Lects3
- 2. Хураангуй: Байгаль дээр орших организмуудын
амьдрах нөхцөл байдал, бие биенээсээ
хамаарсан олон талт байдал, идэш тэжээлийн
гинжин холбоо, экосистемийн цогц нийлэмжийн
байдлыг судлана.
Түлхүүр үг: биосфер, бодгалиуд, конвенц,
генефонд, эс, удамшил
Дэд сэдэв
1. Бодгалиудын олон янзын хэв шинж
2. Биологийн төрөл зүйл
3. Биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах конвенц
- 3. Биологийн төрөл зүйл (Biodiversity) гэдэг
нь дэлхий дээрхи амьдралын олон янз
байдал, тэдгээрийн бүрэлдүүлэх олон
янз, хэв маягт оноосон нэр томъёо юм.
Өнөөдөр бидний харж буй биологийн
төрөл зүйлүүд нь хэдэн тэрбум жилийн
хувьслын үр дүн бөгөөд байгалийн үйл
явц, түүнээс илүүтэйгээр хүний нөлөөн
доор бүрэлдэн бий болжээ. Энэ нь
биднийг өөрт хамруулах, өөрийн нэг
хэсгээ болгох амьдралын хэлхээг
бүрдүүлдэг юм.
Олон янз байдал нь ургамал, амьтан,
бичил биетнүүд гэсэн өргөн хүрээнд
ойлгох нь элбэг. Өнөөдөр 1.75 сая
биологийн төрөл зүйл тодорхойлогдоод
байгаа бөгөөд ихэнхи нь шавьж, жижиг
амьтад байна. Эрдэмтэд ойролцоогоор
13 сая төрөл зүйл байна гэдгийг хүлээн
зөвшөөрсөн боловч 3-100 сая байна
хэмээн тооцоолж байна.
- 4. Биологийн төрөл зүйл нь зүйлүүдийн генийн
ялгааг мөн өөрт хамруулдаг, жишээ нь, малын
үүлдэр болон үр тарианы төрлүүд зэрэг.
Хромсом, гене, ДНХ буюу амьдралыг
бүрдүүлэгч суурь бүрдлүүд нь төрөл
зүйлүүдийн хувийн онцлогийг тодорхойлж
байдаг юм.
Биологийн төрөл зүйлүүдийн өөр нэг онцлог
тал нь цөл, ой хээр, намаг, уул нуруу, нуур, гол
горхи, хөдөө аж ахуйн газар зэрэг үзэмж
байдлыг бүрдүүлэх экосистемүүдийн хүрээнд
бүх амьд организм тухайлбал хүн, амьд
амьтан тэдгээрийн бүлгэмдүүд өөр хоорондоо
болон тэднийг хүрээлэн буй хөрс, ус, агаартай
харьцдаг харилцаа юм. Энэ нь амьдралын
хэлбэрүүдийн хослол бөгөөд тэдний бие
биетэйгээ болон хүрээлэн буй орчны бусад иж
бүрдлүүдтэй харьцдаг харилцаа нь болж
дэлхий ертөнц дээр хүн оршин тогтнох хосгүй
орчинг бүрдүүлдэг юм. Биологийн төрөл зүйл
нь бидний амьдралыг тэтгэж байдаг олон
тооны бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээг хангадаг.
- 5. Дэлхий дээрх амьдралын олон янзын хэлбэрийг хадгалан
үлдээх явдал бол байгаль хамгаалах үйл ажиллагааны эн
тэргүүнд хэрэгжүүлэх үндсэн зорилтуудын нэг байдаг.
Манай гаригийн бүх амьд биесийн цогц нийлбэр нь
биосфер дэх амьдралын маш өвөрмөц сан хөмрөгийг
бүрдүүлэх бөгөөд үүнийг генефонд гэж нэрлэдэг. Гэхдээ
энэ нь амьд биесийн жирийн нэг цогц нийлэмж хэмээх
ойлголтоос хавьгүй өргөн хүрээтэй билээ. Өөрөөр хэлбэл
генофонд хэмээх ухагдахуунд биологийн зүйл бүрийн
бодитойгоор илрэн гарсан удамшлын онцлог буюу
одоогоор хүн төрөлхтний танин мэдэж буй шинж чанарын
зэрэгцээ цаашид илрэн гарах магадлал бүхий удамшлын
шинжүүдийн боломжит бүхий л хувилбарыг хамруулан
ойлгодог. Энэ утгаараа хүн төрөлхтөн ашиглаж байгаа
эсэхийг үл харгалзан аливаа зүйл бүрийн генийн санг
биосферийн үнэт бүрэлдэхүүн хэсэг хэмээн үзэх ёстой.
- 6. Амьтан, ургамал, бичил биетний бүх төрөл зүйлийг
хүн төрөлхтөн одоогоор хэрэгцээндээ ашиглаагүй нь
ойлгомжтой. Гэхдээ тэрхүү практик ач холбогдолгүй
хэмээн үзэж буй зүйлүүдээс хүн төрөлхтөнд тустай
ямар нэг шинж чанарыг ирээдүйд нээн илрүүлж
ашиглах магадлал нэн өндөр юм.
Дэлхий дээр өнөө үед оршин амьдарч буй бүх
зүйлийн ургамал, амьтан, бичил биетнийг агуулсан
байгалийн экосистемүүдийн цогц нийлэмжүүдийг
биологийн олон янз байдал гэж нэрлэдэг. Өөрөөр
хэлбэл энэ нь олон зүйлийн амьд биес, тэдгээрийн
байгаль дахь хоршлыг илэрхийлсэн ойлголт болно.
Амьдралын тогтолцооны төрөл бүрийн түвшинд
явагддаг түүхэн хувьсах хөгжил бол биологийн олон
янз байдлын үндсэн шинж чанар мөн.
Биосферийн хүрээнд биологийн олон янз
байдал нь дараах хэдэн түвшинд бодитойгоор оршин
тогтнож байдаг билээ.
- 7. Эс ба гений түвшин дэх
биологийн олон янз
байдал. Үүнд юуны өмнө
нэг зүйлийн доторхи
генийн түвшинд илрэн
гардаг биологийн олон янз
байдлыг хамруулдаг.
Ангилал зүйн
түвшин дэх буюу
биологийн төрөл
зүйлийн олон янз
байдал.
Экосистемийн
түвшин дэх олон
янз байдал. Үүнд
төрөл бүрийн
экосистем, байгалийн
бүс бүслүүр, биогазар
зүйн мужуудын олон
янз байдлыг нэн
тэргүүнд авч үздэг.
- 8. Дээр дурдсанаас үзвэл биосферийн биологийн олон янз байдал, биологийн төрөл зүйлийн
олон янз байдал хэмээх томъёололууд нь хоорондоо харилцан уялдаатай нэг нь нөгөөдөө
багтсан ойлголтууд болох нь тодорхой байна. Биосферт хүн төрөлхтөн хэрхэн ямар нөлөө
үзүүлж буйг тодорхойлох нэг арга зам бол амьд байгалийн олон янз байдлын үзүүлэлт болно.
Биосферийн хэвийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах асуудал нь юуны өмнө байгалийн төрөл
бүрийн экосистемүүдийн цогц байдлыг хэвээр хадгалах асуудлаас эхэлдэг бол экосистемийн
тэнцвэрт байдлын тухай асуудал нь биологийн төрөл зүйлийн олон янз байдалтай салшгүй
холбоотой байдаг. Өөрөөр хэлбэл биологийн төрөл зүйлийн олон янз байдлын үр дүнд
экосистемийн тогтвортой байдал хангагдах төдийгүй ерөөс бисфер дэх бодисын эргэлт
хэвийн явах боломж бүрддэг. Ийм ч учраас шинжлэх ухаан, техникийн дэвшлийн өнөөгийн
эрин үед биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах асуудал нэн чухал болоод байна.
- 13. 1. Биологийн олон янз байдал гэж юу вэ?
2. Бие биенээсээ хэрхэн хамаардаг вэ?
3. Биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах ямар
конвенц байдаг вэ?
4. Биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах
конвенцийн ач холбогдлыг нь тайлбарлa
5. Удамшлын генефонд гэж юу вэ?
• Мэдлэг сорих асуултууд:
