Cem7
- 2. Хураангуй: Амьд биесийн хооронд явагддаг
амьдралын гол эргэлтүүдийн шинж чанар,
байгаль дээр үзэгдэх хэлбэрүүдийг
тодорхойлж хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгч, ус,
хүхэр, фосфор, биоген катионуудын
эргэлтүүдийн шинж чанарыг нэг бүрчлэн
судалж тодруулах
Түлхүүр үг: биосфер,
амьд биес, организм,
бодисын эргэлт
• Байгаль дээр явагддаг эргэлтүүдийн шинж чанар
• Хүчилтөрөгчийн эргэлт, Усны эргэлт,
нүүрстөрөгчийн эргэлт,
• Фосфорын эргэлт, энергийн хувиралт, хүхрийн
эргэлт
Дэд сэдэв:
- 3. Академич В.И.Вернадский “Биосфер бол амьдралын
орон зай төдийгүй геологи ба биологийн процесс
тасралтгүй явагдаж байдаг үйл ажиллагааны бүхэл
бүтэн систем” гэж тодорхойлжээ. Амьдралын үндсэн
шинж чанар нь амьд организмуудын өөрийгөө бүтээх,
хувьсан хөгжих, хөдөлгөөн, химийн өндөр идэвхтэй
холбоотой юм. Биологийн олон янзын хэлбэр нь
дэлхийн биосферт тогтвортой, бодис, энергийн
биогеохимийн эргэх холбоо бүрэлдэх үндэс болж
өгдөг.
Янз бүрийн органмизмуудын харилцан үйл
ажиллагаа нь амьд эсийн найрлага дахь химийн
элементүүдийн зүй тогтол бүхий харьцаа, тэдгээрийн
нийлэгжих ба задрах, дахин нийлэгжих эргэлтээр
тодорхойлогдоно. Бодисын эргэлт эсийн төвшингөөс
эхлээд экосистемд явагдана.
- 4. • Хүчилтөрөгчийн эргэлт:
Дэлхийн биосферийн 1 гектор хуурай
газарт 106 тонн хүчилтөрөгч
агуулагдана.
Атмосферийн хүчилтөрөгч органик бодисын
эрдэсжилтэнд хүн, амьтан, бичил биетний
амьсгалах процесст зарцуулагдана. Организмд
орсон хүчилтөрөгч цусаар дамжин эс эдэд очих
ба тэнд хоол тэжээлээр орсон уураг, өөх, нүүрс ус
бүхий органик полимерүүдийг исэлдүүлж
исэлдэлтийн эцсийн бүтээгдэхүүн болох
нүүрсхүчлийн хий, ус, дулаан үүсэх нөхцлийг
бүрдүүлнэ. Исэлдэлтээр үүссэн нүүрсхүчлийн
хийг ургамал фотосинтезийн процесстоо
ашиглана. Түүнчлэн шинээр эс, эдэд тохирсон
органик биополимер үүсэхэд ашиглагдана.
- 5. • Нүүрстөрөгчийн эргэлт:
Дэлхийн биосферийн 1 гектор хуурай газарт 78 тонн нүүрстөрөгч
агуулагддаг. Нүүрстөрөгч байгаль дээр олон хэлбэрээр оршдог.
Ихэвчлэн органик нэгдлийн найрлагад оролцоно. Нүүрсхүчлийн хий
байгальд агаар мандлын найрлага болон усан мандалд уусмал
байдлаар оршдог.
• Фотосинтезийн үр дүнд нүүрстөрөгч ба усны дараалсан урвалаас глюкоз үүсч
ургамлын өсөлт хөгжилтөнд зарцуулагдаж үлдсэн хэсэг нь нөөц тэжээлийн хэлбэрээр
эсэд хадгалагдана. Бионийлэгжилтийн процесст нүүрс-ус уураг үүснэ. Амьсгалаар
органик бодисууд нүүрсхүчлийн хий болж гадагшлан фотосинтезэд оролцдог.
Нүүрстөрөгч агуулсан органик бодис нь амьд биемахбод үхсэний дараа редуцентийн
нөлөөгөөр биологийн задралд орж нүүрсхүчлийн хий болж дахин бодисын эргэлтэнд
оролцоно. Хөрсөн дэх организмын ялзрал удаан явагдаж хүлэр, нүүрс, нефть үүсдэг.
Үүнийг түлшинд хэрэглэснээр нүүрсхүчлийн хий үүсч эргэлтэнд оролцоно.
Үүссэн нитрат нь бороо, цасны хамтаар газрын хөрсөнд шингэх ба
харин хөрснөөс ургамалд шингээгдэх нь бага байдаг.
- 6. • Фосфорын эргэлт:
Биосфер дахь фосфорын хэмжээ нүүрстөрөгч, устөрөгч,
хүчилтөрөгч, азотынхоос харьцангуй байдаг. Байгаль дахь
фосфорын эх үүсвэр зөвхөн уулын чулуулаг юм.
Фосфорын эргэлт нь биосферийн хөрс, ургамал, хуурай
газрын амьтны үйл ажиллагаагаар явагддаг. Гэхдээ бусад
элементүүдийн эргэлтээс онцлог хэд хэдэн зүйл байдаг.
Жишээ нь фосфорт нэгдлүүд нь хүчилтөрөгчгүй орчинд
хүчиллэг уусмалд уусдаг, харин хүчилтөрөгчтэй орчинд
шүлтийн уусмалд идэвхгүй байдаг учраас голдуу кальци
ба төмрийн усанд уусдаггүй давс хэлбэрээр байдаг. Гэхдээ
газрын хөрснөөс ургамал тодорхой хэмжээгээр фосфорыг
авч ашиглахаас гадна хуримтлуулна. Фосфор амьд бие
бий болоход онцгой үүрэгтэй.
Хүн ба амьтны организмд фосфор нь нуклеотитүүд,
ДНХ, РНХ, АТФ, НАДФ, ФАДФ болон уураг тархинд
серинфосфатид, сфингофосфатид, холинофосфатид
хэлбэрээр байдаг.
- 7. Организм дахь фосфор болон фосфор агуулсан их
энергит нэгдлүүд болон ДНХ, РНХ-гүйгээр уураг болон
дээд молекулт бусад нэгдлүүд нийлэгжихгүй. Фосфор
болон фосфорт нэгдлүүд нь далай тэнгисийн усны
амьтдад их агуулагддаг. Ер нь фосфор агуулсан хүнсний
бүтээгдэхүүн хэрэглэх нь бодисын солилцоог
идэвхжүүлэх ач холбогдолтой байдаг.
- 8. Энергийн хувирал:
Экосистем дэх амьдралын үйл ажиллагаа , бодисын эргэлт нь
зөвхөн байнгын эргэлтээр явагдана. Ногоон ургамлын нарны
гэрлийн нөлөөгөөр бүрдүүлсэн шим бодис болон энергийг
гетеротроф организм тэжээл болгон авна.
Дээр өгүүлсэн тэжээлийн хэлхээг дагалдан энергийн хувирал
явагдаж байдаг. Өөрөөр хэлбэл экосистем дэх тэжээлийн холбоо
нь нэг организмаас нөгөө организмд энерги шилжих нөхцөл
болдог. Консументийн энергийн тэмцэл дараах замаар явагдана.
Үүнд: Консументүүдийн авсан тэжээл бүрэн боловсрогдохгүй.
Боловсрогдоогүй хэсэг нь дахин гадаад орчинд гарах ба тэр нь
дахин өөр тэжээлийн холбоонд орж болно. Тэжээлийн
шингэцийн хэмжээ нь тэжээлийн бүтэц, тэжээл боловсруулах
ферментийн бүрэлдэхүүнээс шалтгаалдаг. Амьтанд тэжээлийн
шингэц сапрофагт 10-12%, махан идэштэнд 75% байна.
Хүн ба амьтны идсэн тэжээлийн найрлагад голдуу уураг, өөх тос,
нүүрс ус агуулсан байдаг. Эдгээр органик биополимерүүд нь
харилцан адилгүй хэмжээний энергийг организмд үүсгэдэг.
Жишээ нь тэжээлээр орсон 1 кг өөх тос организмд исэлдэн
задрахад 9,1 ккал энерги үүсгэдэг.
- 9. Усны эргэлт: Манай гаригийн хамгийн түгээмэл
тархалттай онцгой шинж чанартай бодис бол ус юм. Усны
ихэнх нь хуурай газар, далайн уснаас ууршин, агаарын
массаар зөөгдөн уур болон хувирч эргээд хур тунадас
болон ордогт оршино. Энэ процесст газрын хэвлийгээс
гадаргуу дэлбэрэн гарсан гүйцэд биш ус, ургамлын
транспирацийн чийг зэрэг бүгд оролцоно.
Хүхрийн эргэлт: Хүхэр уулын чулуулгийн болон зарим
органик бодисын задралаас бий болж ургамлын үндсээр
ургамалд нэвтэрч метионин, цистин зэрэг амин хүчлүүдийг
үүсгэдэг. Организмд хүхэр бага хэмжээтэй байдаг, хоол
хүнсээр дамжин орж ирдэг, хөрсөнд үхсэн органик бодисыг
микроорганизм задалж шингээдэг. Энэ процессоор хүхэр
хүхрийн хүчил болтол ангижирч, сульфат болон исэлддэг
ба ургамлын үндсээр дамжин дахин эргэлтэнд орно.
- 10. Биоген катионуудын эргэлт: Амьд организмын бодисын солилцоонд янз бүрийн
катионуудын оролцоо чухал үүрэгтэй. Зарим нь их хэмжээтэй ба үүнийг
макроэлемент (Na,K,Mg, Ca) ордог. Маш бага хэмжээтэй байвал микроэлемент
(Fe,Zn,Cu,Mn) зэрэг элементүүд багтдаг. Биоген катионы эх үүсвэр уулын
чулуулгийн задралаар хөрсөнд үүсч, хөрснөөс ургамал идэштэн, амьтанд очиж
хоол тэжээлийн эргэлтэнд оролцдог. Цөөн амьтад хөрснөөс шууд хэрэглэдэг,
үхсэн амьтдын үлдэгдэл, ялгадасууд нь задрах үе биоген элементүүд хөрсөнд
шилжих, дахин эргэлтэнд оролцоно. Хөдөө аж ахуйн биогений элементийг
хөрсөнд эрдэс ба органик бодистой хослуулан хийж хөрсийг борддог.
