Lects2
- 2. Хураангуй: Байгаль орчинд нөлөөлөх амьтай ба амьгүй
хүчин зүйлийн ангилал, хоорондын уялдаа холбоо, хүний
үйл ажиллагааны нөлөөллийг судлан амьд организмын
дасан зохицох чадвартай танилцана.
Түлхүүр үг: биотик, абиотик, хүчин зүйл, харилцан
үйлчлэл, дасан зохицох
Дэд сэдэв
1. Биотик хүчин зүйл
2. Абиотик хүчин зүйл
3. Антропоген хүчин зүйл
Амьд биеийг хүрээлэн оршиж тэдэнтэй байнга
үйлчлэлцэн нөлөөлж байдаг байгалийн тэр хэсгийг
амьдрах орчин гэнэ. Дэлхийн нийт амьтад үндсэн гурван
орчинд амьдардаг. Үүнд:
1. Усанд
2. Газар усанд
3. Хөрсөнд
Зарим биологичид 4 дэх орчин байна гэж үзэж байна.
Тухайлбал амь бие организмын дотор шимэгчлэн амьдрагч
нян, вирус симбионтуудыг оруулан тооцдог.
- 4. Экологийн хүчин зүйлүүд гэж амьд организмын
хувийн хөгжилд зөвхөн нэг үе шатанд ч гэсэн
шууд ба хөндлөнгийн нөлөөлөл үзүүлэх
чадвартай орчны бүх нөхцлүүдийг хэлнэ.
Организм хариуд нь экологийн хүчин зүйлд
өөрийн гэсэн тусгай зохицох нөлөөлөл үзүүлдэг.
Экологийн хүчин зүйл нь гарал үүсэл, амьд
организмд нөлөө үзүүлэх шинж байдал,
үргэлжлэх хугацааны хувьд маш олон янз байна.
Экологийн хүчин зүйлийг 3 ангилж үздэг.
1. Сав ертөнцийн буюу абиотик ( амьгүй)
2. Шим ертөнцийн буюу биотик ( амьтай)
3. Хүн төрөлхтний буюу антропоген
- 5. Абиотик хүчин зүйл
гэдэг нь тогтвортой
биеийн нөлөөн дор үүсэж
бий болсон амьгүй
байгалийн хүчин зүйл юм.
Үүнд гэрэл, дулаан,
агаар, чийг, тунадас зэрэг
цаг уурын; хими
физикийн шинж чанар нь
адилгүй гэх мэт хөрсний
газрын гадаргын
тогтоцын ялгаа бүхий
релефийн хүчин зүйл
орно. Энэ хүчин зүйл нь
организмын амьдралд
шууд болон дам нөлөө
үзүүлдэг.
Биотик хүчин
зүйл нь популяци
ба биоценозын
оршин тогтнох
үндэс болсон амьд
биеийн бие биедээ
үзүүлэх нөлөөгөөр
илрэнэ. Энэ хүчин
зүйлд амьтан
түүний
бүлгэмдэл, ургама
л түүний
бүлгэмдэл, бичил
биетэн хамаарна.
- 8. Тогтвортой хүчин зүйл /нарны
гэрэл, татах хүч, чулуун мандал,
агаар мандал/
Хувьсах хүчин зүйл гээд үүнийг
дотор нь 2 ангилдаг.
- 9. Экологийн хүчин зүйл
Амьгүй
/абиотик, биоген /
Амьд
/биотик, биоген /
байгалийн антропоген
физикийн
Уур амьсгалын
Сансрын
Хөрсний
Хотгор гүдгэрийн
химийн
Усны найрлага
Агаар, хөрс
Хүчиллэг
холимог
байгалийн антропоген
Амьтны
Амьтны хоорондох харилцан
үйлчлэл
Ургамлын
Ургамлын хоорондох
харилцан үйлчлэл
Микроорганизмын
Микроорганизмын доторхи
харилцан үйлчлэл
- 12. Хуурай газрын организмуудын амьдралын экологийн нэг чухал
хүчин зүйл нь ус байдаг. Ус нь ургамал амьтны хувьд эд эсийн
үндсэн хэсэг болох протоплазмын гол хэсгийг бүрдүүлдэг.
Организм зөвхөн усны оролцоотойгоор биохимийн үндсэн
процессууд болох ассимляци (энгийн организмаас нарийн
нийлмэл бүтэцтэй организм үүсэн бий болох процесс),
диссимляци (нийлмэл органик бодис эрчим хүчээ алдаж задрах
процесс), хийн солилцоо зэрэг явагддаг.
Ус түүнд ууссан процессууд нь эд эсийн шингэний осмос даралтыг
нөхцөлдүүлэхээс гадна эс хоорондын солилцооны процессыг
явуулна. Организмуудын үйл ажиллагаанд тэргүүн зэргийн ач
холбогдолтой зүйл гэвэл организм болон тэдний гадаад орчны
хоорондох явагдах усны солилцоо байдаг.
- 13. Орчны чийгшил нь дэлхий дээрх амьтдын тархалт, тоо
хэмжээг хязгаарлагч, тохируулагч хүчин зүйл болдог.
Тухайлбал цөлийн ургамлууд чийг багатай нөхцөлд дасан
зохицсон байхад хээр, ойн ургамалууд нь чийгийн
агууламж сайтай нөхцөл шаарддаг. Агаарын чийгийг
абсалют болон харьцангуй чийг гэж ялгаж үзэх ба
харьцангуй чийг нь экологийн өндөр ач холбогдолтой. Энэ
нь тодорхой температурт агаарын усны уураар ханасан
зэргийг илэрхийлэх ба дараах томъѐогоор
тодорхойлогдоно.
r- харьцангуй чийг
P,Ps - тухайн температур дахь абсалют болон максимум
чийгийн харьцаа
Усны горимоос хамааруулан хуурай газрын организмуудыг 3
үндсэн экологийн бүлэгт хувааж үздэг.
1. Гигрофиль - чийгсүү
2. Ксерфиль – хуурайсуу
3. Мезофиль – сэрүүн
- 14. Гигрофилүүд нь
чийглэг орчинд
ургадаг, усны дутагдлыг
тэсвэрлэдэггүй, гойд
тэсвэр муутай
ургамалууд. Тропикийн
ургамалууд хамаарна.
Ксерфитүүд нь хуурай
газарт ургадаг
ургамлууд. Хөрсний
хуурайшилт болон
гантай нөхцлийг
тэсвэрлэх чадвартай.
Мезофитүүд нь сэрүүн
чийглэг орчинд ургадаг
ургамалууд. Хөрсний
чийгийн дутагдал, ганг
тэсвэрлэх чадвар
хязгаарлагдмал. Нуга,
ой, хөдөө аж ахуйн
таримлууд, хөл газрын
ургамалууд хамаарна.
- 15. Янз бүрийн организмд байх усны хэмжээ, биеийн жингийн хуваарь
д/д ургамал Усны хэмжээ
хуваарь
д/д амьтан Усны хэмжээ
хуваарь
1 замаг 96-98 1 Хөвөгч
биетэн
84
2 Лууван 87-91 2 Нялцгай
биетэн
80-92
3 Өвсний навч 83-86 3 Шавьж 46-92
4 Модны навч 79-82 4 Зэвтэн 87
5 Төмс 74-80 5 2
нутагтан
93
6 Модны иш 40-56 6 83-86
- 16. Гэрэл нь фотосинтезийн процессыг явуулагч ногоон
ургамалд экологийн онцгой ач холбогдолтой хүчин
зүйл болдог. Нарнаас дэлхий дээр ирэх цацрагийн тал
шахуу хувийг үзэгдэх гэрэл эзэлдэг. Организмуудын
амьдралд үзэгдэх гэрэл онцгой ач холбогдолтой.
Гэрлийн нөлөөгөөр биосферийн хамгийн чухал
процесс болох фотосинтез явагддаг. Ногоон
ургамалын фотосинтезийн үйл ажиллагаа нь дэлхий
дээр органик бодисыг бий болгож байдаг нь дэлхийн
амьдралын эх булаг юм.
Үзэгдэх гэрлийн спектр бүр нь ургамал амьтанд өөр
өөрөөр нөлөөлдөг. Шаргал, улаан, хөх ягаан болон
0.38-0.40мк.м долгионы урттай ультра ягаан
цацрагууд үлэмж идэвхтэй, шар ногоон инфра улаан
туяа нь ургамалд шингэдэггүй. 1.05мк.м-ээс дээш
долгионы урттай инфра улаан туяа нь ургамалын
дулааны солилцооны процесст оролцоно.
- 18. Гэрэлсэг ургамалууд нь
сайн гэрэлтэй задгай
газарт голчлон ургах
бөгөөд ойн бүсэд ховор
тохиолдоно.
- Сүүдэрсэг ургамалууд
нь ойн өвслөг
ургамалууд бөгөөд
хүчтэй гэрэлтүүлгийг
тэсвэрлэдэггүй.
- Сүүдэрт тэсвэртэй
ургамалууд нь
гэрэлтүүлэг сайтай
нөхцөлд амьдрах ба
сүүдэрсэг нөхцлийг
тэсвэрлэнэ. Ойн
ургамалын ихэнх нь
энд хамаарна.
- 19. Агаар нь экологийн чухал хүчин зүйлийн нэг юм.Агааргүй орчинд
ямар ч ногоон ургамал, аэроб организмууд, амьтад амьдрах
боломжгүй
бөгөөд хүчилтөрөгч нь организмуудын амьсгалд, нүүрсхүчлийн хий
нь фотосинтезийн процесст зайлшгүй чухал байдаг. Агаар
организмуудад шууд болон дам байдлаар нөлөөлнө.
Ургамлын амьдралд салхи чухал хүчин зүйл болдог ба
транспирацийн эрчмийг өөрчилдөг. Үргэлж хүчтэй салхитай
байдаг районуудад нисдэг жижиг амьтдын зүйлийн бүрэлдэхүүн
хомс байдаг.
Агаарын урсгал нь амьтан ургамлын тархалтанд голлох үүрэгтэй.
Салхи нь микроорганизмын спорууд, эгэл биетний циститүүдийг
хол зөөж аваачдаг. Мөн олон зүйл шавьжийн нислэгийн
чиглэлийг тодорхойлдог.
- 20. Дэлхий дээрх организмуудын амьдрал, хөгжил тархалтыг
тодорхойлсон нэг чухал хүчин зүйл нь температур юм. Зөвхөн
дулааны абсалют хэмжээ төдийгүй түүний цаг хугацааны
хуваарилалт, горим чухал ач холбогдолтой. Дулааны горим нь
зөвхөн тропикийн бүсэд жилийн турш харьцангуй тогтвортой
байдаг.
Экватороос өмнөд зүг рүү алслагдах тутам температурын хэмжээ
нэмэгддэг.Ургамал амьтны зүйлүүд нь үүнд зохицож янз бүрийн
үед дулааныг өөр өөр байдлаар шаарддаг. Өндөр температуртай
чийг багатай тропик болон суптропикийн цөлд ургах
ургамлуудын навчны гадаргуу багасах зарим тохиолдолд бараг
үгүй болсон мэт морфлогийн өвөрмөц шинжүүд бий болсон
байдаг.
Навчны сүвээр ус уурших үзэгдэл нь навчны температурыг
зохицуулах зохицолдолгоо юм. Орчны температур нь амьтдын
биеийн хэлбэрийг үүсэхэд нөлөөлдөг. Арктик болон өндөр уулын
бүсэд ихэнх шавьжууд бараан өнгөтэй байх бөгөөд энэ нь нарны
цацрагыг эрчимтэй шингээх боломжийг олгоно.
Температур экологийн хүчин зүйл болох нь:
- 22. Хөрс нь амьдралын организм болохын хувьд өвөрмөц
физик шинжүүдтэй байдаг. Хөрсний гадаргууд
ургамалд зайлшгүй шаардлагатай тэжээлийн
элементүүд фосфор, азот, кальци, кали болон бусад
микро элементүүд оршино.
Хөрсний уусмал нь температур, түүнд агуулагдах
ионуудаас хамаарч хүчиллэг, шүлтлэг, саармаг байдаг.
Организмуудын оролцоотойгоор хөрсөнд энергийн
миграци (оршин амьдрах нөхцөл нь өөрчлөгдсөнөөс
амьтдын ямар нэг зайд хийх нүүдэлшил) бодисын
эргэлт байнга явагдаж байдаг.
Хөрсний гол ач холбогдол нь ургамал болон хөрсөнд
амьдрагч организмуудыг ус тэжээлээр хангаж байдаг
явдал юм.
• Хөрс экологийн хүчин зүйл болох нь :
- 23. В.И.Вернадский төрөл бүрийн атомуудын шим мандал дахь
шилжилтийг задлан үзээд “амьд бодисоос үл хараат органик
нэгдэл хаана ч оршин тогтнох боломжгүй” гэж үзжээ. Амьд
бодисын жин нь шим мандлын нийт жингийн 0,01%-ийг
эзэлдэг бөгөөд түүний амьд бодисын жингийн үлдсэн
хэсгийг ургамал биш харин амьтад бүрдүүлдэг. Амьд бодис
нь бүх сул чөлөөт зайг ахар богино хугацаанд эзэмшдэг
бөгөөд дасан зохицох өндөр чадвартай. Жишээ нь зарим
организм 2730С хэмийн халууныг тэсвэрлэдэг байна.
Амьд бодисыг амьгүй бодистой харьцуулахад химийн урвал
хэдэн зуун сая дахин хурдтай явагдана. Дэлхийн нийт хөрсөн
бүрхэвчийн 1м зузаан давхаргыг чийгийн хорхой 150-200
жилд өөрийн биеэр дамжуулан гаргана. Тарвага зурам,
оготно мэтийн нүх ухагчид нь хөрсний үлэмж хэсгийг
боловсронгуй өвөрмөц бичил ландшафт болгон хувиргадаг.
• Шим тэжээлтний экологийн үүрэг.
- 24. 1. Экологийн хүчин зүйл гэж юу вэ? Юу юу орох вэ?
2. Абиотик хүчин зүйлд юу юу ордог вэ?
3. Антропоген хүчин зүйл гэж юу вэ?
4. Антропоген хүчин зүйлийн хүрээлэх орчинд үзүүлэх
сөрөг нөлөөллийн тухай
5. Биотик хүчин зүйл гэж юу вэ? Юу юу ордог вэ?
6. Амьд биеүдийн хоорондын харилцаа холбооны учир
шалтгааныг тодорхойл
7. Амьд организмууд экологийн хүчин зүйлд зохицох нь
8. Экологийн шаталсан спектр тогтолцоог тайлбарла
• Мэдлэг сорих асуултууд:
