemde mannen rondlopen in het kosthuis waar hij
woont. De mannen arresteren hem, zonder dat duidelijk wordt waarom.
‘Het Proces’ is - onder meer - een grote aanklacht tegen (ambtelijke) processen waar je als burger nauwelijks
invloed op hebt.
A.1. Aanleidingen
Antwoord op adviezen
Dit kabinet heeft in een van de eerste zinnen van het Regeerakkoord uitgesproken ruimte te willen
maken voor maatschappelijk initiatief. Bij zijn aantreden lag er al het krachtige advies van
de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) ‘Vertrouwen in Burgers’, waarin het
kabinet werd uitgedaagd “het vliegwiel van verandering aan te zwengelen”. Het kabinet voelt zich

5. aangesproken door de oproep van de WRR: “Juist de nationale voorlieden dienen mede inhoud te
geven aan de uitvoering door andere partijen op het speelveld van burgerbetrokkenheid”.
Daarbovenop kwam kort na ons aantreden een soortgelijk appel van de Raad voor het Openbaar
Bestuur (ROB) in zijn advies ‘Loslaten in Vertrouwen’. Daaruit citeer ik: “Politiek en bestuur hebben
wél de belangrijke taak sturing te geven aan het proces en de omslag bij de overheid die meer
ruimte en verantwoordelijkheid geeft aan de vitale samenleving”. En vervolgens schreven negen
voorzitters van adviesraden van de regering een brandbrief waarin zij uitspreken dat “het
bevorderen van burgerbetrokkenheid en vermaatschappelijking vereist dat de Rijksoverheid
systematisch nagaat of zij wel voldoende gebruik maakt van de vitaliteit van de samenleving en
van de kennis en expertise van burgers.” Ten slotte nam op 20 december 2012 de Tweede Kamer
unaniem een motie-Voortman (TK 33400 VII, nr. 28) aan, waarin de regering werd verzocht “te
concretiseren of en, zo ja, op welke manier zij van plan is zeggenschap over te dragen aan burgers
en hoe zij deze overdracht wil bevorderen op lokaal niveau.” Daarnaast ontving het kabinet ook nog
het jaarlijkse rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), met als thema ‘Eigen
Verantwoordelijkheid’ (‘Beroep op de burger’). De Vaste Commissie BZK van de Tweede Kamer
vroeg mij ook hierop te reageren. Tot slot bereikte ons recent het relevante rapport van de Raad
voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) getiteld ‘Terugtreden is vooruitzien, maatschappelijke
veerkracht in het publiek domein’.
Al deze adviezen en oproepen verdienen een stevige reactie en actie. De aanleiding voor deze nota
ligt echter minstens zozeer in de beweging die we in de samenleving waarnemen en die ons
prikkelt tot andere acties, andere rollen en andere samenwerkingsvormen. Het kabinet wil dan ook
de handschoen oppakken en legt in deze nota de nadruk op de manieren waarop het openbaar
bestuur en maatschappelijke instellingen de vele (mogelijkheden tot) maatschappelijke initiatieven
beter kunnen stimuleren, mogelijk maken en ondersteunen, om zo bij te dragen aan de
leefbaarheid van ons land.
De genoemde rapporten wijzen in dezelfde richting: de wijzigende verhoudingen tussen overheid,
burger en markt vragen van ‘de’ overheid dat deze actief vertrouwen en ruimte biedt aan
maatschappelijke initiatieven in het publieke domein, daarbij haar sturende rol meer loslaat en
zeggenschap overdraagt. De grote verdienste van de rapporten is dat zij dit onderwerp op niet mis
te verstane wijze op de agenda plaatsen. De term die hierop geplakt wordt varieert, maar de
termen doe-democratie en vitale samenleving komen regelmatig opborrelen. De kern is – zoals
gezegd - veelal gelijk: de overheid dient beter aan te sluiten bij de vele initiatieven in het publieke
domein. Daarbij gaan enkele adviezen er impliciet vanuit dat de samenleving vanzelf in actie komt
voor de publieke zaak, als de overheid maar loslaat en vertrouwen schenkt. Het kabinet komt
verderop in dit stuk tot de conclusie dat overheden meer moeten vertrouwen en meer moeten
loslaten, maar – waar het de publieke zaak betreft - niet moeten gaan schitteren door afwezigheid.
De overheid heeft een rol in dit proces (al is die rol niet eenduidig of altijd duidelijk). Bij de meeste
(maatschappelijke) initiatieven in het publieke is de overheid op enigerlei wijze betrokken.
Rode draad in de rapporten is dan ook een overheid die anders opereert en reageert, en dan niet
door eerst op de tekentafel een andere overheid te ontwerpen, maar direct begint te veranderen
door te doen. Om die draad door te trekken is dit kabinetsstandpunt geen klassieke reactie waarin
de rapporten worden samengevat en vervolgens puntsgewijs worden voorzien van reflectie en
reactie. In deze nota bouwt het kabinet voort op de adviezen en oproepen – waarvan de rode
draad wordt onderschreven – en voegt daar een uitwerking vanuit het perspectief van de praktijk
van de publieke sector aan toe.
A.2. Over deze nota
Doel van de nota
Dit is een tussenstand, geen definitief verhaal. Zoals zal blijken uit het volgende hoofdstuk is er
niet één aanpak die altijd werkt, maar moet continu worden gezocht, geprobeerd, aangepast en
ontwikkeld: de overheid moet steeds van gedaante wisselen. Deze nota is dan ook geen
5

6. handleiding maar een handreiking. Ook aan onszelf. We hebben geprobeerd het beschouwende deel
van deze nota kort te houden. De theoretische onderbouwing is in de genoemde rapporten al
1
genoegzaam aan bod gekomen. Deze nota is vooral ingericht op basis van een veldverkenning die
inventariseerde hoe de vlag erbij hangt, maar ook onderzocht waar de worstelingen zitten rondom
de “doe-democratie” en welke handelingsperspectieven voor de overheid (gemeenten, provincies,
2
Rijk) en maatschappelijke organisaties/instellingen daarbij passen. Het kabinet wil voortbordurend op alle adviezen en de motie-Voortman – met deze nota de beleidsmakers
aanspreken op hun rol. Daarom gaan we bij de voorbeelden met name in op de rol die de
overheden en professionele organisaties van publieke dienstverlening daarbij (hadden kunnen)
vervullen, en niet zozeer op de rol van de burgers.
Doelgroep van deze nota is dan ook niet (zozeer) de burgers, maar (vooral) overheden en
professionele organisaties van publieke dienstverlening. Deze instellingen – zo bleek onder meer uit
de rapporten van de WRR en de ROB - zijn nogal eens afgedreven van hun maatschappelijke
wortels. Het label maatschappelijk middenveld staat niet garant voor maatschappelijk
eigenaarschap.
Aanpak veldverkenning
De veldverkenning vond plaats via:
een enquête onder gemeenten in overleg met de VNG (zie bijlage);
-
-
3
een rondgang van de Kennismakelaar Ruimte voor Initiatief, die circa 70 interviews hield ;
departementen die aangaven wat ze zelf doen op het gebied van de doe-democratie;
departementen die input ophaalden bij maatschappelijke instellingen (scholen,
zorginstellingen, welzijnsinstellingen, energiebedrijven, woningcorporaties) waar zij contact
mee hebben;
input door tussenkomst van Kracht in Nederland gericht op de vraag wat overheden en
semipublieke diensten volgens intermediairen en maatschappelijke initiatiefnemers anders
4
moeten doen; en
al geplande activiteiten als leerkringen, workshops tijdens congressen, symposia en
reguliere bijeenkomsten.
Uiteraard is bij deze verkenning ook graag gebruik gemaakt van de vele studies en rapporten die
zijn verschenen over dit onderwerp.
Nota als momentopname
Het werk is met deze kabinetsnota niet gedaan. Deze nota geeft alleen een momentopname van de
eerste fase van een transitie in de verhouding tussen overheid en samenleving. De WRR spreekt
terecht over het aanzwengelen van een vliegwiel. Met deze nota wil het kabinet laten zien wat er in
den lande gebeurt, het belang daarvan beklemtonen en aangeven hoe het Rijk daaraan wil
bijdragen. Via bestuurlijke prioritering moeten steeds meer organisaties zich bezinnen op dit
thema. De veldverkenning had op zichzelf al een agenderende functie. Op 30 mei ontmoette ik een
aantal partnerorganisaties, die ieder commitment uitspraken om een specifieke bijdrage te leveren
5
aan de transitie. Verschillende ministeries, VNG, Kracht in Nederland, het Social Impact Platform ,
1Voor de liefhebbers is nog veel meer te vinden in de literatuurstudie over Actief Burgerschap die BZK in 2013 heeft laten opstellen t.b.v. de
Kennismakelaar Ruimte voor Initiatief (zie www.Rijksoverheid.nl/ documenten-en-publicaties).
2De rapporten van ROB, WRR, RMO beschrijven ook diverse praktijkvoorbeelden, maar doen dit meestal uit het perspectief van de
samenleving. Wij zien daarom een meerwaarde in het belichten van de overheidskant in de voorbeelden in het tweede hoofdstuk van deze
kabinetsnota.
3Samenwerkingsverband tussen Platform31, Movisie en BZK om de wetenschappelijke kennis op dit terrein te bundelen en te koppelen aan
in het veld levende kennisvragen.
4Kracht in Nederland is een samenwerkingsverband van initiatiefnemers, overheden en ondersteunende instellingen dat zich inzet voor de
ontwikkeling van een zelforganiserende samenleving en economie als zodanig en daartoe verschillende activiteiten ontplooit (zie ook
hoofdstuk III, 1).
5Samenwerkingsverband tussen SZW, BZK en Forum dat de markt voor sociale ondernemers moet versterken en vergroten.

7. kenniscentra en andere ondersteuningsorganisaties faciliteren dit proces met kennis en
verbindingen.
Opbouw van de nota
Deze nota is verder als volgt opgebouwd: in dit inleidende hoofdstuk ‘Het Proces’ duiden we de
thematiek. Het tweede hoofdstuk ‘De Gedaanteverwisseling’ bevat de uitkomsten van de
verkenning in de vorm van voorbeelden, handelingsperspectieven en aanpakken voor meer
responsief bestuur in een doe-democratie. ‘Het Slot’-hoofdstuk presenteert een versnellingsagenda,
met daarin een aantal beleidsvoornemens die het kabinet zelf wil uitwerken en de plannen van een
aantal maatschappelijke partners voor een constructieve bijdrage aan de doe-democratie, op weg
naar een vitale, veerkrachtige en energieke samenleving en een overheid die daar adequaat op
weet aan te sluiten.
A.3. Een duiding van de doe-democratie
Bij het zoeken naar nieuwe verhoudingen tussen overheid en burgers worden veel verschillende
termen gebruikt. Een aantal van de rapporten en adviezen hanteert de term doe-democratie.
Daarnaast worden diverse andere begrippen gebruikt die daarmee verband houden, zoals vitale
samenleving, participatiesamenleving, burgerkracht, eigen kracht, energieke samenleving,
samenredzaamheid, zelfsturing, zelforganiserend vermogen, actief burgerschap, doe-het-samenmaatschappij, sociaal ondernemerschap, maatschappelijk initiatief, overheidsparticipatie en nog
veel meer. Het risico van spraakverwarring is niet denkbeeldig. Dat roept de vraag op waarom hier
het begrip doe-democratie wordt gehanteerd en wat daar precies onder wordt verstaan.
De adviesorganen WRR en ROB hebben de term doe-democratie gemunt. Het kabinet sluit in deze
nota daarbij aan, omdat de term laat zien dat de nieuwe verhoudingen tussen burgers en overheid
implicaties hebben voor (de vormen van) onze democratie. Naast het stelsel van representatieve
democratie (voor het nemen van gelegitimeerde besluiten) is een tweede domein van collectieve
besluitvorming (zelfsturing in gemeenschappen en coproductie in netwerken) ontstaan. Zo is er een
meervoudige democratie aan het ontstaan, waarin spanningen tussen beide systemen niet kunnen
uitblijven. Door de term doe-democratie te hanteren, geeft het kabinet aan dat dit een zeer
belangrijk thema is binnen de hier behandelde transitie.
Het is de vraag of een exacte afbakening van het begrip doe-democratie productief is, en bovenal
of deze überhaupt valt te maken. Het denken over nieuwe verhoudingen tussen overheid en
samenleving is (nog) altijd volop in ontwikkeling. Een belangrijke les is dat de overheid de
ontwikkelingen naar die nieuwe verhoudingen ruimte moet geven, en niet moet dichtregelen met
strikte vaste regels. Bovendien is een juist kenmerk van de verschijnselen die we hier beschrijven,
dat grenzen vervagen en zich nieuw moeten ontwikkelen. Een andere belangrijke les die uit alle
adviezen naar voren komt, is dan ook dat het maatwerk is: wat de overheid moet doen, verandert
naargelang de plaatselijke gebruiken, de tijd en de omstandigheden.
Een voorbeeld: in België zal men waarschijnlijk het particulier opdrachtgeverschap in de
woningbouw niet als een bijzonder voorbeeld van zelforganisatie buiten het publieke domein
rekenen. Het is daar de gangbare werkwijze, terwijl in Nederland de gewoonte is (was) dat
gemeente en projectontwikkelaars al dat werk voor de toekomstige bewoners uit handen namen.
6
Daarom valt het op als iets nieuws wanneer bewoners dit nu zelf gaan doen .
Het kabinet kiest er dus voor om het onderwerp dat nog zozeer in beweging is niet te willen vangen
in strakke definities en te volstaan met een aanduiding van het onderwerp. Ook hier moeten we
niet willen ‘dichtregelen’.
6De Minister van W&R ondersteunt dit met een expertteam Eigen Bouw.
7

8. Doe-democratie
Het komt (volgens WRR en ROB steeds vaker) voor dat burgers en instellingen niet meer wachten
op politieke besluiten, maar zelf maatschappelijke kwesties oplossen, zoals het onderhoud van
speeltuinen, groenvoorziening of lokale voorzieningen voor ouderen. Naast de klassieke democratie
van de stembus en politieke besluitvorming, kunnen dergelijke vormen van de rechtstreekse
bepaling van de eigen leefomgeving worden beschouwd als wezenlijk kenmerk van een ander soort
democratie. Wat mensen in eigen kring tot stand brengen om maatschappelijke kwesties op te
lossen, hoeft niet via de omweg van een volksvertegenwoordiging te geschieden. Dit noemen we
de doe-democratie. Doe democratie is een vorm van meebeslissen door simpelweg te doen. Door
concrete zaken in het publieke domein zelf (als burgers en bedrijven) of samen met de publieke
7
instanties op te pakken. Deze werkwijze past in de netwerksamenleving van de 21e eeuw.
Doe-democratie gaat dus verder dan meedenken, zoals de klassieke inspraak of de wat modernere
interactieve beleidsvorming. Er wordt wel gesproken over drie vormen van burgerparticipatie. De
eerste is inspraak in afgeronde plannen, de tweede vorm is interactieve beleidsvorming en de
derde vorm burgerparticipatie bestaat uit initiatieven van burgers. De focus ligt bij doe-democratie
op het laatste, maar soms is (ook hier) sprake van overlap. Als burgers mogen meepraten over de
gemeentebegroting (participatief begroten) is de volgende stap het uitnodigen van burgers om zelf
met betere alternatieven te komen en die uit te voeren (wijkbudgetten). Eigenlijk kan een overheid
zijn burgers niet serieus nemen als initiatiefnemers wanneer ze ook niet open staat voor inbreng in
het beleid. Doe-democratie vraagt dus heel wat van de relatie tussen burgers en overheid.
In de rapporten van de ROB en de WRR komen verschillende kernelementen van de doedemocratie naar voren:
het overdragen van zeggenschap van overheid naar samenleving;
nieuwe verhoudingen tussen overheid en burgers;
toenemende mogelijkheden voor burgers om hun eigen leefomgeving te bepalen;
burgers die rechtstreeks - zonder tussenkomst van een overheid - oplossingen voor
maatschappelijke kwesties tot stand brengen;
een overheid die loslaat, faciliteert en ruimte geeft aan initiatieven uit de samenleving; en
een overheid die eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van burgers stimuleert en
tegelijkertijd onderlinge samenwerking stimuleert.
Doe-democratie lijkt zich primair te richten op de relatie tussen overheid en burgers, in het
publieke domein. Toch mag de relatie met de markt niet uit het oog worden verloren. Een
veelgehanteerd schema is de driehoek overheid-markt-gemeenschap (zie onderstaande
8
afbeelding ). Tussen de drie domeinen zijn bewegingen gaande, de grenzen tussen publiek en
privaat - maar ook tussen overheid, markt en gemeenschap – worden vloeibaar.
Bedrijven opereren primair op het domein van de markt, maar kunnen – zoals de ROB constateert
9
– de realisatie van publieke taken overnemen. Zo treffen we in het publieke domein (waar de doedemocratie zich afspeelt), marktpartijen die publieke diensten verlenen, maar ook verstatelijkte
maatschappelijke instellingen die leven van overheidssubsidies of –opdrachten (denk aan
welzijnsinstellingen en woningcorporaties). Zowel ROB als WRR beschrijven hoe
7Ted van de Wijdeven (2012), Doe Democratie, dissertatie Universiteit van Tilburg.
8Bron: Steen, M. van der c.s. (2013) Pop-up publieke waarde, NSOB, p. 9.
9ROB (2012) Loslaten in vertrouwen, p. 16.

9. onderwijsorganisaties, zorginstellingen en woningcorporaties begonnen als maatschappelijke
organisaties die publieke taken uitvoerden, na verloop van tijd min of meer onderdeel werden van
de overheid, vervolgens eind vorige eeuw weer op afstand werden geplaatst, en nu naarstig op
zoek (moeten) zijn naar hun oorspronkelijke wortels: de gemeenschap.
10
Daarnaast zien we in de markt steeds meer voorbeelden van sociale ondernemers, die weliswaar
bedrijfsmatig werken, maar bij wie de oplossing van een maatschappelijk vraagstuk voorop staat.
Dicht bij deze bijzondere groep ondernemers staat het maatschappelijk verantwoord
ondernemerschap waar echter wel winst maken de eerste drijfveer is.
11
Veel puzzels over de toekomstige samenleving ontstaan doordat mensen geneigd zijn te zeer uit te
gaan van de klassieke scheiding tussen de drie domeinen overheid, markt en gemeenschap. In
praktijk ontstaan geregeld innovatieve mengvormen waar professioneel en betrokken gewerkt
wordt, met (aanzienlijk minder, maar toch) overheidsmiddelen, en met een ondersteunende en
controlerende rol van sterk naar buiten gerichte ambtenaren. Deze nieuwe verhoudingen tekenen
zich hier en daar al af, zoals het volgende hoofdstuk laat zien.
12
Deze nota presenteert ter inspiratie voorbeeldpraktijken voor de publieke sector die de richting
aanwijzen waarlangs de verhouding met de gemeenschap vorm kan krijgen. Het is nog veel te
vroeg om deze tot algemeen beleid te verheffen, als dat al ooit zou moeten. Wel steunt het kabinet
met kracht de richting van deze (gezamenlijke) beweging.
A.4.
Maatschappelijke en bestuurlijke context
Waarom is de doe-democratie actueel? En wat is de bestuurlijke context van waaruit het kabinet
daaraan werkt? Op die vragen wordt hieronder antwoord gegeven. Nadat eerst kort de
maatschappelijke context wordt geduid, bespreek ik de bestuurlijke context aan de hand van
begrippen als subsidiariteit, schaalvergroting, decentralisaties en compacte overheid.
(A.4.a.1.a) Maatschappelijke context
De rapporten van ROB, WRR, RMO en anderen beschrijven uitgebreid de ontwikkelingen die
momenteel gaande zijn. Kort samengevat zijn er drie hoofdoorzaken waarom de doe-democratie
actueel en manifest is:
a. Toegenomen mondigheid van burgers en organiserend vermogen in de samenleving (mede met
behulp van ICT): burgers kunnen en willen meer dan voorheen in een netwerksamenleving. Dit
vraagt om een nieuwe rolverdeling tussen overheid en samenleving.
10Zie hiervoor: ROB (2012) Loslaten in vertrouwen, hoofdstuk 3, maar ook: WRR (2012) Vertrouwen in burgers, hoofdstuk 1.
11Overigens hebben maatschappelijke initiatieven – zoals buurthuizen en sportverenigingen - vaak ook een verdienmodel, maar daar neemt
dit nog niet de vorm aan van een echte onderneming, omdat winst maken geen levensnoodzaak is.
12Kracht in Nederland formuleert de volgende ‘bakens’ voor zijn werk: 1. Passie: Het begint met gepassioneerde mensen die de wil, het lef
en het talent hebben om het anders te doen, van aanpakken weten en vanuit eigen kracht hun omgeving veranderen. Mensen die initiatief
tonen, zelf creëren en produceren, ook in het publiek domein. 2. Samen: We doen het met elkaar. De kracht daarvan zien we in allerlei
nieuwe vormen van collectiviteit, samenredzaamheid, coöperaties, coproductie, cocreatie, slimmere combinaties, ontkokering. Samenwerken
dwars door de grenzen van publiek, privaat en particulier heen. Waardoor ook sociale en economische verhoudingen gaan veranderen. 3.
Systeeminnovatie: We zien sociaal ondernemers en ondernemende gemeenschappen delen van het publieke domein ‘heroveren’; nieuwe
vormen van maatschappelijke productie. Dat vraagt om een transitie van de overheid én van het bedrijfsleven; van systeemwereld naar
leefwereld. Dat betekent een andere rolverdeling met nieuwe geldstromen en organisatievormen als netwerken, sociaal ondernemerschap,
coöperaties en wijkondernemingen. 4. Waarden: De nieuwe initiatieven worden niet alleen gedreven door economische waarden maar zoeken
ook naar nieuwe publieke waarden. Het gaat om een combinatie van maatschappelijke, economische, sociale, intellectuele en spirituele
waarden. Samen een verrijking voor onze samenleving.
9

10. b.
c.
Terugtredende verzorgingsstaat, omdat deze tegen budgettaire en stuurbaarheidsgrenzen
oploopt (onvermijdbare bezuinigingen en compacte overheid): de overheid kan minder dan
voorheen. Dit vraagt om een nieuwe taakverdeling tussen overheid en samenleving.
Gebrek aan sociale samenhang in een steeds meer gefragmenteerde samenleving geeft
voeding aan een diepgevoelde behoefte in de samenleving om vertrouwen - onderling tussen
burgers en met de overheid - te vergroten. Dit vraagt overheid en samenleving om meer
saamhorigheid en gezamenlijkheid te creëren.
13
Ook andere landen worstelen met soortgelijke ontwikkelingen. Vooral in Scandinavische landen is
de kanteling van top-down naar bottom-up al eerder begonnen vanuit een sterk verstatelijkte
publieke sector. In het Verenigd Koninkrijk is, vanuit een minder positieve uitgangspositie van de
‘civil society’, met veel politieke aandacht de ‘Big Society’ aangekondigd en zijn vanuit de centrale
overheid instrumenten zelfs in de vorm van wetgeving gepresenteerd. Ook in mediterrane landen
zoals Portugal en Italië zijn inspirerende voorbeelden te vinden.
14
In Nederland zijn we bevoorrecht met het bestaan van een sterk georganiseerde ‘civil society’ en
een grote traditie van vrijwilligerswerk. Nederlandse bedrijven scoren hoog in de lijsten van
maatschappelijk verantwoord ondernemen. Onze samenleving kent een diep verankerd besef dat
15
tussen eng eigenbelang en puur altruïsme zoiets bestaat als ‘welbegrepen eigenbelang’ . De
collectieve belangen van gemeenschappen en duurzame ontwikkeling van onze aarde moeten het
hebben van het besef dat dit eigenbelang ook toekomstige en sociale belangen incorporeert.
Samenleving eerst
Een analoge toepassing van de subsidiariteitsgedachte moet bij dit onderwerp voorop staan:
maatschappelijk initiatief is van de samenleving, totdat het niet meer zonder bijdrage of ingrijpen
van de overheid kan. In economische termen: marktfalen moet blijken voordat de overheid
intervenieert.
In dit geval zit het marktfalen misschien wel in belangrijke mate bij de systemen die de overheid
zelf in stand houdt, hetzij door de publieke dienstverlening (alleen) aan grote instellingen uit te
besteden, hetzij door zelf te weinig flexibel en ontvankelijk te zijn voor initiatieven van buiten.
Uiteindelijk waren het de burgers zelf die steeds meer taken hebben gelegd bij een uitgebreide
verzorgingsstaat. De uitdaging nu is om dat om te keren. Met als belangrijkste aandachtspunt: hoe
doe je dat, hoe houd je controle op het algemeen belang, wat vergt dit van de ambtelijke
organisatie, en wat van het politiek bestuur en van de politiek?
De overheid zou in ieder geval stelselmatig en regelmatig moeten nagaan wat de samenleving zelf
kan bijdragen aan publieke opgaven (loslaten) in plaats van klakkeloos zelf in de aanbodstand te
schieten, en proberen laag te blijven op de overheidsparticipatietrap van de ROB: wellicht is het
voldoende om te faciliteren.
Toch zijn er veel situaties waar de burgers een zetje nodig hebben om in beweging te komen 16. In
diverse aandachtswijken hebben wijkbudgetten een mobiliserende werking gehad. In Rotterdam
kwamen burgers in beweging toen de overheid data over veiligheid in de wijken actief openbaar
maakte. Het ZonMwprogramma Vrijwillige inzet voor en door jeugd en gezin (2009–2012)
stimuleerde de actieve rol van bewoners van buurten, wijken en dorpen bij het opvoeden en
opgroeien (pedagogische civil society)17. Ook jeugdprofessionals zijn in dit programma gescherpt
13Zie bijvoorbeeld ROB (2012) hoofdstuk 5.
14Dit najaar organiseert een samenwerkingsverband van partners op initiatief van het ministerie van BZK een internationale conferentie
‘Borders to Cross’ over voorbeelden uit heel Europa van democratische en samenlevingsgestuurde vernieuwing in Amsterdam.
15Meer hierover in A.J. Kruiter (2010), Mild Despotisme, Amsterdam en in het RMO advies Terugtreden is vooruitzien
16Ook in het geval van migranten geldt dat mensen soms een zetje nodig hebben. Het betreft dan bijvoorbeeld de taal te leren, zo nodig
beroepskwalificaties te verwerven en kennis opdoen van de waarden en verworvenheden in Nederland. Zie brief TK 2012, 32824, nr 7
17Gemeenten, jeugdzorg, welzijnswerk en vrijwilligersorganisaties kunnen aan de slag met de resultaten op www.vrijwillige-inzet.nl.

11. om gebruik te maken van eigen kracht van ouders en jongeren. Eigen Krachtconferenties rond
complexe opvoed- en opgroeiproblemen in de jeugdsector zouden niet hebben plaatsgevonden als
betrokkenen en hun netwerk hiertoe geen uitnodiging en begeleiding hadden ontvangen van of
vanwege de overheid. Zo ontstaan allerhande mengvormen en interacties tussen overheid en
burger, tussen gemeente en gemeenschap, tussen representatieve en doe-democratie.
Mengvormen die nieuwe uitdagingen met zich meebrengen.
(A.4.a.1.b) Bestuurlijke context
De rol van de Rijksoverheid is het volgen van de ontwikkeling van het systeem van verbindingen
tussen overheid en samenleving en het laten stromen van de beschikbare kennis op nationaal en
internationaal niveau. Vervolgens waar nodig interveniëren, bijvoorbeeld als het gaat om
regelbelemmeringen. Mijn ministerie is hierbij knooppunt in een netwerk van vele partners. Een
netwerk dat gezamenlijk twee hoofddoelen wil bereiken:
het vergroten van het aansluitingsvermogen van alle overheden bij maatschappelijk initiatief; en
het vergroten van ruimte voor burgers voor maatschappelijk initiatief en hen in positie brengen om
daar actief aan deel te nemen.
Kenmerkend voor die netwerkbenadering is: werken vanuit partnerschappen, pionieren met
gemeenten (experimenten, leerkringen, maatwerkondersteuning), innoveren met sociale
innovatoren, kennisontwikkeling over de transitie, zichtbaar maken van de vernieuwing door middel
van publicaties, websites en conferenties. De veldverkenning die aan de basis ligt van deze nota is
hiervan een uitdrukking.
Schaalvergroting
De schaal van overheidsorganisaties en van maatschappelijke instellingen is de afgelopen decennia
18
onverdroten toegenomen. In sommige gevallen richtte het beleid van de overheid actief op
samenwerking; in andere gevallen was het een autonome behoefte van het veld om te komen tot
schaalvergroting van organisaties, Bestuurlijke schaalvergroting is geen doel op zichzelf (geweest),
maar is gericht op het verbeteren van de dienstverlening en het vergroten van de effectiviteit van
organisaties, en is in het geval van gemeentelijke herindeling vrijwel altijd een beweging van
onderop geweest. Belangrijk neveneffect was dat de afstand tot de burgers, als steeds groter
ervaren werd. Dit riep in sommige gevallen een tegenbeweging op om op kleinere schaal eigen
organisaties in het leven te roepen. Zo ontstonden overal wijk- en dorpsraden (die in sommige
gebieden al een veel langere voorgeschiedenis hadden), buurtcomités en bijzondere stichtingen.
Denk aan de ‘heruitvinding’ van de wijkverplegingen, van buurtbemiddeling en de coöperatie. Door
de groeiende fysieke afstand tot het bestuur, en vanuit de behoefte om hun eigen omgeving te
verbeteren, benutten lokale gemeenschappen weer steeds meer hun eigen kracht en ontplooien
veel initiatieven daartoe.
In de afgelopen jaren heeft de praktijk uitgewezen dat gemeentelijke herindeling een
belangrijke impuls kan vormen voor het meer burgergericht werken van een gemeente. Veel
voorhoedegemeenten op het terrein van de doe-democratie (zoals bijvoorbeeld SchouwenDuiveland en Berkelland) zijn na gemeentelijke herindeling onderscheid gaan maken tussen
het publieke domein van het politiek-bestuur en het collectieve domein van gemeenschappen
en dorpen. Gemeenten voelen zich genoodzaakt zelf actief aan de slag te gaan om ervoor te
zorgen dat bij herindeling van hun gemeente er geen grotere afstand tot de burger ontstaat.
Om gemeenten daarbij te ondersteunen, zal ik een handreiking ontwikkelen die rond de
zomer 2013 gereed zal zijn.
Decentralisaties
Het dichter bij de burger brengen van taken is een belangrijke achtergrond voor de
decentralisaties. Omgekeerd zijn de decentralisaties misschien wel de belangrijkste aanleiding voor
gemeenten om zich te bekommeren over de vitale samenleving en de doe-democratie.
Burgerkracht is nodig voor de betrokken taken, juist om mensen op hun eigen kracht aan te
spreken en weer meer zeggenschap te geven over hun sociale situatie. Dit zal ook een sterker
beroep op en andere vormen van informele zorg met zich meebrengen. Maar actief burgerschap
omvat meer dan informele zorg, zo blijkt uit de wijkenaanpak. Het gaat ook over sociaal
18Het aantal gemeenten daalde sinds 1975 van 842 naar 408, ziekenhuizen van 256 naar 140, woningcorporaties van 810 (1997) naar 455.
11

12. ondernemerschap, wijkondernemingen, buurtinitiatieven, Eigen Kachtconferenties enzovoort. Als
coördinerend minister voor de decentralisaties ontwikkel ik in samenspraak met de VNG en de
vakdepartementen een ondersteuningsaanbod voor gemeenten. Bij de gezamenlijke ondersteuning
van de transities in het sociaal domein naar een transformatie van de verhouding tussen overheid
en burger is de doe-democratie en inzetten van Eigen Kracht een van de thema’s.
Bezuiniging en compacte overheid
Na decennia verzorgingsstaat zijn burgers en overheden gewend geraakt aan bepaalde
gegroeide rolverdelingen. De verwachtingen daarvan moeten nu worden bijgesteld.
Hierboven beschreef ik al de maatschappelijke context waarin het kabinet de doe-democratie
plaatst: mondigere burgers, terugtredende verzorgingsstaat en gebrek aan sociale
samenhang.
Vanuit deze context neem ik waar dat op drie verschillende manieren wordt gekeken naar de
doe-democratie. Doe-democratie als:
a. maatschappelijk verschijnsel, dat bijdraagt aan sociale innovatie en onderling vertrouwen;
b. uitdrukking van nieuwe verhoudingen tussen overheid, markt en samenleving, waarbij
coproductie, zelfsturing en netwerkarrangementen passen;
c. uitkomst van een terugtredende overheid in tijd van bezuinigingen.
Natuurlijk is het een kwestie van én-én. Toch staat voor het kabinet de intrinsieke waarde van de
doe-democratie voorop. In Groot-Brittannië is het begrip ‘Big Society’ intussen besmet geraakt,
omdat het werd opgevat als afschuiven van bezuinigingslast op de samenleving. Daarmee worden
de maatschappelijke baten van de doe-democratie in de ogen van het kabinet te kort gedaan. In
Nederland is duidelijk waarneembaar als maatschappelijk initiatief opkomt, dat een ontvankelijke
houding van overheden vrijwel altijd positieve respons oproept uit de samenleving en dat de
resultaten ook vaak van hoge kwaliteit zijn. Dit betekent niet dat bezuinigingen als factor moeten
worden doodgezwegen. Het eerlijke verhaal gebiedt te erkennen dat geldtekort voor de overheid
een belangrijke aanleiding is om activiteiten los te laten en ruimte te scheppen voor
maatschappelijk initiatief. Dat is op zichzelf al moeilijk genoeg, maar roept aanzienlijk minder
bezwaren op als we zien welke waarden er ook voor terug komen.
Dat neemt niet weg dat het werken aan de doe-democratie een aantal spanningsvelden, risico’s en
tegenwerpingen met zich meebrengt.
A.5. Tegenwerpingen bij de doe-democratie
In de literatuur wordt wel gesproken over de drie O’s, waarmee zogenaamde realisten meer
participatieve vormen van democratie afwijzen. De doe-democratie wordt dan gekwalificeerd als
19
Onwaarschijnlijk, Onrealistisch, en (democratisch) Onwenselijk:
•
Onwaarschijnlijk: mensen zouden verminderd betrokken zijn bij de samenleving, mensen
willen het helemaal niet;
•
Onrealistisch: de complexiteit van de problematiek in onze samenleving zou juist vragen
om meer ruimte voor experts, gewone mensen kunnen het domweg niet; en
•
Onwenselijk: meer participatie van burgers bij het bestuur zou onwenselijk zijn vanuit
democratisch oogpunt. Dit heeft voor een groot deel te maken met (de waarborging van)
democratische criteria als representativiteit, verantwoording en transparantie.
Hieronder gaat het kabinet op deze en andere kwesties in.
Tegenwerping: willen burgers het wel?
De verwachting dat mensen er toch geen tijd voor hebben, of er domweg geen zin in hebben, is
wijd verbreid. Dat verklaart ook de verbazing en bewondering waarmee veel mensen
op maatschappelijke initiatieven reageren. Die voorbeelden kunnen ook worden opgevat als
bijzondere incidenten, als uitzonderingen die de regel bevestigen. Inderdaad zien we dat wanneer
19Maurice Specht benoemt en verwerpt deze drie O’s in zijn dissertatie. Hij meent dat participatieve innovaties niet zozeer moeten worden
beschouwd als een alternatief voor representatie, maar als een andere manier om uitdrukking te geven aan het idee van representatie. Door te
zien dat representatieve democratie en participatieve democratie beide op verschillende wijze uitdrukking proberen te geven aan hetzelfde
soort waarden, ontstaat de ruimte om met een andere blik naar deze innovaties te kijken. (Maurice Specht (2012), De Pragmatiek van
Burgerparticipatie, Amsterdam).

13. een gemeente als Amersfoort drastisch het mes zet in de subsidies voor buurthuizen, één buurthuis
wordt overgenomen door een groep buurtbewoners, maar de overige tien ophouden te bestaan.
Anderzijds zien we bijvoorbeeld dat zwembaden in Schiedam en Oudewater door burgers in eigen
beheer worden opengehouden, net als bibliotheken in Assen, Rotterdam en Amsterdam-IJburg. We
zien het (toch) gebeuren, niemand weet waar de ontwikkeling ophoudt.
Het eindbeeld is nog niet helder. Een eerste initiatief, op een onderwerp waar toevallig
noodzaak wordt gevoeld en animo bestaat, smaakt vaak naar meer. Doordat mensen elkaar leren
kennen en vertrouwen, kunnen volgende signalen dat maatschappelijk initiatief geboden is,
gemakkelijker opgepikt en opgepakt worden. Ik ga er niet vanuit dat uiteindelijk alle burgers willen
meedoen, maar ik zie wel een opwaartse spiraal van actief burgerschap ontstaan. Les voor de
politiek is daarbij dat mensen sneller bereid zijn zich in te zetten voor hun buurt of medemens, dan
voor ‘de’ overheid. Mensen vinden sociaal burgerschap belangrijker dan politiek burgerschap, aldus
de ROB: “Als mensen gevraagd wordt of zij taken van de overheid willen overnemen, is scepsis het
antwoord. (…) Maar als de vraag alleen luidt of mensen zich willen inzetten voor hun directe
20
leefomgeving, volgt een aanzienlijk positievere reactie”. De ervaring uit de wijkenaanpak laat zien
dat bewoners zich hierna meer betrokken voelen en dat de tevredenheid over hun eigen woon- en
leefomgeving is toegenomen.
Tegenwerping: kunnen burgers het wel?
De tegenwerping dat burgers het niet zouden kunnen, omdat zij niet over voldoende expertise
zouden beschikken om publieke problemen tot een oplossing te brengen, is voor een belangrijk
21
deel achterhaald, constateert de WRR. Uiteraard worden beleidsambtenaren gezien als experts op
hun terrein, maar tegenwoordig is genoegzaam bekend en erkend dat burgers ook vaak experts
zijn, nog los van de notie dat de ervaringskennis van burgers minstens zo waardevol is. Het is in
dat opzicht teleurstellend – en zoals de WRR stelt: problematisch - dat een grote minderheid van
22
beleidsmakers een negatief beeld heeft van burgers en hun vaardigheden. Dat vergt dus juist ook
een andere houding van beleidsmakers. Een kanteling in denken met een open en transparante
houding naar burgers. Een meedenker in plaats van een bedenker.
Vooral in de sociale sector is eigen kracht belangrijk. Om de eigen kracht van mensen meer
te benutten, zullen overheden meer moeten leren ‘loslaten’. Het is dan wel van belang dat mensen
hun maatschappelijke initiatieven (kunnen) volhouden. De combinatie van maatschappelijk
initiatief met verdienmodellen kan daartoe zowel tijd als ruimte scheppen bij mensen om
maatschappelijk initiatief ook langere tijd vol te houden. En, omdat het gaat om kwetsbare
mensen, moet voorkomen worden dat mensen tussen wal en schip vallen. Tegenspel van buren,
cliëntenraden, huisarts, wijkagent en de familie kan als achtervang een signaalfunctie hebben
richting de overheid. Misschien komen we ooit zover dat we systeemvoorwaarden kunnen
formuleren, waardoor maximale kans bestaat op zorg voor elkaar, zodat de kans op ongelukken in
23
een gemeenschapsvoorziening zelfs kleiner is dan in een professionele instelling . Het kabinet ziet
in dergelijke systeemvoorwaarden een vruchtbare zoekrichting.
De vraag naar continuïteit van maatschappelijk initiatief speelt in alle sectoren. In onze
vluchtige netwerksamenleving bestaat toenemende twijfel over de bereidheid van mensen zich
langdurig te binden aan eenzelfde project. Die twijfel kan worden verminderd als maatschappelijk
initiatief wordt gekoppeld aan onderneminkjes, stichtingen of verenigingen. Die hebben doorgaans
een veel langere adem en hebben daar ook de institutionele voorwaarden voor. Daarom is het
volgens het kabinet vruchtbaar om in die richting verder te zoeken en te bezien welke condities
bijdragen aan levensvatbare verdienmodellen. Overigens is het niet altijd erg als een initiatief
verdwijnt. Of en hoe erg dat is, is afhankelijk van het doel van het initiatief en de zwaarte van het
24
probleem waar het een oplossing voor biedt.
Tegenwerping: zijn representativiteit en gelijkheidsbeginsel wel gewaarborgd?
Sommigen voorzien een botsing van de doe-democratie met democratische beginselen van
20ROB (2012) Loslaten in vertrouwen, pp. 41-42.
21WRR (2012) Vertrouwen in burgers, pp. 63-64.
22WRR (2012) Vertrouwen in burgers, p. 62.
23Nobelprijswinnares Elinor Ostrom helpt al een eind op weg met haar acht ontwerpprincipes voor gezamenlijk poolbeheer, zie in: Joop
Hofman en Ap van Straaten (2012), Baron von Münchhausen (www.rodewouw.nl).
24Klein, M. van der, M. Stavenuiter en E. Smits van Waesberghe (2012) Het begint bij de burger, Verwey-Jonker Instituut, p. 20.
13

14. representativiteit en gelijkheid. De RMO spreekt bijvoorbeeld over de botsing van waardesystemen
die plaatsvindt wanneer maatschappelijke initiatieven leiden tot in- en uitsluiting van groepen, en
constateert dat de overheid daar vanuit zijn rechtsgelijkheidprincipes moeilijk mee weet om te
gaan. Het kabinet erkent dit. Maatschappelijk initiatief opereert per definitie niet langs deze lijnen.
Het is echter productief om maatschappelijk initiatief ook te zien als een bepaalde vorm van
25
representatie. Zo kunnen grote groepen burgers zich vaak herkennen in de resultaten, ongeacht
het feit dat niet iedereen is geraadpleegd. Dat leidt tot ‘output-legitimatie’.
Activiteiten in de doe-democratie bevatten zelden harde procedures om tot breed gedragen
of representatieve besluiten te komen. In praktijk ontstaan echter creatieve mengvormen waarin
concreet ‘doen’ wordt gecombineerd met meer reguliere en gereguleerde varianten van stemmen,
26
overleggen en onderhandelen. Ook in het proces kunnen dus elementen worden herkend die
equivalent zijn aan de voorwaarden in onze klassieke democratie. Zo mogen we van alle burgers
verlangen dat zij rekening houden met de belangen van derden en dat publieke middelen passend
27
worden besteed . Doorgaans blijkt dat laatste goed te gaan, zo blijkt uit ervaringen met
wijkbudgetten.
Het is goed uit te leggen dat initiatiefnemers worden beloond ten opzichte van degenen die geen
initiatief nemen. Mensen snappen dat. Toch kunnen er omstandigheden zijn waarin sommigen beter
in staat zijn initiatief te nemen dan anderen. Moet de overheid dan toch weer verdelende
rechtvaardigheid toepassen? Kunnen gemeenten actieve burgers stimuleren zich als ‘trustee’ van
een doelgroep op te stellen en ze vragen ervoor te zorgen dat hun initiatieven worden gedragen
28
door de buurt of de doelgroep?
Soortgelijke vragen doen zich voor bij aanbestedingen waarin sociale ondernemingen zich
aandienen: mag de overheid daar dan voorrang aan geven, minder zware diploma-eisen stellen,
iets meer betalen? Deze discussie is nog nauwelijks begonnen.
“Dat hangt ervan af”, is in elk geval niet goed genoeg als antwoord op vragen over voortrekken en
rechtsgelijkheid. Een iets beter antwoord kan al komen als politici het totaal van maatschappelijke
meerwaarde in ogenschouw nemen bij het stimuleren van initiatieven en sociale ondernemingen.
Dan worden de monniken al gauw ongelijk en dus ook de kappen. Uiteindelijk is de politiek ervoor
om antwoorden te geven. Buiten kijf staat dat ontwikkeling van praktijken en kennis rondom
maatschappelijk aanbesteden een belangrijke voorwaarde is voor het creëren van een duurzame
plaats in de samenleving voor sociale ondernemingen.
Dat de overheid een belangrijk taak heeft rond de democratische beginselen van gelijkheid
en representativiteit is zeker. Dat is haar basistaak. Het kan bijvoorbeeld niet zo zijn dat
buurtwachten het geweldsmonopolie van de overheid uithollen of dat zij meisjes zouden verbieden
’s avonds over straat te gaan.
De RMO beveelt in dat licht aan dat de overheid zich niet geheel terugtrekt (‘loslaten’),
29
maar toelegt op een andere rol bij de publieke voorzieningen dan tot dusver gebruikelijk. Het gaat
om een randvoorwaardelijke rol: ‘zorgen dat’ in plaats van ‘zorgen voor’. ‘Zorgen dat’ omvat zeker
ook rechtstatelijke randvoorwaarden. Bijvoorbeeld bewaken dat iedereen toegang heeft, dat
groepen niet worden uitgesloten, eisen stellen aan minimale kwaliteit en het aanbieden van een
vangnet voor zover maatschappelijk initiatieven onaanvaardbare gaten laten vallen. Wat dat laatste
betreft heeft de Raad natuurlijk gelijk, maar niemand weet nog wat de gecombineerde effecten
zullen zijn van het naast elkaar bestaan van gereguleerd overheidsaanbod en van een stelsel van
30
vrije maatschappelijke initiatieven. Ook weet de RMO zelf niet of het altijd de overheid moet zijn
die de rechtstatelijke randvoorwaarden verzorgt. In een ander advies (over solidariteit) suggereert
25Zie ook Bas van Stokkom, Marcel Becker en Teun Eikenaar (2013) Burgers als Trustees, in: Beleid en Maatschappij, nr. 1.
26Wijdeven. T. van de, en F. Hendriks (2010) Burgerschap in de doe-democratie, Den Haag: Nicis, p. 56.
27Aldus reeds minister K.G. de Vries in de kabinetsreactie op ROB advies Bestuurlijke Samenwerking en Democratische Controle, TK
2000, 27400 VII, nr 44: «Onderken het publieke karakter van een zaak en behàndel die dan ook als publieke zaak».
28Klein, M. van der, M. Stavenuiter en E. Smits van Waesberghe (2012) Het begint bij de burger, Verwey-Jonker Instituut, p. 28-31. Voor
begrip ‘trustee’ zie: Van Stokkum et al (2012) Participatie en verantwoording: burgers als trustees, Amsterdam: AUP.
29RMO (2013) Terugtreden is vooruitzien, maatschappelijke veerkracht in het publiek domein.
30De spanning tussen representatie en loslaten wordt mooi geïllustreerd door ‘de participatieval’ die Drenth, Frissen en Janssens benoemen
in: ROB (2012) Cahier Loslaten in vertrouwen, pp. 12-13.

15. zij dat ook van de particuliere sector zelf kan worden verlangd een vangnet te regelen, bijvoorbeeld
een kleine premietoeslag om het risico van onverzekerden op te vangen. Van eenieder die het
publieke domein betreedt, mag verwacht worden dat hij of zij rekening houdt met de belangen van
derden. Deelnemers aan de doe-democratie kunnen net zo goed consensus zoeken met buren en
belanghebbenden als de overheid dat kan, al is het kabinet het met de RMO eens dat de overheid
hier voorlopig nog wel een taak heeft. Deze Raad noemt representativiteit bij beleidsparticipatie
zelfs een fictie, maar geeft als oplossing slechts aan dat hierop ‘minder verkrampt’ moet worden
31
gereageerd.
Tegenwerping: kan de overheid wel loslaten?
Naast scepsis over de mogelijkheden aan de kant van de samenleving is er minstens zoveel
ongeloof over de nieuwe rol van de overheid. De RMO spreekt in dit verband over drie oerkrachten.
Zo is een bekend kenmerk van onze democratische verzorgingsstaat de geneigdheid (al in de 19 e
eeuw door De Tocqueville onder woorden gebracht) dat burgers voortdurend meer beroep doen op
overheidsvoorzieningen, waartegen de overheid zich alleen door mild despotisme kan verzetten. Of
omgekeerd: een groeiend aanbod van overheidsdiensten dat de burgers zich graag laten
aanleunen. De RMO wijst verder op een andere tegenwerping: de ingebakken voorkeur van de
overheid (en samenleving) voor centrale ordening en voorspelbaarheid boven spontane ordening
vanuit onberekenbare initiatieven. De WRR wijst er op dat beleidsmakers een individuele
voorziening niet moeten benaderen als een juridisch geborgd recht, omdat je - als je verschillen
tussen mensen juridisch probeert te borgen – niet alleen dikke (wet)boeken krijgt, maar ook het
zicht verliest op de individualiteit van en de verschillen tussen mensen. Deze tendensen zijn niet
eenvoudig uit te schakelen. Wel is het goed dat we ons daar meer van bewust zijn en ons
daartegen wapenen, en daarbij een overheidscentristische houding achter ons laten.
Tegenwerping: past het wel bij de politieke verantwoordelijkheid?
Hoe zit het als puntje bij paaltje komt met de (politieke) verantwoordelijkheid in het publieke
domein? Als de overheid taken loslaat en overlaat aan maatschappelijk initiatief, wat gebeurt er
dan als er echt iets misgaat? Als kinderen worden misbruikt, ouderen voortijdig overlijden, maar
ook als het groenbeheer in en door de buurt tekortschiet, dan verwacht de samenleving dat er
wordt opgetreden. Sommige zaken willen we als samenleving niet tolereren. Wie wordt dan ter
verantwoording geroepen? Kan een bestuurder dan volstaan, of wegkomen, met de mededeling dat
hij of zij dit bewust had overgelaten aan de gemeenschap? De WRR wijst op het dilemma van veel
32
beleidsmakers: wat mag je wel of juist niet overlaten aan burgers?
De neiging tot ingrijpen als het mis gaat, valt moeilijk in te dammen (en is soms ook terecht). In
33
ieder geval moet de politiek na een incident niet in de regelreflex schieten. Regels leveren immers
vaak slechts een schijn van zekerheid. Binnen mijn ministerie is hier een apart programma op
34
gericht (‘Risico’s en Verantwoordelijkheden’) en hierover is een apart ROB-advies uitgebracht.
Hier is nog een lange weg te gaan. Loslaten is mooi, maar dan zullen bijvoorbeeld
volksvertegenwoordigers, als het fout gaat, zich moeten bezinnen of zij dan de minister/wethouder
op het matje willen en kunnen roepen. Anders kan een minister nooit ruimte laten, decentraliseren,
verzelfstandigen of dereguleren.
Tegenwerping: is onze bureaucratie er wel geschikt voor?
De adviesorganen vragen van (een deel van) onze professionals een enorme verandering in
houding en gedrag. Ambtenaren dienen zich flexibel en ontvankelijk op te stellen voor initiatieven
en ideeën die ze zelf niet hebben bedacht of die niet in hun actuele werkpakket voorkomen en
worden geacht maatwerk te leveren in passende reacties. Dit is uitvoerbaar voor veel ambtenaren
en professionals, zoals de praktijk her en der laat zien. Alleen beschikt niet iedereen in gelijke mate
over de vereiste psychische capaciteiten, zodat er aanleiding is om bij werving en selectie aan deze
kwaliteiten aandacht te besteden (zoals de gemeente Lochem nadrukkelijk doet, zie hoofdstuk 2).
Maar zelfs als alle ambtenaren erop vertrouwen dat burgers het kunnen en als zij
openstaan voor hun initiatieven, dan nog moet deze werkwijze ook in de ambtelijke organisatie
mogelijk gemaakt worden. Een verkokerde inrichting van onze burelen past niet bij deze aanpak.
31WRR (2012) Vertrouwen in burgers, pp. 111-112.
32WRR (2012) Vertrouwen in burgers, p. 104.
33Een complicerende bijkomstigheid is dat een belangrijk deel van de in Nederland geldende regels afkomstig is uit Europa.
34ROB (2012) Belichaming van de kundige Overheid, zie ook de kabinetsreactie hierop van 27-5-2013.
15

16. Verder moeten we beseffen dat geleidelijk zoveel lucht uit deze organisaties is wegbezuinigd,
waardoor de ruimte voor een flexibele werkwijze elders moet worden gevonden. Een eerste stap
kan zijn een accentverschuiving binnen de overheidsorganisatie: minder tijd en menskracht voor
bureauwerk voor beleid, regels en routinewerk, zodat ruimte ontstaat voor meer straatwerk:
ondersteunen en empoweren van maatschappelijk initiatief, oftewel: overheidsparticipatie.
35
Om de zoveel jaar ontstaan binnen de overheidsorganisatie nieuwe managementconcepten. Zo
was sinds de jaren ’90 het New Public Management dominant, en werd de overheid meer als een
bedrijf benaderd. Met de WRR kunnen we vaststellen dat deze sterk economisch ingestelde
opvattingen over publieke dienstverlening het streven naar eigenaarschap en zeggenschap van
36
burgers en de interactie-op-maat tussen overheid en burgers geen goed doen. Hooguit door het
uitlokken van tegenreacties, zoals de thuiszorgorganisatie Buurtzorg die veel waardering oogst met
haar vernieuwende aanpak met buurtzorgteams. Het wordt hoog tijd voor een nieuwe visie,
waarvoor echter de bijbehorende bestseller in de markt van managementboeken (zoals destijds
‘Reinventing Government’) nog niet is verschenen. Element in die nieuwe visie is in elk geval
minder leunen op ‘tellen’ en meer ruimte geven aan het ‘vertellen’, en zo de waarde te honoreren
van wat niet eenvoudig in kwantitatieve termen valt uit te drukken.
Tegenwerping: het ging al eerder mis, waarom zou het nu wel goed gaan?
Zowel WRR als ROB beschrijven in een historisch overzicht hoe publieke taken in de 19 e eeuw
startten als particulier initiatief van onderop, dat op den duur is verzakelijkt en
geïnstitutionaliseerd, en nu te zeer op afstand zijn komen te staan van de mensen voor wie zij hun
werk doen. Waar zijn de warme betrokkenheid bij de coöperaties en het gevoel van eigenaarschap
in de ooit zo gewenste dienstverlening gebleven? Dreigt eenzelfde proces niet met het
maatschappelijk initiatief en sociaal ondernemerschap dat we nu verwelkomen als nabij en
betrokken? Misschien is het wel onvermijdelijk dat een deel op den duur weer vervalt in
afstandelijke routine, bureaucratie en oligarchie. Als hier al sprake is van een onvermijdelijke
slingerbeweging, vertrouwt het kabinet erop dat ooit wel weer een nieuwe opleving vanuit de vitale
samenleving ontstaat.
Hierboven vermeldde ik al de drie ‘oerkrachten’ uit het RMO-advies over maatschappelijke
veerkracht die de overheid moet overwinnen om nieuwe verantwoordelijkheids- en
zeggenschapsverhoudingen mogelijk te maken. De huidige ervaring leert dat - in weerwil van alle
tegenwerpingen en oerkrachten - de verschuiving naar eigen productie van maatschappelijke
waarden en diensten door burgers onverdroten voortgaat. En dat de overheden en instellingen
daarbij (kunnen) aansluiten. Het volgende hoofdstuk laat deze gedaanteverwisseling zien aan de
hand van praktijkvoorbeelden. Want het gebeurt gewoon. Onwaarschijnlijk/
onrealistisch/onwenselijk of niet.
35Zie voor een overzicht hiervan hoofdstuk 3 van: Steen, M. van der c.s. (2013) Pop-up publieke waarde, NSOB.
36WRR (2012) Vertrouwen in de buurt, p. 110.

17. II. De Gedaanteverwisseling: praktijkervaringen van
overheden en semipublieke instellingen
< hier als schutblad voor h2 een afbeelding die kern van H2 illustreert >
“Toen Gregor Samsa op een ochtend uit verontrustende dromen ontwaakte, ontdekte hij dat hij was
veranderd in een reusachtig insect. Hij lag op zijn rug die gehard was, als was hij gepantserd. Zijn vele
poten trappelden hulpeloos in de lucht.” Zo opent Franz Kafka ‘De gedaanteverwisseling’. Zijn novelle
kent vele lagen: bij elke lezing is het verhaal weer in iets nieuws veranderd.
37Aldus P.F. Thomése in de Volkskrant (16-10-2009).
17
37

18. A.1. Introductie
De overheid kan langs een aantal lijnen de doe-democratie ondersteunen en stimuleren.
Hierbij kunnen we aansluiten bij de trap voor overheidsparticipatie die de ROB introduceert,
met van onder naar boven als treden: loslaten, faciliteren, stimuleren, regisseren, reguleren.
En zo laag mogelijk onderaan deze trap blijven. Hieronder noemt het kabinet ter inspiratie
een reeks concrete voorbeelden voor de publieke sector, waarin overheden op verschillende
wijzen hebben geopereerd. Het is een niet-representatieve tussenstand in de ontwikkeling
naar meer doe-democratie, met voorbeelden van doe-democratie in de praktijk, die de
richting aanwijzen waar de verhouding met de gemeenschap naar toe kan bewegen. Passend
bij een relatief prille verandering zie ik een grote diversiteit in aanpakken en werkwijzen.
Iedere gemeente en ieder departement lijkt een bij de eigen situatie passende specialiteit te
ontwikkelen. Zo zijn drie departementen op hun manier bezig duurzaam doen te faciliteren
(BuiZa, EZ, I&M). Sommige gemeenten storten zich op het overdragen van zeggenschap via
wijkbudgetten, andere zoeken het vooral in het genereren van maatschappelijk initiatief in
het fysieke domein, weer andere vooral in het prikkelen van eigen kracht in de sociale sector.
Veel gemeenten mikken op coproductie met sociaal ondernemers, andere ontwikkelen
innovatieve besluitvormingsmethoden, weer andere beginnen in eigen huis met
cultuurverandering bij de medewerkers om daarmee de transitie te lijf te kunnen.
Zoals gezegd wil het kabinet - voortbordurend op alle adviezen en de motie-Voortman – met
deze nota de beleidsmakers aanspreken op hun rol. Daarom gaan we hieronder vooral in op
de rol die de overheden en maatschappelijke instellingen daarbij (hadden kunnen) vervullen,
en niet zozeer op de rol van de burgers. De voorbeelden beogen de aanbevelingen van de
adviesorganen tastbaarder te maken, zodat het handelingsperspectieven opent. Dit is een
manier om het vliegwiel bij overheden en maatschappelijke instellingen aan te zwengelen.
De voorbeelden zijn onderverdeeld in de drie domeinen, waarop de interventies in de
publieke sector gericht kunnen zijn: Gemeenschap (burgers), Markt en Middenveld (van
publieke dienstverleners en sociaal ondernemers) en de Overheid (intern).
A.2. Gemeenschap
(A.2.a.1.a) Wat hebben de actieve burgers nodig om hun idee te
realiseren?
Er gebeurt al veel in de doe-democratie. 94% van de gemeenten heeft (enige) ervaring met
burgers die zich inzetten voor sociale samenhang en actieve deelname van hun
medemensen, zo blijkt uit de enquête die wij hebben verricht tijdens de veldverkenning (zie
bijlage). Tegelijk konden maar weinig gemeenten succes- en faalfactoren benoemen.
Stimuleren, toerusten of liefdevol verwaarlozen van maatschappelijk initiatief vergt
maatwerk. Je krijgt maar één kans voor een eerste indruk. Heel belangrijk is dan ook hoe
ambtenaren zich kunnen en mogen opstellen tegenover maatschappelijke initiatieven. Zien
zij het enkel als inbreuk op hun actuele takenpakket, of slagen zij er in (en krijgen zij de
ruimte) zich flexibel en ontvankelijk op te stellen?
Een ACTIEve-houding
Het zogenaamde ACTIE-model van Platform31 kan gemeenten houvast bieden. ACTIE staat
38
voor de factoren Animo, Contacten, Toerusting, Inbedding en Empathie. De ervaring in de
gemeente Hengelo hiermee laat zien dat een gemeentelijke organisatie er wel degelijk mee
om kan leren gaan, zij het met vallen en opstaan.
Hengelo in ACTIE
De gemeente Hengelo ondersteunde de ontwikkeling van het ACTIE-model door het
Straatnamenproject. Deze pilot bestond uit een reeks initiatieven van wijkbewoners rondom de
38Bas Denters, Evelien Tonkens, Imrat Verhoeven, Judith Bakker (2012), Burgers maken hun Buurt, Platform31, Den Haag.

19. straatnamen in hun wijk waarin alle straten zijn vernoemd naar Nederlandse schrijvers en
dichters. Zo waren er huiskamerbijeenkomsten over schrijvers, een bezoek aan een
tentoonstelling over een van de schrijvers en het plaatsen van dichtregels in de openbare ruimte.
Een belangrijke les uit de pilot is dat ambtenaren er vaak harder aan trokken dan de
initiatiefnemer en daarmee het bewonersinitiatief dreigden over te nemen. Bewoners keken voor
de uitvoering snel naar de gemeente. De gemeente leerde dat faciliteren van initiatieven bestaat
uit ruimte geven, maar ook uit grenzen aangeven.
De gemeente zit graag dicht bij het vuur van de maatschappelijke ontwikkelingen, wil daar goed
bij aan kunnen sluiten en beseft dat dit andere vaardigheden vergt. Daarom was de gemeente
vooral geïnteresseerd in handelingsperspectieven om beter met initiatieven om te gaan.
De pilot smaakte naar meer. Men wil het ACTIE-model gaan implementeren in de gemeente. De
gemeente denkt over een Hengelo Academie met een interne cursus om het bewustzijn binnen
de organisatie voor veranderende handelingsperspectieven te stimuleren.
Ideeën vinden en verbinden
In hoofdstuk 1 schreven we al dat een verkokerde organisatie niet goed past bij (integrale)
maatschappelijke initiatieven. Er zijn gemeenten die bewust ruimte in de organisatie maken
om daar beter mee om te gaan. Uit onze enquête blijkt dat 56% van de gemeenten
initiatiefnemers ondersteunt met tijd en deskundigheid uit de ambtelijke organisatie. Verder
blijkt dat behoorlijk veel gemeenten (69%) een loket hebben waar maatschappelijke
initiatiefnemers zich kunnen melden voor ondersteuning. Er zijn gemeenten die een stapje
verder gaan, een stapje naar buiten. 49% van de gemeenten in onze enquête brengt
initiatieven en energie in de samenleving in kaart via ketenpartners en
bewonersorganisaties. Zwolle doet dit structureel.
Ideeënmakelaar Zwolle
Deze ambtenaar helpt inwoners van Zwolle met hun maatschappelijk initiatief. Zij trekt de wijken
in om initiatieven op te sporen en waar nodig te ondersteunen. Het gaat hierbij om het
ontwikkelen van gezamenlijke doelen vanuit de ambities en belangen van alle betrokkenen. Zij
kan mensen in contact brengen met organisaties die iets voor hen kunnen betekenen. De
ideeënmakelaar neemt het initiatief nooit over, de initiatiefnemer blijft zelf verantwoordelijk voor
de uitvoering van het project. De ideeënmakelaar is onderdeel van het programma Samen maken
we de Stad, waaronder de gemeente nog veel meer kennis en ondersteuning biedt aan
maatschappelijke initiatieven.
Ideeën verder helpen
Een veelgehoorde tegenwerping tegen het overdragen/overlaten van taken aan burgers, is
dat zij het niet zouden aankunnen. Hoewel burgers wel degelijk veel kunnen, kunnen zij niet
alles en kunnen zij niet alles alleen.
De wetenschapswinkel in Wageningen laat zien dat het ondersteunen van burgers bij
maatschappelijke initiatieven ook profijtelijk kan zijn voor de ondersteuner zelf. De
wetenschappers leveren kennis, maar dat levert hen ook kennis op.
Wetenschapswinkel als schakel tussen onderzoek en maatschappij
Stichtingen, verenigingen, actiegroepen en belangengroepen die geen middelen hebben voor
onderzoek, kunnen terecht bij de Wetenschapswinkel van Wageningen University & Research
Centre. Er komen regelmatig aanvragen die betrekking hebben op de veranderende relaties
tussen overheden, burgers, instellingen en ondernemers, bijvoorbeeld omdat bewoners taken
willen overnemen van een gemeente of zorginstelling, of juist omdat deze organisaties
zeggenschap willen overdragen aan burgers. Voorbeelden zijn het beheren van de openbare
ruimte, het anders inrichten van de gehandicaptenzorg of initiatieven op het gebied van energie,
milieu of landbouw. Vaak leidt dit tot een experiment waarin publieke en private partijen samen
zoeken naar een nieuwe verdeling van rollen en verantwoordelijkheden. Niet zelden botsen deze
initiatieven dan ook tegen de kaders van de representatieve democratie en worden andere, meer
directe vormen van democratie toegepast.
De aanvrager is en blijft eigenaar van proces, probleem én oplossing. Elk onderzoek wordt
begeleid door een begeleidingscommissie, waarvoor niet alleen medestanders worden gevraagd,
maar ook partijen met blokkademacht en met productiemacht. Zo worden maatschappelijke
initiatieven gefaciliteerd met kennis en kunde, én wordt kennis ontwikkeld over het
overnemen/overdragen van taken en zeggenschap, over het ontwikkelen van sociaal kapitaal en
19

20. over maatschappelijke veranderingsprocessen. De projecten laten zien dat bruikbare kennis
steeds meer het resultaat is van onderhandeling tussen de betrokken partijen.
Veiligheid als trigger voor constructieve samenwerking met bewoners
Sommigen stellen dat burgers niet in staat zouden zijn publieke taken te vervullen op een
meer structurele basis. In praktijk blijken burgers tot veel in staat. De politie in Den Haag
wist aan te sluiten bij een maatschappelijk initiatief van een aantal vrijwilligers in de Haagse
wijken en ondersteunde dit met kennis en middelen. Dit mondde uit in een aantal
goedlopende buurtpreventieteams.
Politie werkt samen met buurtpreventieteam (Den Haag)
Het Bezuidenhout is een wijk zonder al te grote problemen. Toch startte daar in 2012 - in
navolging van enkele andere wijken – op initiatief van het wijkberaad (een vrijwilligersorganisatie
die de banden tussen wijk en gemeente onderhoudt) een Buurtpreventieteam. Inmiddels is het
Buurtpreventieteam onderdeel van de Stichting Wijkberaad Bezuidenhout en zijn er meer dan
veertig vrijwilligers, die op onregelmatige dagen/tijden in teams een rondje lopen door de wijk.
Ze letten op onveilige plekken, ongepast gedrag, kapot straatmeubilair, kortom: alles wat
overlast kan (gaan) veroorzaken.
De vrijwilligers krijgen hiertoe van de politie onder meer de beschikking over sterke zaklantaarns,
een camera, een mobiele telefoon en gepaste kleding. In het wijkgebouw aan de Johannes
Camphuijsstraat is een post ingericht die in direct contact staat met het politiebureau Overbosch,
zodat snel hulp kan worden inroepen. De teamgenoten krijgen cursussen Reanimatie en AED,
Weerbaarheid en Omgaan met agressie en worden getraind in surveilleren, waarnemen en
observeren. Ze zijn door de politie goed geïnstrueerd over hun bevoegdheden, onderhouden
intensief contact met de politie en regelmatig lopen de betrokken wijkagenten mee op de rondes.
Vrijwilligers kunnen zich via een speciaal systeem aanmelden voor een geplande surveillance, en
elkaar onderling uitnodigen om te gaan lopen. De teams hechten aan een prettige sfeer, vanuit
de gedachte dat vrijwilligerswerk leuk moet zijn en blijven.
Gemeente als flexibele partner
Een publieke taak deels of geheel loslaten is in de praktijk, als puntje bij paaltje komt, niet
eenvoudig. Als een maatschappelijk initiatief dreigt mis te gaan, kan de overheid achtervang
zijn. Per geval moet worden bekeken hoe daar mee om te gaan. Het voorbeeld uit Rijswijk
hieronder laat zien dat de gemeenteraad welwillend reageerde op een verzoek om hulp van
georganiseerde vrijwilligers, die de exploitatie van een zwembad hadden overgenomen. De
waarde van het initiatief werd erkend, zodat de gemeenteraad de eigen regels wel wilde opzij
zetten, ook al ging het om geld. Deze gemeenteraad zag in dat de doe-democratie veelal niet
kan functioneren zonder toepassing van ‘artikel vijf’.
Vrijwilligers beheren zwembad De Put in Rijswijk, gemeente overweegt steun
Wil de gemeente Rijswijk geld beschikbaar stellen voor eenmalig onderhoud van
openluchtzwembad De Put?, is de vraag in een formeel burgerinitiatief dat door een Rijswijker is
ingediend. De gemeenteraad is unaniem enthousiast over het voorstel en gaat het, ondanks een
tekort aan handtekeningen, in behandeling nemen. Dit burgerinitiatief werd dus – in tegenstelling
tot vele andere voorbeelden elders – niet op procedurele gronden afgewezen.
Dankzij vrijwilligers functioneert het openluchtzwembad al heel lang zelfstandig. De opbrengst uit
de verkoop van toegangskaartjes wordt direct geïnvesteerd in de zwemvoorziening. Er moeten nu
echter een paar zaken worden opgeknapt waar de vrijwilligersvereniging geen geld voor heeft.
(AD/HC 8 mei 2013)
Co-financiering
De mate waarin initiatieven een beroep doen op overheden voor (financiële) hulp varieert
uiteraard van geval tot geval. Er zijn ook voorbeelden van maatschappelijke initiatieven die
zichzelf – door slimme verbindingen te leggen – financieel kunnen bedruipen.
Woningcorporaties co-financieren buurthuis De Nieuwe Jutter in Utrecht
De nieuwe Jutter is een buurthuis in Rivierenwijk in Utrecht dat sinds 2008 door de bewoners zelf
wordt beheerd. Er zijn activiteiten variërend van yogales, biljarten, computerlessen, Arabische
les, Nederlandse les, huiswerkondersteuning, dartclub, kaarten en nog veel meer. Daarnaast is

21. het een (werk)plek voor zzp-ers, vergaderingen, cursussen, lezingen, conferenties of andere
bijeenkomsten.
Voorheen werd het beheerd door welzijnsorganisatie Doenja, maar in 2005 besloot Doenja een
aantal buurthuizen in de wijk te sluiten en alle activiteiten bijeen te brengen in een groot pand
aan de Noordzeestraat. Bewoners in Rivierenwijk vreesden dat in dit nieuwe pand niet voor alles
en iedereen plek zou zijn. Samen met de Marokkaanse vereniging Tamount en buurtpastor Titus
Schlatmann, hebben zij zich sterk gemaakt om het buurthuis aan de Amerhof in eigen beheer
voort te zetten. De inmiddels opgerichte Stichting De Nieuwe Jutter zocht en vond partners in de
woningbouwcorporaties, die per huurwoning in de wijk een bedrag bijdragen. Woningcorporatie
Bo-ex kocht het pand van de gemeente en verhuurt het aan Stichting De Nieuwe Jutter. Vaste
gebruikers van het pand als de Stichting Begeleid Wonen Utrecht, dansschool Petra-Moves en
Saartje kinderopvang dragen bij aan de diversiteit van bezoekers en aan een gezonde financiële
basis van het buurthuis.
Alternatieve financieringswijzen
(Nog) slechts één op de acht gemeenten stelt met enige regelmaat vrij beschikbare middelen
ter beschikking als startkapitaal (‘seedmoney’) waarop burgers en organisaties kunnen
voortbouwen, zo blijkt uit onze enquête. Er blijkt echter ook uit dat één op de drie
gemeenten met enige regelmaat kansrijke initiatieven verder helpt door alternatieve
financieringswijzen en bekostigingsmodellen aan te dragen, conform de aanbeveling van de
39
RMO dat nieuwe financiële arrangementen moeten worden gecreëerd.
Wijkbudgetten vormen al heel lang een beproefd middel om maatschappelijk initiatief uit te
lokken. Deventer was hierbij al in de jaren ’90 een van de eerste. Er zijn sindsdien veel
goede ervaringen met wijk- en buurtbudgetten opgedaan. Een aandachtspunt is uiteraard de
verhouding met het budgetrecht van de raad. Enschede hecht veel waarde aan legitimiteit
van de bestedingsbeslissingen en investeerde in een stemfaciliteit op internet. Bewoners
kunnen op Wijkstemdag ook persoonlijk naar de stembus komen om te stemmen voor
grotere projecten die zijn ingediend voor het wijkbudget. Met heldere procedureregels vooraf
wordt het draagvlak in de wijk gemeten van voorstellen van enkelen. Ook Dordrecht staat
bekend om stemfaciliteiten in de wijk, maar koppelt dit niet meer aan vrij besteedbare
wijkbudgetten. Stemprocedures reageren op de tegenwerping over representativiteit.
Recenter is ‘crowdfunding’ bezig aan een spectaculaire opmars. Ieder half jaar sinds 2010 is het
volume van deze fondswerving via internet verdubbeld! De groei is overal in de wereld merkbaar,
maar juist in Nederland zijn de cijfers het hoogst van allemaal. Hoewel het kabinet overtuigd is van
de meerwaarde van een apart budget voor het stimuleren van bewonersinitiatieven, biedt een
crowdfundingsplatform veel doorgroeimogelijkheden waardoor ook andere investeerders (zoals
bedrijven of bewoners zelf) bereid zijn te cofinancieren. Dit zal vooral slagen wanneer er een goed
werkend platform staat en voortgeborduurd kan worden op een succes. De website
www.voorjebuurt.nl is een voorbeeld van een crowdfundingsplatform voor buurtinitiatieven,
waarin burgers, overheden, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven samenwerken. Ook
gemeenten kunnen erop inspelen. Capelle aan den IJssel deed dit.
Crowdfunding in Capelle
In Capelle aan den IJssel bestaat een platform voor bewonersinitiatieven gebaseerd op
crowdfunding technieken. Woningcorporatie Havensteder werkt middels de Wijkkracht bijdrage
met een leefbaarheidsbudget dat via cheques periodiek aan bewoners wordt gestuurd. Bewoners
kunnen de cheques activeren en zelf bepalen wat zij met het geld doen. Zij kunnen een initiatief
openstellen voor donaties, en vervolgens samen sparen voor initiatieven in hun wijk. Het samen
sparen (crowdfunding) zorgt automatisch voor draagvlak en betrokkenheid bij het initiatief. Het
levert een interessante mengvorm op van doe-democratie met de representatieve democratie:
door het gezamenlijke sparen moeten burgers rekening houden met belangen van derden en
zorgen voor een goede besteding van publieke middelen. De resultaten zijn positief: er doen veel
meer mensen mee dan in de oude situatie, toen de budgetten via georganiseerde
bewonersvertegenwoordigingen liepen en slechts een klein deel van de bewoners bereikten.
(A.2.a.1.b)
Wat kan niet-actieve burgers verleiden om actief te worden?
De beperkte bereidheid van burgers om te participeren en actief te zijn, is voor 64% van de
gemeenten uit onze enquête een belangrijke uitdaging voor de doe-democratie. Tegelijkertijd
39RMO (2013) Terugtreden is vooruitzien, maatschappelijke veerkracht in het publieke domein, p. 33.
21

22. stelt het rapport van de ROB enthousiast dat hier weinig aandacht voor nodig zou zijn, omdat
Nederland zich gelukkig kan prijzen met een vitale samenleving. Dat laatste is inderdaad
waar. Al jaren zet rond de 45% van de Nederlanders zich in als vrijwilliger. Alleen daalt het
40
aantal uren dat hiervoor wordt ingezet wel gestaag. Mensen zijn minder geneigd zich
langdurig en intensief te binden. Toch zal de behoefte aan vrijwillige inzet toenemen.
Misschien kan het beschikbaar komen van grote groepen vitale gepensioneerden uit de
babyboom-generatie hier enig soelaas bieden, maar ook zij moeten worden uitgenodigd en
de weg vinden naar projecten van hun gading. Mensen willen vaak wel, maar moeten soms
even op het idee worden gebracht. Zo constateert de WRR dat de meeste vrijwilligers actief
worden omdat hen dat was gevraagd. De Raad verbindt hieraan de aanbeveling dat de
41
institutionele toerusting van het collectief versterkt dient te worden. Ofwel (in eenvoudiger
bewoordingen): er is dus actieve uitnodiging, toerusting en begeleiding nodig, want
42
“Aandacht is een belangrijke brandstof voor nagenoeg alle vrijwilligers”.
In de sociale sector zijn al veel methoden ontwikkeld om problemen slagvaardig aan te
pakken. Kenniscentrum Movisie ontsluit in haar databank voor professionals alle beschikbare
43
informatie over gangbare methoden en werkende interventiestrategieën.
Actief beleid
De klassieke vrijwilliger en mantelzorger heeft bepaalde ondersteuning nodig. Hoewel uit
onze enquête blijkt dat 69% van de gemeenten actief inzet op werving, ondersteuning en
deskundigheidsbevordering van vrijwilligers, zijn er nog maar weinig overheden te vinden die
een systematisch vrijwilligersbeleid voeren, waarbij mensen worden geholpen om over de
brug te komen.
Vrijwilligersstad Deventer
In Deventer zetten 25.000 van de 95.000 inwoners zich actief in voor hun omgeving, hun
club, hobby of medemens. Om vrijwilligerswerk te bevorderen en te ondersteunen heeft
Deventer een vrijwilligerscentrale opricht, een schakelpunt tussen vraag en aanbod van
vrijwilligerswerk. Ook geeft de centrale advies en werkt aan deskundigheidsbevordering.
De gemeente heeft altijd gewerkt met een eigen vrijwilligersbeleid, dat nu is geïntegreerd
in het beleidskader Meedoen, waarin WMO en AWBZ straks samenkomen. De rol van de
overheid is de infrastructuur en de kwaliteit van het vrijwilligerswerk te faciliteren. De
Vrijwilligerscentrale Deventer noemt de samenwerking met de lokale overheid prima.
Beiden zien het belang van vrijwilligerswerk en hebben daar een duidelijke visie op. Zo is
het bewaken van de kwaliteit van het vrijwilligerswerk een belangrijk gezamenlijk
speerpunt, onder meer door ondersteuning en deskundigheidsbevordering voor
verenigingen en stichtingen via een VrijwilligersAcademie.
Betrokkenheid van/via naasten
Een goed werkende manier om mensen die daar niet vanzelf toe geneigd zijn te betrekken
bij maatschappelijke problematiek is de Eigen Krachtconferentie. Daarbij wordt uitgegaan
van individuen met vaak meervoudige problematiek. De gedachte is dat oplossingen vaak
gevonden kunnen worden in het directe netwerk van betrokkene die regelmatig over meer
(ervarings)kennis, tijd en aandacht blijken te beschikken dan ‘professionals’. Uit onze
enquête blijkt dat twee op de drie gemeenten hier ervaring mee hebben.
Eigen Krachtconferentiestad Amsterdam
Gemeente Amsterdam past op grote schaal Eigen Krachtconferenties toe (circa 600 per
jaar), waardoor probleemgevallen in eigen kring worden opgelost. Uitnodiging en
begeleiding van een plan maken is de essentiële interventie om familie en kennissen te
40SCP (2012) Emancipatiemonitor.
41WRR (2012) Vertrouwen in Burgers, pp. 207 en 214.
42Wijdeven, T. van de, en F. Hendriks (2010) Burgerschap in de doe-democratie, Nicis, p. 46.
43http://www.movisie.nl/databank-effectieve-sociale-interventies

23. betrekken. In heel Nederland zijn er inmiddels zo’n 7.500 conferenties geweest
(www.eigenkrachtcentrale.nl).
Lage drempel
Om niet-actieven actief te krijgen moet de drempel laag zijn en moeten zij op concrete
problemen worden aangesproken, leert ons de veldverkenning. De nieuwe media bieden
mogelijkheden dat mensen andere mensen in hun omgeving informeren over hun wensen of
problemen. De Help! app is een concreet voorbeeld van hoe mensen op een eenvoudige –
maar niet vrijblijvende – manier met elkaar in contact worden gebracht.
HELP! app met hulp van ministerie van Veiligheid & Justitie
De HELP! app is een gratis smartphone-applicatie om hulp in te roepen bij een noodgeval.
Door een druk op de knop bel je 112. Tegelijkertijd ontvangt iedereen die de app heeft
gedownload en in de buurt is een melding waar en hoe ze kunnen helpen.
Stichting Enviu heeft deze app samen met Vodafone Stichting ontwikkeld, als
laagdrempelige manier om mensen te verbinden bij noodgevallen. De app is al zo’n 80.000
keer gedownload. Het ministerie van Veiligheid en Justitie is bij de HELP! App betrokken
door te faciliteren in het samenbrengen van bestaande initiatieven waardoor partnerships
kunnen ontstaan die de dekkingsgraad van de app verhoogt. Tijdens de ontwikkeling van
de app is een succesvolle pilot uitgevoerd in samenwerking met de 112-meldkamer van het
Korps Landelijke Politiediensten.
A.3.
Markt en Middenveld
(A.3.a.1.a) Hoe kan zeggenschap worden hersteld bij maatschappelijke
instellingen?
Het herstel van zeggenschap is een uitdaging voor vele instellingen in de publieke sector.
Veel van deze instellingen zijn ontstaan uit warm particulier initiatief, maar inmiddels
verregaand geïnstitutionaliseerd en zien nu ook in dat zij meer effectief en
toekomstbestendig kunnen presteren met de actieve inzet en betrokkenheid van hun
44
doelgroep of ‘aandeelhouders’.
Herstel van betrokkenheid
Het herstel van zeggenschap hoeft niet groot en complex te zijn. Een eerste stap is het
herstel van betrokkenheid. Dat simpelweg agenderen en aandacht geven belangrijke stappen
zijn, laat het project Ouderbetrokkenheid zien.
Ministerie stimuleert project Ouderbetrokkenheid
Dit project moet de betrokkenheid van ouders bij de schoolloopbaan van hun kind bevorderen.
Het begon in 2011 met een oproep van de minister van OCW aan ouders en scholen om steviger
samen te werken. Ouders verwachten veel van scholen, andersom mogen leraren ook wat van
ouders verwachten. Bijvoorbeeld dat ouders hun kinderen thuis ondersteunen door voor te lezen,
te helpen met huiswerk of bij het kiezen van een opleiding. OCW heeft daarbij een beperkte rol,
veranderingen moeten in de praktijk worden gerealiseerd, zonder dat vanuit de ‘Haagse’
systeemwereld gestuurd wordt met regels en geld. Succesfactoren waren:
- het genereren van aandacht in de landelijke media voor het onderwerp, waardoor betrokkenen
bewust werden gemaakt het belang van ouderbetrokkenheid;
- het mobiliseren van het netwerk dichtbij scholen en ouders, van partijen die vanuit hun eigen
rol de ambitie ondersteunen en invullen;
- werken met een inspiratiegroep waarin enthousiaste ‘stakeholders’ en betrokkenen ideeën
uitwisselen. De groep wordt vanuit OCW met elkaar verbonden en gefaciliteerd en breidt zich
spontaan uit; en
44In paragraaf 3 van het eerste hoofdstuk gaven we al aan dat zowel ROB de WRR beschrijven hoe onderwijsorganisaties, zorginstellingen
en woningcorporaties begonnen als maatschappelijke organisaties die publieke taken uitvoerden, vervolgens min of meer onderdeel werden
van de overheid, daarna op afstand werden geplaatst, en nu op zoek (moeten) zijn naar hun oorspronkelijke wortels in de gemeenschap.
23

24. - de Facebookpagina “Oudersenschoolsamen” biedt een platform voor discussie en
ideeënuitwisseling tussen ouders, leraren en andere professionals. Dit levert andere vragen op
dan een ministerie gewend is te krijgen. Zo bleek er veel vraag naar tips over bezigheden tijdens
schoolvakanties.
Na zo’n anderhalf jaar is er aantoonbaar meer gesprek tussen scholen en ouders over de manier
waarop ouders hun kinderen thuis kunnen helpen. Veel scholen namen het onderwerp op in hun
jaarplannen en 17 onderwijsadviesbureaus hebben zich opgeworpen als regionaal
expertisecentrum ouderbetrokkenheid.
Herstel van zeggenschap
Dat burgers wel degelijk tijd en zin hebben om zich in te zetten voor hun leefomgeving, en
daarmee tegelijkertijd bestaande publieke instellingen kunnen helpen weer in contact te komen
met de samenleving, laten de initiatieven van diverse woningcorporaties zien. Zo liet
woningcorporatie Tiwos bewoners meepraten over de herstructurering van hun buurt.
Woningcorporatie Tiwos bouwt met de buurt
Woningcorporatie Tiwos gaf de herstructurering van de Tilburgse Vogeltjesbuurt volledig in
samenspraak met buurtbewoners vorm. Bewoners dachten mee nog voor er een
stedenbouwkundig plan was. Er waren duidelijke randvoorwaarden. Zo stonden de maten,
huurprijs en aantal woningen vast, en konden de huidige wijkbewoners er na
herstructurering/sloop opnieuw komen wonen. Ook waren duidelijke spelregels afgesproken: er
wordt geluisterd, argumenten worden uitgewisseld, maar je krijgt niet altijd je zin.
Dit project was nadrukkelijk geen bezuiniging, integendeel: het heeft geld gekost. Zo beseft
Tiwos dat ze 7 van de geïnvesteerde 20 miljoen euro nooit terug gaat verdienen. Het heeft
ongeveer een jaar gekost voordat het vertrouwen van de bewoners was gewonnen. De corporatie
heeft iedereen de kans gegeven te participeren en vervolgens gewerkt met actieve burgers,
vanuit de overtuiging dat diegenen die niet participeren ook niet mogen klagen. In het
uiteindelijke stedenbouwkundige plan komen de wensen van de bewoners terug; meer licht, lucht
en ruimte met behoud van de volkse gezelligheid en de sfeer van de Vogeltjesbuurt. Nu de
woningen zijn gebouwd, geven de bewoners zelf enthousiast rondleidingen door hun wijk.
Samen werken aan betrokkenheid
Een voorbeeld laat zien hoe een andere woningcorporatie, door niet zelf te bepalen wat er met een
braakliggend stuk grond zou gebeuren, maar daar anderen over mee te laten denken, een grote
maatschappelijke meerwaarde kon creëren. Er ontstond een vorm van sociaal ondernemershap
gebaseerd op het verbinden en mobiliseren van lokale netwerken.
Woningbouwcorporatie Pré Wonen in Beverwijk: van braakliggende grond naar eco-ruïne
Pré Wonen en de gemeente Beverwijk zochten een tijdelijke invulling voor een braakliggend stuk
in een aandachtswijk én een plek voor groeneducatie voor schoolgaande kinderen in de buurt.
Zij schakelden de coördinator Vrijwilligerswerk & Burgerbetrokkenheid van de natuurorganisatie
Landschap Noord-Holland in, die de opgave verbreedde met kunst om zo de aansluiting bij de
buurt te versterken. Er werd samen met lokale kunstenaars gekozen om toe te werken naar een
amfitheaterachtige ecologische ruïne, een omsloten ruimte waar buurtbewoners elkaar
makkelijker kunnen ontmoeten en andere activiteiten kunnen worden gehouden.
Bij de bouw zijn groenteams van Landschap Noord-Holland betrokken, teams die jongeren een
mogelijkheid boden zich te scholen en daardoor sneller te re-integreren in de maatschappij.
De “ruïne” is gebouwd van sloopmaterialen die gratis zijn geleverd door een naburig sloopbedrijf.
Door de onderlinge samenwerking is een werk- en ontmoetingsplek gecreëerd van sociale en
culturele betekenis voor alle betrokkenen.
‘Spontane’ buurtbetrokkenheid
Wanneer instellingen actief en oprecht aansluiting zoeken bij wat speelt in de buurt, worden
buurtbewoners soms partners, die de effectiviteit van het werk van de instelling kunnen vergroten.
In Rotterdam regelden buurtbewoners een pand voor een project van zorgorganisatie Pameijer.
Zorgorganisatie Pameijer zoekt contact met de buurt
Pameijer is een grote Rotterdamse zorgorganisatie die mensen ondersteunt bij het
versterken van hun eigen kracht en het omgaan met belemmeringen. Daartoe worden heel
nadrukkelijk hun naasten, vrijwilligers en de lokale omgeving betrokken.
Pameijer zoekt steeds aansluiting met de gemeente en andere partners, onder meer door
deel te nemen in de gemeentelijke sociale wijkteams. Hierin ontmoeten wijkopbouwwerk,

25. wijkverpleging, ouderorganisaties, mantelzorg en vrijwilligersorganisaties elkaar over de
vraag welke zorg in de wijk nodig is. Daarbij probeert men formele zorgvragen te
beantwoorden met informele zorg.
Pameijer werkt zoveel mogelijk met kleine concrete projecten. Een voorbeeld is het
werkproject ‘Meneer van Houten’: een meubelmakerij en –winkel met leer/werkplekken
voor mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische problemen. Meneer van
Houten is gevestigd in een winkelstraat, maar zou – wegens ruimtegebrek – moeten
verhuizen. Buren en buurtbewoners wilden dat echter niet, enerzijds omdat ze het een
leuke winkel vinden, maar ook uit vrees voor leegstand. Zij hebben actie ondernomen en
bij woningcorporatie Havensteder voor elkaar gekregen dat het pand ernaast gratis ter
beschikking werd gesteld. Pameijer gaat in overleg met de buren kijken of de ruimte
’s avonds aan de buurt ter beschikking kan worden gesteld, als daar behoefte aan is.
(A.3.a.1.b) Burgers worden producent
We zien meer en meer dat bewoners collectief in hun wijk of dorp zelf initiatief nemen en actief
worden op het gebied waar de afgelopen decennia woningcorporaties en maatschappelijke
instellingen het werk deden. Zo zien we voorbeelden van bewonersbedrijven of dorpsbedrijven
ontstaan, waarin ondernemende burgers zelf het heft in handen nemen. Het uit zich in vele
vormen, variërend van zorgcoöperaties tot exploitatie van buurthuizen tot wijkondernemingen. We
zien dat burgers de rol aannemen van lokale producent in de publieke sector. Wat hebben zij
nodig? Hoe kunnen overheden hen helpen?
Informeren om groene initiatieven uit te lokken
Soms kunnen burgers met betrekkelijk eenvoudige informatie worden geactiveerd en ondersteund
om ‘producent in de publieke sector’ te worden. In dit geval voedselproducent in de stad. Een
eenvoudige website met informatie over braakliggende terreinen kan heel wat initiatieven
opleveren, zoals de interactieve kaart van Amsterdam laat zien. De kampioen van stadslandbouw is
echter Rotterdam:
Gemeente Rotterdam stimuleert stadslandbouw
Het Rotterdamse gemeentebestuur heeft een complete strategie ontworpen voor de bevordering
van stadslandbouw, waarmee het initiatieven van burgers, bedrijven en organisaties stimuleert.
Hiermee slaat de stad verschillende vliegen in één klap: gezondheid van de bewoners, duurzame
economie en ruimtelijke kwaliteit. Verder versterkt samen tuinieren aantoonbaar de sociale
cohesie in de multiculturele wijken en wordt ecologische winst behaald door minder vervoer van
voedsel. De nadruk ligt op spontaan initiatief van bewoners, maar de gemeente geeft soms een
zetje, verstrekt informatie over geschikte plaatsen en trekt juridische en andere obstakels los.
Ook binnen de gemeentelijke organisatie worden de neuzen gelijk gericht op de mogelijkheden
van moestuinen in stenige wijken, waarbij een centraal aanspreekpunt is gevestigd bij Creatief
Beheer.
Vernieuwend is de ontwikkeling van dakakkers op de daken van kantoorgebouwen in Rotterdam,
op initiatief van het Rotterdams Milieucentrum in samenwerking met bedrijven.
Ruimte voor ontmoeting
Als voorzieningen verdwijnen uit kleine kernen, verdwijnen daarmee ook de plekken waar
bewoners elkaar ontmoeten. Een buurtwinkel is handig om boodschappen te kunnen doen, maar
kan ook een bindende rol spelen in de gemeenschap. In Sterksel sloegen buurtbewoners en
woningcorporatie WoCom de handen ineen om de buurtsuper te redden.
Woningcorporatie steunt buurtgenoten bij overnemen supermarkt
Coöperatie Dorpswelzijn Sterksel heeft als doel het welzijn van de dorpsbewoners en de
leefbaarheid in het dorp te vergroten door middel van het uitbaten van een dorpswinkel.
Het verdwijnen van de plaatselijke supermarkt in 2002 bedreigde de leefbaarheid van het
dorp Sterksel. Daarom sloegen een aantal vertegenwoordigers van maatschappelijke
organisaties uit het dorp de handen ineen en zetten een nieuwe supermarkt op, onder
beheer van een coöperatie. De nieuwe dorpswinkel heeft één betaalde bedrijfsleider en
draait verder op zo’n vijftig vrijwilligers.
De financiering is afkomstig uit de winkelomzet. Woningcorporatie WoCom is eigenaar van
het pand en biedt deze aan voor een niet-commerciële huurprijs. Daarnaast hebben zij de
coöperatie voorzien van een startsubsidie om de winkel in te kunnen richten. De
‘buurtsuper’ is niet alleen een noodzakelijke voorziening voor de dagelijkse
25

26. levensbehoeften, maar neemt tevens een belangrijke plaats in waar het gaat om sociale
contacten, levendigheid en leefbaarheid binnen de gemeenschap.
Maatschappelijk initiatief inzetten
Gemeenten kunnen maatschappelijke initiatieven ook ondersteunen door er zelf gebruik van
te maken. In de armste wijk van Nederland is het eerste Bewonersbedrijf geopend. De
gemeente Leeuwarden wil hiervan gebruik gaan maken voor het groenbeheer.
Gemeente Leeuwarden schakelt bewonersbedrijf in bij publieke diensten in aandachtswijk
Bewoners organiseren zelf voorzieningen vanuit het wijkcentrum met een gezond
verdienmodel, zonder overheidsbemoeienis: in de wijk Heechterp-Schieringen in
Leeuwarden, de armste wijk van Nederland, is het eerste BewonersBedrijf van Nederland
geopend: BBHS. Het doel van dit BewonersBedrijf is de door armoede geplaagde wijk
leuker en leefbaarder maken én banen te creëren voor de vele werkloze bewoners uit de
wijk.
Op basis van een goed ondernemingsplan en met ondersteuning van het Landelijk
Samenwerkingsverband Aandachtswijken (LSA) zijn de initiatiefnemers naar de gemeente
gestapt om samenwerkingsafspraken te maken. De gemeente is nu een van de lokale
samenwerkingspartners (naast bijvoorbeeld de woningcorporatie) en wil haar
groenvoorziening aan het bewonersbedrijf uitbesteden. 16 buurtbewoners volgen daartoe
een hovenierscursus.
Ideeën uitlokken en faciliteren
Ook de Rijksoverheid neemt initiatief om burgers en ondernemingen te prikkelen om als
producent bij te dragen aan de samenleving. Zo heeft zij in haar beleid open ruimte
gecreëerd, om daarmee bedrijven, burgers en maatschappelijke organisaties de mogelijkheid
te bieden om duurzaamheidsinitiatieven aan te dragen en uit te voeren. De rijksoverheid
gebruikt al geruime tijd haar ‘convening power’ om met bedrijven, milieuorganisaties en
45
anderen afspraken te maken over verduurzaming van de economie .
Het Rijk biedt ruimte aan duurzaamheidsinitatieven: Green Deals
In het regeerakkoord heeft het kabinet de Green Deal-aanpak aangekondigd. Inmiddels zijn er
131 Green Deals gesloten op het gebied van energie, grondstoffen, biodiversiteit, water en
mobiliteit. Het uiteindelijke doel is om met succesvolle deals anderen te inspireren tot navolging.
Eén van de uitgangspunten is dat de indiener zelf een actieve rol moet spelen bij de uitvoering.
De Rijksoverheid wil bedrijven, burgers en maatschappelijke organisaties ruimte bieden om
oplossingen voor verduurzaming aan te dragen en uit te voeren. Bij een Green Deal werken de
betrokkenen op een interactieve manier samen. Daarmee onderscheidt deze manier van werken
zich van andere instrumenten die de overheid aanbiedt.
Het moet gaan om een concreet duurzaam en rendabel initiatief, dat op korte termijn tot
resultaat kan leiden. Verder moet het initiatief bij succes leiden tot nieuwe economische
activiteiten of tot kostenbesparing voor bedrijven en burgers. Alle initiatieven zijn in behandeling
genomen en de initiatieven waarmee uiteindelijk toch geen deal is aangegaan, zijn doorverwezen
naar (kennis)netwerken en instrumenten waar ze beter op aansluiten. Een sprekend voorbeeld is
de provincie Zeeland die met een aantal partijen in de Brouwersdam een getijdencentrale
realiseert. De beweging van eb en vloed kan duurzame energie opwekken. De doe-democratie
beperkt zich niet tot lokale of kleine individuele initiatieven.
45Een al wat ouder voorbeeld is de manier waarop ambtenaren van Buitenlandse Zaken de ambassade in Peru inschakelden om samen met
de Peruviaanse overheid Nutreco en vele andere betrokken partijen de visvangst voor de vismeelverwerkende industrie te verduurzamen.

27. Maatschappelijk aanbesteden
Bij maatschappelijk aanbesteden krijgen maatschappelijk initiatieven en sociaal ondernemers de
kans om mee te doen bij de aanbesteding van gemeentelijk taken en activiteiten. Maatschappelijk
aanbesteden is nog geen standaard in gemeenten. In slechts 14% van de gemeenten uit onze
enquête is daarvan met enige regelmatigheid sprake.
Het is van belang dat een gemeente zich bewust is van de gevolgen van de eisen (functionele
specificaties) die zij stelt bij aanbestedingen. Vaak werken gemeenten met eisen die belemmerend
zijn voor (kleinere) sociale ondernemers. Dan gaat het bijvoorbeeld om schaalgrootte, financiële
voorwaarden, dure certificeringen of complexe bureaucratische procedures. Vrijwel altijd zijn dit
regels die de gemeente zelf opneemt in de eigen aanbestedingsprocedure, los van wettelijke of
Europese verplichtingen. Utrecht doet dit sinds kort anders bij de aanbesteding van het
welzijnswerk.
Vernieuwend welzijn in de gemeente Utrecht
Utrecht heeft het welzijnswerk fundamenteel heringericht. Allereerst is de visie en de
vraagformulering (wat is er nodig?) tot stand gekomen in gesprekken met de sector zelf. Niet
langer leveren welzijnsorganisaties ongevraagd aanbod van activiteiten. Het ondersteunen van
bewonersinitiatieven en als ‘sociaal makelaar’ bewoners en organisaties verbinden staat nu
centraal. Om ruimte te geven aan nieuwe partijen zijn de bestaande subsidierelaties gestopt en is
nadrukkelijk ruimte gemaakt voor uitvoering door consortia van kleine vrijwilligersorganisaties en
professionele aanbieders; het is een pré wanneer een instelling samenwerkt met nieuwe, kleinere
aanbieders, veelal lokale sociale ondernemers. Dit heeft ook geleid tot nieuwe
organisatievormen. Zo werkt een grote landelijke organisatie als Careyn nu samen met de kleine
plaatselijke organisatie Al Amal. Een aanbestedingsprocedure was daarvoor overigens niet nodig,
er is gekozen voor een doelsubsidie met een open tender. Om nieuwe partijen hierover te
informeren is veel aan voorlichting gedaan. De bewoners zijn nadrukkelijk betrokken bij de
beoordeling van de aanbieders. Er wordt nagedacht over de mogelijkheid van maatschappelijke
visitaties. De gemeente gaat uit van een leertraject van enkele jaren, waarbij geleidelijk steeds
meer ruimte wordt gemaakt voor nieuwe aanbieders.
A.4.
Overheid
(A.4.a.1.a) Hoe kan de overheid een faciliterende rol verankeren in de
organisatie?
Loslaten, zoals de ROB betoogt, is de uitdaging: onze enquête laat zien dat 56% van de gemeenten
vaak of regelmatig aanloopt tegen een belemmerende houding van hogere overheden. Ook
constateren veel gemeenten een beperkte bereidheid tot loslaten zowel bij politiek en bestuur
(56%) als bij ambtelijke professionals (49%). Het glas is half vol, maar er is nog een wereld te
winnen. Toch zien we in ons openbaar bestuur, en dan met name lokaal, al veel ontwikkelingen
richting de doe-democratie. Zo zijn er intussen verschillende gemeenten die andere vormen van
overheidsparticipatie inzetten. Gemeenten die gemeenschappen en maatschappelijke initiatieven
ruim baan geven, zodanig dat dit doorwerkt in de hele organisatie en op het vlak van politiek,
bestuur en ambtelijke professie.
Gebiedsontwikkeling 3.0: de aanpak van de dienst landelijk gebied
De Dienst Landelijk Gebied (DLG) van het Ministerie van EZ werkt aan gebiedsontwikkeling 3.0
(GO 3.0). Hieraan ligt het denken over de doe-democratie ten grondslag: burgers weten wat zij
willen en kunnen dit realiseren. Het ontbreekt vooral aan overheden die hieruit kunnen oogsten.
Er wordt gewerkt aan drie nieuwe inzichten voor gebiedsontwikkeling: Verdienmogelijkheden,
Waardenmakerij en Proceskunst. DLG ondersteunt overheden bij het realiseren van hun publieke
doelen en in hun rol bij het concretiseren van plaatselijke initiatieven.
GO 3.0 gaat om de gezamenlijke duurzame ontwikkeling van wat economisch, maatschappelijk
én ecologisch van waarde is. Samen met ‘streekholders’ wordt gezocht naar levensvatbare
ideeën/initiatieven en verbinding van inzet en krachten uit de streek met publieke en private
doelen met betrekking tot leefbaarheid in het gebied.
De rol van DLG is die van verbinder van “verticale” overheids- en institutionele doelen (die ook
een verticale stijl van werken hebben) aan de “horizontale” behoeften in de samenleving en de
energie die daar is te vinden. Voor de begeleiding van initiatiefnemers is de rol en kwaliteit van
de inhoudsdeskundige procesbegeleider essentieel. GO 3.0. stelt aan de procesbegeleider hoge
eisen van vakbekwaamheid en empathie, GO 3.0 is immers het werk van ménsen. Het
27