3. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ4
περιεχομενα
8-43
Η διολίσθηση στην άβυσσο
του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
1919-1939: Η Ευρώπη ταλανίζεται από τις αναθεωρητικές
προσπάθειες των ηττημένων χωρών. Η «εικοσαετής εκεχειρία»
για την οποία είχε μιλήσει ο στρατάρχης Φος επιβεβαιώνεται
πλήρως. Ο Χίτλερ, ακολουθούμενος από τον Μουσολίνι,
αποσταθεροποιεί μεθοδικά το διεθνές σύστημα ασφαλείας. Το
αντικομμουνιστικό Σύμφωνο Βερολίνου-Τόκυο υπογράφεται
και από τη Ρώμη. Η Γαλλία χάνει τα ερείσματά της. Οι
προσπάθειες του Βαλκανικού Συμφώνου για απόκρουση του
ρεβανσισμού της Βουλγαρίας. Το γαλλοσοβιετικό Σύμφωνο
του 1935 και το γερμανοσοβιετικό του 1939. Η άδικη θυσία
της Τσεχοσλοβακίας το 1938. Ο Ντούτσε, μετά την Αβησσυνία,
εισβάλλει στην Αίγυπτο και επιτίθεται στην Ελλάδα.
ΤΟΥ Αντώνη Κλάψη
44-77
Ποιος είπε το «ΟΧΙ» στις 28
Οκτωβρίου; Ιδεολογία, δομή
και διεθνής στρατηγική του
καθεστώτος της 4ης Αυγούστου
στις παραμονές του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου
Οι διεθνείς συμμαχίες της χώρας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο
και στον Εθνικό Διχασμό. Ο στρατός αναμιγνύεται ενεργά στην
πολιτική κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Η κατάλυση του
κοινοβουλευτισμού στις 4 Αυγούστου 1936 και η επιβολή της
δικτατορίας από τον Μεταξά. Η δομή και η φύση του καθεστώτος.
Η συνεργασία Μεταξά και βασιλιά Γεωργίου Β’ και ο πολιτικός
δυαδισμός στην κορυφή της ιεραρχίας. Γιατί ο Eλληνας δικτάτορας,
αν και γερμανόφιλος, είπε «ΟΧΙ» στο ιταλικό τελεσίγραφο και
επέλεξε να συνταχθεί με τις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες;
τoy ΡΑϋμονδοy Αλβανοy
4. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 5
περιεχομενα
78-123
Ο αιφνιδιασμοσ που
εγινε ατακτη φυγη.
το ιταλικο «βατερλω»
«ΑΙ ΙΤΑΛΙΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
ΠΡΟΣΒΑΛΛΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΣ 5.30 Π.Μ.
ΣΗΜΕΡΟΝ ΤΑ ΗΜΕΤΕΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ
ΠΡΟΚΑΛΥΨΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΗΣ
ΜΕΘΟΡΙΟΥ. ΑΙ ΗΜΕΤΕΡΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
ΑΜΥΝΟΝΤΑΙ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ».
Aυτό ήταν το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν του
Ελληνικού Γενικού Επιτελείου την αυγή της
28ης Οκτωβρίου 1940. Απλό και λακωνικό. Ισως
γιατί η υπεράσπιση της πατρίδας δεν χρειάζεται
τη συνοδεία βαρύγδουπων εκφράσεων.
ΤΟΥ Νίκοy Γιαννόπουλοy
124-159
Η εισβολή μέσα από την
ιταλική ματιά. Παραλιακός
τομέας: Μεραρχία «Σιένα».
Οκτώβριος – Νοέμβριος 1940
Ο Ντούτσε και το φασιστικό επιτελείο σχεδιάζουν με
αβάσταχτη ελαφρότητα μια εισβολή στην Ελλάδα. Μια
επιχείρηση που απαιτούσε μια σειρά -ανεκπλήρωτων-
ευνοϊκών συγκυριών για να είναι επιτυχής για τους
Ιταλούς. Η αντίσταση του ελληνικού στρατού τις πρώτες
μέρες και η ταχεία επιστράτευση απεκατέστησαν σύντομα
την ισορροπία δυνάμεων στο μέτωπο. Το «σημείο
καμπής» σε Καλαμά και Βωβούσα. Τα στρατηγικά
σχέδια των δύο επιτελείων. Ο πόλεμος μέσα από την
ιταλική οπτική. Οι αμφιβολίες υποσκάπτουν το ηθικό
του ιταλικού στρατού, παρά τις προσπάθειες της
προπαγάνδας. Οι Ιταλοί από επιτιθέμενοι μετατρέπονται
σε αμυνομένους και αναζητούν καταφύγιο στην Αλβανία.
τoy Γιώργοy Μαργαρίτη
6. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 7
Το «ΟΧΙ» που εκστομίστηκε το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου 1940 δεν ήταν
ένας κεραυνός εν αιθρία, μια αστραπή στο μολυβένιο ουρανό που σκέπαζε όλη
την Ευρώπη. Για να κατανοήσει ο αναγνώστης την άρνηση της επίσημης Ελλάδας
να υποκύψει στο ιταλικό τελεσίγραφο είναι απαραίτητο να επιστρέψει νοερά στα
ταραγμένα χρόνια του Μεσοπολέμου.
Η ευρωπαϊκή ήπειρος στα χρόνια που ακολούθησαν τη λεόντειο ειρήνη των Βερ-
σαλλιών ήταν διχοτομημένη σε στρατόπεδα: το στρατόπεδο των νικητριών χωρών
και το στρατόπεδο των αναθεωρητικών, ηττημένων, κρατών, τα οποία επεδίωκαν
την ανατροπή των Βερσαλλιών. Η περίοδος χαρακτηρίστηκε από μια σταδιακή
αποσταθεροποίηση του διεθνούς συστήματος ασφαλείας και, επίσης, από μια
άμπωτη της Δημοκρατίας, με ταυτόχρονη παλίρροια του ολοκληρωτισμού και του
φασισμού. Ολοκληρωτισμός και αναθεωρητισμός δεν ταυτίζονταν απαραιτήτως.
Χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, με σαφείς προτιμήσεις προς
το φασισμό, δεν είχαν αναθεωρητικές τάσεις. Αντιθέτως, Βουλγαρία, Ρουμανία
και Ουγγαρία συνδύασαν φασισμό και ρεβανσισμό.
Ο Μεταξάς και το καθεστώς του αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα του
διλήμματος ανάμεσα στις ιδεολογικές επιλογές και στα γεωστρατηγικά συμφέροντα
της χώρας. Ο ίδιος ο Μεταξάς, άτομο με παραδεδεγμένες επιτελικές ικανότητες
αλλά και χαμηλότατη διείσδυση στο εκλογικό σώμα, βρέθηκε στην κυβέρνηση
–και επέβαλε δικτατορική εξουσία– με τις ευλογίες της Βουλής και βεβαίως των
Ανακτόρων. Στο πλαίσιο μιας σταδιακής διολίσθησης προς αυταρχικές μεθόδους,
η Ελληνική Δημοκρατία αυτοχειριάστηκε. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου οδή-
γησε χιλιάδες ανθρώπους σε φυλακές και εξορίες, ανέπτυξε θεωρίες περί «Τρίτου
Ελληνικού Πολιτισμού» αλλά και επικεντρώθηκε στην αμυντική θωράκιση της
χώρας.
Υποπτος φιλογερμανισμού, αλλά προσδεδεμένος πλέον στη Βρετανία, ο Με-
ταξάς έδωσε την 28η Οκτωβρίου μιαν απάντηση που ταλαντευόταν ανάμεσα
στις ιδεολογικές συγγένειες προς τα φασιστικά καθεστώτα και τα γεωπολιτικά
συμφέροντα που συνέπλεαν με τις Δημοκρατίες και κυρίως με τη Βρετανία. Ο
«κυβερνήτης» με το «ΟΧΙ» που αντέταξε ταυτίστηκε, ίσως για πρώτη φορά τόσο
απόλυτα, με τη θέληση του ελληνικού λαού. Και κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει πάντα,
ούτε αναπόδραστα…
Για αυτό η ανταπόκριση στην επιστράτευση υπήρξε άμεση και ενθουσιώδης. Για
αυτό άντεξε το Μέτωπο στον πρώτο ιταλικό αιφνιδιασμό. Για αυτό η κακοσχεδι-
ασμένη –με χαρακτηριστική φασιστική ελαφρότητα– επιχείρηση προσέκρουσε
σε λυσσώδη άμυνα και γρήγορα μετατράπηκε σε επαίσχυντη φυγή. Ιδιαίτερο
ενδιαφέρον στον ανά χείρας τόμο παρουσιάζουν η πραγμάτευση του πολέμου
από την ιταλική σκοπιά και η ανάδειξη των αδιεξόδων της στρατηγικής και
προπαγάνδας του μουσολινικού καθεστώτος.
προλογοσ
7. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ8
Μουσολίνι
και Χίτλερ. Ο
Ντούτσε της
Ιταλίας και
ο Φύρερ της
Γερμανίας
αιματοκύλισαν
την Ευρώπη
προσπαθώντας
να
αναθεωρήσουν
τη Συνθήκη
των
Βερσαλλιών.
8. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 9
Αντώνης Κλάψης
Διδάκτορας Διπλωματικής Ιστορίας του Παντείου
Πανεπιστημίου, μέλος Συνεργαζόμενου Εκπαιδευτικού
Προσωπικού στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου
Η διολίσθηση
στην άβυσσο του
Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου
1919-1939: Η Ευρώπη ταλανίζεται από
τις αναθεωρητικές προσπάθειες των
ηττημένων χωρών. Η «εικοσαετής εκεχειρία»
για την οποία είχε μιλήσει ο στρατάρχης
Φος επιβεβαιώνεται πλήρως. Ο Χίτλερ,
ακολουθούμενος από τον Μουσολίνι,
αποσταθεροποιεί μεθοδικά το διεθνές σύστημα
ασφαλείας. Το αντικομμουνιστικό Σύμφωνο
Βερολίνου-Τόκυο υπογράφεται και από τη
Ρώμη. Η Γαλλία χάνει τα ερείσματά της. Οι
προσπάθειες του Βαλκανικού Συμφώνου
για απόκρουση του ρεβανσισμού της
Βουλγαρίας. Το γαλλοσοβιετικό Σύμφωνο του
1935 και το γερμανοσοβιετικό του 1939. Η
άδικη θυσία της Τσεχοσλοβακίας το 1938.
Ο Ντούτσε, μετά την Αβησσυνία, εισβάλλει
στην Αίγυπτο και επιτίθεται στην Ελλάδα.
Η κληρονομιά του Α’
Παγκοσμίου Πολέμου
Οταν το φθινόπωρο του 1918 τα μέλη των Κεντρι-
κών Δυνάμεων υπέγραφαν το ένα μετά το άλλο
ανακωχή με τις νικήτριες Δυνάμεις της Αντάντ,
δεν αναγνώριζαν απλά την ήττα τους στα πεδία
των μαχών. Η λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου
σηματοδότησε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής
και την απαρχή μιας εντελώς νέας. Οι πολυεθνικές
αυτοκρατορίες στην Κεντρική και την Ανατολική
Ευρώπη έπνεαν τα λοίσθια, νέα κράτη αναδύο-
νταν, κοινωνικές επαναστάσεις εκδηλώνονταν και
καθεστώτα με ιστορική παρουσία εκατοντάδων
ετών ανατρέπονταν. Την ίδια στιγμή, η ευρωπαϊκή
ήπειρος προσπαθούσε να επουλώσει τις βαθιές
πληγές που είχε αφήσει πίσω της η τετραετής
σύρραξη: εκατομμύρια νεκροί και τραυματίες, κα-
ταστροφές στις υποδομές, συρρίκνωση της παρα-
γωγής, οικονομική εξαθλίωση μεγάλων τμημάτων
του πληθυσμού.
Ενα χρόνο πριν από τη λήξη του πολέμου η επι-
κράτηση της επανάστασης των μπολσεβίκων είχε
προκαταβολικά μεταβάλει τα δεδομένα στη Ρωσία.
Η εγκαθίδρυση του πρώτου κομμουνιστικού κα-
θεστώτος παρέσυρε τα ερείπια της μακραίωνης
τσαρικής περιόδου, θέτοντας σχεδόν αμέσως,
μέσω της υπογραφή της Συνθήκης του Μπρεστ-
Λιτόφσκ με τις Κεντρικές Δυνάμεις (3 Μαρτίου
1918), το νεοπαγές σοβιετικό κράτος εκτός του Α’
Παγκοσμίου Πολέμου. Παράλληλα, οι διακηρύξεις
των μπολσεβίκων για την ανάγκη εξαγωγής της
επανάστασής τους θορυβούσαν τις ηγεσίες των
δυτικών κρατών, με παρεπόμενη συνέπεια όχι
μόνο την πολυετή διπλωματική απομόνωση της
Μόσχας, αλλά επιπλέον την ανάληψη ακόμα και
(τελικά ανεπιτυχών) στρατιωτικών πρωτοβουλιών
για την ενίσχυση των αντιμπολσεβικικών δυνά-
μεων στο πλαίσιο του ρωσικού εμφυλίου1.
Αν στην περίπτωση της Ρωσίας η καθεστωτική
μεταβολή προηγήθηκε της στρατιωτικής ήττας (ή
έστω της τυπικής αναγνώρισής της), σε εκείνες
της Γερμανίας και της Αυστρο-ουγγαρίας η σειρά
ήταν η αντίστροφη. Η δυσμενής για το Βερολί-
νο και τη Βιέννη έκβαση του πολέμου οδήγησε
στην άμεση εκθρόνιση των αντίστοιχων αυτοκρα-
τορικών οικογενειών (των Χοεντζόλερν και των
Αψβούργων) και την ανακήρυξη της αβασίλευτης
δημοκρατίας και στα δύο κράτη. Μετά τη Ρωσική,
τόσο η Γερμανική όσο και η Αυστρο-ουγγρική
9. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ10
Αυτοκρατορία είχαν πάψει να υφίστανται, ανοί-
γοντας έτσι το δρόμο για την πλήρη αναδιάταξη
του ευρωπαϊκού χάρτη.
Το εξαιρετικά δύσκολο και σύνθετο έργο της διευ-
θέτησης όλων των ζητημάτων που είχαν ανακύψει
κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου,
αλλά και άλλων που προϋπήρχαν της διεξαγωγής
του, ανατέθηκε στους συμμετέχοντες στη Συνδι-
άσκεψη Ειρήνης, η οποία συνήλθε στο Παρίσι
τον Ιανουάριο του 1919. Εκπρόσωποι από όλες
τις νικήτριες χώρες συνέρρευσαν στη γαλλική
πρωτεύουσα προκειμένου να προωθήσουν τις
εθνικές τους διεκδικήσεις, οι οποίες κατά κύ-
ριο λόγο στρέφονταν εναντίον των ηττημένων.
Εδαφικά, πολιτικά, οικονομικά και άλλα συναφή
ζητήματα τέθηκαν στο τραπέζι των πολύμηνων
ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων, οι οποίες συ-
χνά ακροβατούσαν ανάμεσα στα αντικρουόμενα
συμφέροντα των νικητών2.
Θεωρητικά, το πλαίσιο της διαπραγμάτευσης
είχε προκαταβολικά τεθεί πάνω στη βάση των
Δεκατεσσάρων Σημείων που είχε ανακοινώσει
στις 26 Δεκεμβρίου 1917/8 Ιανουαρίου 1918 ο
πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Γούντροου
Ουίλσον: μεταξύ άλλων, κατάργηση της μυστικής
διπλωματίας, ελευθερία της ναυσιπλοΐας και του
εμπορίου, μείωση των εξοπλισμών, αμερόληπτη
διευθέτηση όλων των αποικιακών διεκδικήσεων,
αυτοδιάθεση των λαών, ίδρυση ενός παγκόσμιου
οργανισμού για τη διαφύλαξη της ειρήνης και της
ασφάλειας3. Ωστόσο, οι ιδεαλιστικές εισηγήσεις
του Αμερικανού πρόεδρου δεν ήταν πάντα εύκολο
Οι άδικες ρυθμίσεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών που επιβλήθηκαν από τους νικητές του
Α’ Παγκοσμίου Πολέμου εξέθρεψαν τον αναθεωρητισμό και τροφοδότησαν
κινήματα όπως ο ναζισμός και ο φασισμός.
10. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 11
να εφαρμοστούν. Παρά τις διακηρύξεις για την
κυριαρχική ισότητα όλων των κρατών, από την
πρώτη κιόλας στιγμή της έναρξης των εργασιών
της Συνδιάσκεψης του Παρισιού αποδείχτηκε
ότι η διάκριση μεταξύ Μεγάλων Δυνάμεων και
μικρότερων χωρών παρέμενε κεφαλαιώδους ση-
μασίας. Ετσι, ο αποκλεισμός των ηττημένων, αλλά
και της Σοβιετικής Ρωσίας, από τις ειρηνευτικές
διαπραγματεύσεις συνοδεύτηκε από την καθιέρω-
ση ενός «διευθυντηρίου» των τεσσάρων Μεγάλων
Δυνάμεων της Αντάντ (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία,
Ηνωμένες Πολιτείες και Ιταλία)4, το οποίο ανέλαβε
αποφασιστικό ρόλο στη διευθέτηση όλων των
επιμέρους ζητημάτων5.
Η Συνδιάσκεψη κατέληξε στην υπογραφή πέντε
Συνθηκών Ειρήνης, μία για κάθε ένα από τα ητ-
τημένα κράτη: των Βερσαλλιών με τη Γερμανία
(28 Ιουνίου 1919), του Αγίου Γερμανού με την
Αυστρία (10 Σεπτεμβρίου 1919), του Νεϊγύ με τη
Βουλγαρία (27 Νοεμβρίου 1919), του Τριανόν με
την Ουγγαρία (4 Ιουνίου 1920) και των Σεβρών
με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (10 Αυγούστου
1920). Σε όλες τις περιπτώσεις, οι βασικοί όροι
ήταν παρεμφερείς: εδαφικές απώλειες, αφοπλι-
σμός και επιβολή πολεμικών αποζημιώσεων στους
ηττημένους, οι οποίοι επιβαρύνονταν επιπλέον
με το άγος της αποκλειστικής υπαιτιότητας για
την έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ειδικά,
εξάλλου, στην περίπτωση της Γερμανίας, η Συν-
θήκη των Βερσαλλιών δημιουργούσε μια εξαιρε-
τικά ιδιόμορφη συνοριακή γραμμή: η Ανατολική
Πρωσία αποκοπτόταν γεωγραφικά από τα υπό-
λοιπα γερμανικά εδάφη λόγω της παρεμβολής
Η Συνθήκη των Σεβρών θεωρήθηκε από τους Τούρκους εθνικιστές επαχθής για τη χώρα τους. Η συσπείρωση
γύρω από τον Κεμάλ οδήγησε στην ανατροπή και την επιβολή της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923.
Στη φωτογραφία η ελληνική αντιπροσωπία υπό τον Βενιζέλο στο Δημαρχείο των Σεβρών το 1920.
11. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ12
του διαδρόμου του Ντάντσιχ, ο οποίος είχε δημι-
ουργηθεί με αποκλειστικό σκοπό τη διασφάλιση
της απρόσκοπτης πρόσβασης του νεοσύστατου
πολωνικού κράτους στη θάλασσα6.
Οι εξαιρετικά επαχθείς όροι δημιούργησαν, όπως
ήταν φυσικό, αντιδράσεις στους ηττημένους. Το
αίσθημα απογοήτευσης επιτεινόταν από το γε-
γονός ότι οι τελευταίοι δεν είχαν κληθεί καν να
συμμετάσχουν στη διαπραγμάτευση των Συνθη-
κών που τους αφορούσαν, αλλά αντίθετα είχαν
απλά λάβει γνώση του περιεχομένου τους όταν
αυτό είχε πια συμφωνηθεί μεταξύ των νικητών.
Για τους ηττημένους, οι Συνθήκες Ειρήνης δεν
ήταν τίποτα περισσότερο από φιλέκδικα κείμενα,
τα οποία είχαν προκύψει από την πρόθεση των
νικητών να τους καθυποτάξουν. Σχολιάζοντας το
περιεχόμενο της Συνθήκης των Βερσαλλιών, ο
Γερμανός υπουργός Εξωτερικών κόμης Ούλριχ
Μπρόκντορφ-Ραντσάου παρατήρησε πικρόχολα:
«Αυτός ο χοντρός τόμος είναι παντελώς αχρεί-
αστος. Μπορούσαν να τα εκφράσουν όλα αυτά
απλούστερα, σε ένα μόνο άρθρο: “L’Allemagne
renonce à son existence” [Η Γερμανία απαρνείται
την ύπαρξή της]7».
Αντί να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για την
οικοδόμηση ενός σταθερού διεθνούς συστήματος,
οι Συνθήκες αποτέλεσαν το πρόσφορο έδαφος
πάνω στο οποίο θα αναπτύσσονταν, όταν οι πε-
ριστάσεις το επέτρεπαν, οι αναθεωρητικές τάσεις.
Επιβάλλοντας όρους που συχνά ήταν πρακτικά
αδύνατον να εκπληρωθούν (το παράδειγμα των
γερμανικών πολεμικών αποζημιώσεων ήταν ίσως
το κορυφαίο), οι νικητές, χωρίς να το αντιλαμβά-
νονται, ενίσχυαν εκείνους που ευαγγελίζονταν
τη συνολική κατάργηση των Συνθηκών. Η άμε-
ση και αποφασιστική αντίδραση των Τούρκων
εθνικιστών υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ
ενάντια στην προοπτική εφαρμογής της Συνθήκης
των Σεβρών είχε ως αποτέλεσμα την πλήρη ανα-
τροπή της και την αντικατάστασή της τον Ιούλιο
του 1923, μετά την ελληνική ήττα στη Μικρά Ασία,
από τη Συνθήκη της Λωζάννης, καταφέροντας
έτσι το πρώτο πλήγμα στο πλέγμα των κειμένων
που είχαν σφραγίσει συμβατικά το τέλος του Α’
Παγκοσμίου Πολέμου8. Η «ειρήνη των νικητών»
έδινε στην πραγματικότητα μεγαλύτερη έμφαση
στο σκέλος της εξυπηρέτησης των νικητών παρά
στη μακροπρόθεσμη εμπέδωση της ειρήνης, η
οποία παρέμενε εξαιρετικά επισφαλής. «Αυτή δεν
είναι ειρήνη. Είναι εικοσαετής εκεχειρία», διακή-
ρυξε προφητικά ο Γάλλος στρατάρχης Φερντινάν
Φος αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης
Ειρήνης των Βερσαλλιών9.
«Αυτή δεν είναι ειρήνη. Είναι εικοσαετής εκεχειρία»,
είχε προβλέψει μετά τη Συνθήκη Ειρήνης των
Βερσαλλιών ο Γάλλος στρατάρχης Φερντινάν Φος.
12. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 13
Το διεθνές σύστημα του
Μεσοπολέμου
Ο συμβατικός διακανονισμός που επιτεύχθηκε
στη Συνδιάσκεψη του Παρισιού μετέβαλε απο-
φασιστικά το συσχετισμό των δυνάμεων στην
Ευρώπη. Ο αφοπλισμός της Γερμανίας σήμαινε ότι
ο γαλλικός στρατός ήταν πλέον ο ισχυρότερος στη
«γηραιά ήπειρο». Οι Γάλλοι όμως εξακολουθούσαν
να ανησυχούν για το ενδεχόμενο μελλοντικής
ανάκαμψης της γερμανικής ισχύος, η οποία θα
μπορούσε για τρίτη φορά μετά το 1870-1871 και
το 1914-1918 να απειλήσει τη γαλλική ασφάλεια.
Ικανοποιημένη από το εδαφικό και πολιτικό κα-
θεστώς που είχαν επιβάλει στην Ευρώπη οι Συν-
θήκες Ειρήνης, η Γαλλία θα αναδεικνυόταν από
την πρώτη κιόλας στιγμή ως η πλέον ένθερμη
υποστηρίκτρια του status quo, επιδιώκοντας τη
διηνεκή διατήρησή του.
Κύριος στόχος της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής
δεν ήταν άλλος από τον έλεγχο τυχόν αναθεωρη-
τικών τάσεων, πρωτίστως της Γερμανίας και κατ’
επέκταση των υπόλοιπων ηττημένων. Γι’ αυτόν
το λόγο, το Παρίσι επέμενε στην πιστή εφαρμο-
γή όλων των ειρηνευτικών όρων, συμπεριλαμ-
βανομένης της αποπληρωμής του συνόλου των
δυσβάστακτων πολεμικών αποζημιώσεων. Με
δεδομένες, ωστόσο, αφενός την επιστροφή των
Ηνωμένων Πολιτειών στην πολιτική του απο-
μονωτισμού10 και αφετέρου την παραδοσιακή
απροθυμία της Μεγάλης Βρετανίας να εμπλακεί
ενεργά στους ανταγωνισμούς της ηπειρωτικής
Ευρώπης παρά μόνο όταν θίγονταν ζωτικά της
συμφέροντα11, η Γαλλία δεν μπορούσε να υπολο-
γίζει άμεσα στη συμπαράσταση της Ουάσιγκτον ή
του Λονδίνου για την ανάσχεση της γερμανικής
απειλής. Την ίδια στιγμή, η -προσωρινή έστω-
απόσυρση της Σοβιετικής Ενωσης από το διπλω-
Η γερμανορωσική προσέγγιση επιβεβαιώθηκε με τη Συμφωνία του Ραπάλο το 1922. Δεύτερος από αριστερά ο
Γερμανός καγκελάριος Γιόζεφ Βιρθ με τους Κράσιν και Τσιτσέριν της ρωσικής αντιπροσωπίας (φωτό. Bundesarchiv).
13. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ14
ματικό προσκήνιο αφαιρούσε εκ των πραγμάτων
από την πολύπλοκη εξίσωση της ισορροπίας των
ευρωπαϊκών Δυνάμεων ένα σημαντικό παράγοντα
στην προσπάθεια περιχαράκωσης του Βερολίνου:
η επανάληψη της παλιάς γαλλορωσικής συμμαχί-
ας, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αντί-
βαρο στη Γερμανία, ήταν απλά αδύνατη στις αρχές
της δεκαετίας του 1920. Αντίθετα, η προοπτική
της προσέγγισης Βερολίνου-Μόσχας έμοιαζε πολύ
πιο πιθανή, γεγονός που επιβεβαιώθηκε μέσω της
υπογραφής της γερμανοσοβιετικής Συμφωνίας
του Ραπάλο τον Απρίλιο του 1922.12
Κάτω από αυτές τις περιστάσεις, το Παρίσι, ανα-
ζητώντας εναλλακτικές λύσεις για την ενίσχυση
της γαλλικής ασφάλειας, επιδίωξε τη συστράτευ-
ση στην αντιαναθεωρητική του σταυροφορία
και άλλων κρατών που ασπάζονταν παρόμοιες
αντιλήψεις με τις αντίστοιχες γαλλικές. Η δημι-
ουργία μιας αλυσίδας φίλα προσκείμενων προς
τη Γαλλία χωρών εικαζόταν ότι θα μπορούσε να
συγκρατήσει όσους ενδεχομένως απεργάζονταν
την ανατροπή των Συνθηκών. Η σύναψη στενών
συμμαχικών δεσμών με το Βέλγιο και την Πολω-
νία και η υποστήριξη προς τη Μικρή Συνεννόηση
μεταξύ της Γιουγκοσλαβίας, της Ρουμανίας και
της Τσεχοσλοβακίας αποτελούσαν τα κορυφαία
παραδείγματα της γαλλικής πολιτικής ανάσχεσης
των αναθεωρητικών τάσεων στην Ευρώπη.
Οι επιδιώξεις της Γαλλίας για τη διατήρηση του
status quo ενισχύονταν από την ίδρυση και τη
λειτουργία της Κοινωνίας των Εθνών, η οποία, θε-
μελιωμένη πολιτικά και ιδεολογικά στο τελευταίο
από τα Δεκατέσσερα Σημεία του Ουίλσον, εγκαινί-
αζε ένα πρωτοφανές εγχείρημα σε παγκόσμιο επί-
πεδο: κράτη από όλες τις ηπείρους αναλάμβαναν
τη δέσμευση να εγγυηθούν αμοιβαία την ειρήνη
και την ασφάλεια, ιδρύοντας για αυτόν το σκοπό
ένα Διεθνή Οργανισμό, ο οποίος θα διασφάλιζε
την πιστή τήρηση των υποχρεώσεων των μελών
του. Ανεξάρτητα από τις μεγαλόστομες διακηρύ-
ξεις των ιδρυτών της, ο δρόμος για την υλοποίηση
των εξαιρετικά φιλόδοξων στόχων της Κοινωνίας
Με τη Συμφωνία του Λοκάρνο η Γερμανία αναγνώρισε τελεσίδικα τα υφιστάμενα σύνορα με τη
Γαλλία και το Βέλγιο. Από την υπογραφή της Συμφωνίας στην ελβετική πόλη το 1925. Διακρίνονται ο
Βρετανός Ωστιν Τσάμπερλαιν, ο Γερμανός Γκούσταβ Στρέζεμαν και ο Γάλλος Αριστίντ Μπριάν.
14. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 15
των Εθνών κάθε άλλο παρά ευκολοδιάβατος ήταν.
Ο αποκλεισμός της ηττημένης Γερμανίας13, η απο-
χή της Σοβιετικής Ενωσης14, αλλά και η απόφαση
των Ηνωμένων Πολιτειών -κατόπιν της πίεσης
των οπαδών του απομονωτισμού- να μην κατα-
στούν μέλη του Οργανισμού15, περιόριζαν μοιραία
την εμβέλεια του εγχειρήματος, προδιαγράφοντας
ταυτόχρονα σε μεγάλο βαθμό τον ατελέσφορο χα-
ρακτήρα του.
Παρά τα εγγενή μειονεκτήματά της, η Κοινωνία
των Εθνών δεν έπαυε να αποτελεί έναν υπολογί-
σιμο παράγοντα στη διαμόρφωση των ευρύτερων
πολιτικών ισορροπιών. Εστω κι αν τελικά η παρέμ-
βασή της δεν ήταν πάντα όσο αποφασιστική θα
επιθυμούσαν οι εμπνευστές και οι υποστηρικτές
της, ο Οργανισμός της Γενεύης θα αναδεικνυό-
ταν σταδιακά σε έναν από τους σημαντικότερους
κρίκους που συνέθεταν την πολύπλοκη αλυσίδα
του μεσοπολεμικού διεθνούς συστήματος. Η επι-
τυχημένη μεσολάβηση στην επίλυση διμερών
διαφορών (όπως για παράδειγμα στην περίπτωση
των νησιών Ωλαντ ανάμεσα στη Φινλανδία και
τη Σουηδία16), το πολύπλευρο ανθρωπιστικό έργο
(στο οποίο συμπεριλαμβανόταν η αντιμετώπιση
του προσφυγικού προβλήματος17), οι προσπάθειες
για την ενίσχυση του δόγματος της συλλογικής
ασφάλειας με κορυφαίο παράδειγμα τη σύναψη
του -θνησιγενούς τελικά- Πρωτοκόλλου για τον
Ειρηνικό Διακανονισμό των Διεθνών Διαφορών
το 1924 (περισσότερο γνωστού ως Πρωτόκολλο
της Γενεύης)18, οι πρωτοβουλίες, τέλος, για την
επίτευξη συμφωνίας με σκοπό τον αφοπλισμό σε
παγκόσμια κλίμακα19 αποτελούσαν απτά δείγματα
του διόλου ευκαταφρόνητου ρόλου του νεοπαγούς
Οργανισμού20.
Η ενεργότερη δραστηριοποίηση της Κοινωνίας
των Εθνών στο διεθνές στερέωμα συνέπιπτε χρο-
νικά με τη γενικότερη ύφεση που υπήρχε στην
Ευρώπη. Η υπογραφή των Συμφωνιών του Λο-
κάρνο στις 16 Οκτωβρίου 1925, βάσει των οποίων
τα συμβαλλόμενα μέρη -Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία,
Ιταλία και Μεγάλη Βρετανία- εγγυώντο αμοιβαία
τη διατήρηση του εδαφικού καθεστώτος στην
περιοχή του Ρήνου όπως αυτό είχε προκύψει
Ο Ιταλός στρατηγός Ενρίκο Τελλίνι, η δολοφονία
του οποίου πυροδότησε την επιθετικότητα
της Ιταλίας εις βάρος της Ελλάδας.
15. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ16
«Το επεισόδιο της Κέρκυρας» έγινε ένα χρόνο μετά την κατάληψη της εξουσίας
από τους φασίστες του Μουσολίνι (28 Οκτωβρίου 1922).
Οι δολοφονημένοι Ιταλοί, μέλη της Επιτροπής για τη διευθέτηση των ελληνοαλβανικών συνόρων.
1) Ο στρατηγός Τελλίνι, πρόεδρος της Διασυμμαχικής Επιτροπής, 2) ο διερμηνέας Γκράβερι, 3)
ο επίατρος Κόρτι, 4) ο υπολοχαγός Μπονατζίνι, μεταξύ άλλων μελών της αποστολής.
16. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 17
από την εφαρμογή της Συνθήκης Ειρήνης των
Βερσαλλιών, έμοιαζε να σηματοδοτεί την απαρ-
χή μιας νέας περιόδου στις σχέσεις των κρατών
της «γηραιάς ηπείρου». Μέσω της υπογραφής
των Συμφωνιών του Λοκάρνο το Βερολίνο θε-
ωρητικά αναγνώριζε τον τελεσίδικο χαρακτήρα
των υφιστάμενων συνόρων με τη Γαλλία και το
Βέλγιο21. Λιγότερο από ένα χρόνο αργότερα, τον
Σεπτέμβριο του 1926, η Γερμανία κατέστη μέλος
του Οργανισμού της Γενεύης, εξασφαλίζοντας
μάλιστα και μόνιμη έδρα στο Συμβούλιο22, εξέ-
λιξη που δημιούργησε ελπίδες ότι η αποστολή
της Κοινωνίας των Εθνών ως θεματοφύλακα της
διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας θα μπορούσε να
επιτευχθεί με αποτελεσματικότερο τρόπο.
Αν στη δεκαετία του 1930 οι ελπίδες αυτές θα
αποδεικνύονταν φρούδες, τα σημάδια της δυσλει-
τουργίας του Οργανισμού της Γενεύης είχαν γίνει
ορατά πολλά χρόνια νωρίτερα, με κορυφαίο παρά-
δειγμα την περίπτωση της ιταλικής επιχείρησης
κατάληψης της Κέρκυρας. Αδιαφορώντας πλήρως
για κάθε έννοια διεθνούς νομιμότητας, στα τέλη
Αυγούστου του 1923 η Ιταλία βομβάρδισε και
κατέλαβε για ένα μήνα την Κέρκυρα, αξιώνοντας
εκβιαστικά από την ελληνική κυβέρνηση έμπρα-
κτη ικανοποίηση για τη δολοφονία του Ιταλού
στρατηγού Ενρίκο Τελλίνι στα ελληνοαλβανικά
σύνορα23. Η διαπίστωση της αδυναμίας της Κοι-
νωνίας των Εθνών να επιβάλει τις αποφάσεις της
στα ισχυρότερα μέλη της απέδειξε πέρα από κάθε
αμφιβολία τη σχετική σημασία που τα μικρότερα
κράτη όφειλαν να αποδίδουν στις μεγαλόστομες
διακηρύξεις του ιδρυτικού Συμφώνου του Ορ-
γανισμού, πλήττοντας σοβαρά το κύρος και την
αξιοπιστία του.
Το επεισόδιο της Κέρκυρας έλαβε χώρα μόλις
ένα χρόνο μετά την εγκαθίδρυση του φασιστικού
καθεστώτος στην Ιταλία με ηγέτη τον Μπενίτο
Μουσολίνι. Μολονότι συγκαταλεγόταν μεταξύ των
νικητών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ρώμη
καταδιωκόταν από το σύνδρομο της «ακρωτηρι-
ασμένης νίκης», αφού θεωρούσε ότι είχε αδικη-
θεί κατάφωρα από τις Συνθήκες Ειρήνης24. Ετσι,
υπό την καθοδήγηση του Μουσολίνι, η Ιταλία
Ιταλικά πλοία προσεγγίζουν για απόβαση στην Κέρκυρα το 1923
(Αρχείο Σπύρου Γαούτση).
17. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ18
προσχώρησε σταδιακά στη χορεία των αναθε-
ωρητικών κρατών, έχοντας ως κορυφαίο στόχο
τη διεύρυνση της επιρροής της στην Ανατολική
Μεσόγειο, στα Βαλκάνια και στην παραδουνάβια
λεκάνη25. Σε αυτό το πλαίσιο, η ιταλική απόπειρα
σύσφιγξης των δεσμών με τις εξίσου αναθεωρη-
τικές Ουγγαρία και Βουλγαρία ως αντίβαρο στη
δράση της Μικρής Συνεννόησης προκαλούσε
τις ζωηρές ανησυχίες του Παρισιού, οι οποίες
ενισχύθηκαν ακόμη περισσότερο όταν η Ρώμη
έθεσε σε εφαρμογή το -ανεπιτυχές τελικά- σχέδιο
απόσπασης της Ρουμανίας από τη διπλωματική
σκέπη της Γαλλίας26. Οι ιταλοβρετανικές σχέσεις,
αντίθετα, παρέμεναν σε γενικές γραμμές αδια-
τάρακτες, καθώς, παρά το γεγονός ότι η Ιταλία
δραστηριοποιείτο στο γεωπολιτικά ευαίσθητο για
τα βρετανικά συμφέροντα χώρο της Ανατολικής
Μεσογείου, διατηρώντας μάλιστα σημαντικές
ναυτικές και αεροπορικές βάσεις στη Ρόδο και
τη Λέρο, το Λονδίνο δεν έδειχνε να ανησυχεί,
αφού δεν θεωρούσε ότι ο ιταλικός στόλος ήταν
αρκετά ισχυρός ώστε να κυριαρχήσει στην ευρύ-
τερη περιοχή27.
Ανεξάρτητα από τις προθέσεις και τα αυτοκρατορι-
κά όνειρα του Μουσολίνι, ήταν σαφές ότι η Ιταλία
δεν διέθετε ούτε το κατάλληλο ειδικό βάρος ούτε
την απαραίτητη ισχύ προκειμένου να ανατρέψει
την ισορροπία των δυνάμεων στην Ευρώπη. Το
κλειδί της ευρωπαϊκής ασφάλειας εξακολουθούσε
να βρίσκεται στα χέρια της Γερμανίας, υπό την
έννοια ότι στο βαθμό που το Βερολίνο δεν θα επε-
δίωκε τη βίαιη ανατροπή του καθεστώτος που
είχε επιβληθεί από τη Συνδιάσκεψη του Παρισιού,
καμία άλλη από τις δυσαρεστημένες χώρες δεν
ήταν σε θέση να το καταφέρει. Η μετριοπαθής
εξωτερική πολιτική που ακολουθήθηκε από τις
γερμανικές κυβερνήσεις τα πρώτα χρόνια μετά
το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, και ιδιαί-
τερα την περίοδο 1923-1929 οπότε το γερμανικό
υπουργείο Εξωτερικών διηύθυνε ο Γκούσταβ Στρέ-
ζεμαν28, αναπτέρωσε τις ελπίδες ότι η ειρηνική
συνύπαρξη των ευρωπαϊκών κρατών ήταν δυνατή.
Στο μεταίχμιο, ωστόσο, ανάμεσα στη δεκαετία του
1920 και σε εκείνη του 1930 οι ελπίδες αυτές θα
διαψεύδονταν.
Η ναζιστική πλημμυρίδα
Στα τέλη Οκτωβρίου του 1929 οι τιμές των μετο-
χών στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης κατέρ-
ρευσαν. Μέσα σε λίγες ημέρες οι επενδυτές της
Γουόλ Στρητ έχασαν περίπου 40 δισεκατομμύρια
δολάρια, ποσό μεγαλύτερο από τα χρέη που είχε
συσσωρεύσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος29. Μια
πρωτοφανής χιονοστιβάδα πτωχεύσεων επιχει-
ρήσεων, οι οποίες αδυνατούσαν να αντεπεξέλ-
θουν στη χρηματοπιστωτική κρίση, σάρωσε τις
Ηνωμένες Πολιτείες, εκτοξεύοντας την ανεργία
και καταρρακώνοντας όλους τους παραγωγικούς
δείκτες. Η αμερικανική οικονομία, η ισχυρότερη
Η Ιταλία δεν διέθετε ούτε το ειδικό βάρος ούτε
την απαραίτητη ισχύ για να πραγματώσει τα
αυτοκρατορικά όνειρα του Μουσολίνι.
18. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 19
στον κόσμο, βρέθηκε μονομιάς στα πρόθυρα της
χρεοκοπίας και της πλήρους κατάρρευσης30.
Πολύ γρήγορα οι επιπτώσεις του αμερικανικού
κραχ θα γίνονταν αντιληπτές και στην αντίπερα
ακτή του Ατλαντικού Ωκεανού. Ο σοβαρός κλο-
νισμός που υπέστησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες
σηματοδότησε το τέλος της οικονομικής ανάπτυ-
ξης που είχε παρατηρηθεί στο δεύτερο μισό της
πρώτης μεταπολεμικής δεκαετίας. Η κρίση έπληξε
όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά περισσότερο και
αμεσότερα τη Γερμανία, η οικονομία της οποίας
ήταν σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από αμερικα-
νικά δάνεια. Μέσα στον πανικό που δημιούργησε
το κραχ, οι Αμερικανοί κεφαλαιούχοι απέσυραν
τα χρήματα που είχαν επενδύσει σε γερμανικές
βιομηχανίες, οι οποίες μοιραία οδηγήθηκαν στην
πτώχευση. Ταυτόχρονα, οι γερμανικές εξαγωγές
προς τις Ηνωμένες Πολιτείες σχεδόν εκμηδενί-
στηκαν, επιδεινώνοντας ακόμα περισσότερο την
κατάσταση31.
Ο φαύλος κύκλος της υπανάπτυξης και της ανερ-
γίας δημιούργησε τεράστια κοινωνικά προβλή-
ματα και άνοιξε το δρόμο για την επικράτηση
του ναζιστικού κόμματος του Αδόλφου Χίτλερ.
Μέχρι την οικονομική κρίση, οι εθνικοσοσιαλι-
στές δεν αποτελούσαν παρά ασήμαντο παράγο-
ντα στη γερμανική πολιτική σκηνή. Στις εκλογές
του Μαΐου του 1928 είχαν λάβει μόλις το 2,6%
των ψήφων. Αντίθετα, σε εκείνες του Σεπτεμβρίου
του 1930 εξασφάλισαν το 18,3%, τον Ιούλιο του
Η άνοδος του Χίτλερ στην καγκελαρία στις 30 Ιανουαρίου 1933 σηματοδότησε την έναρξη μιας βραχείας
περιόδου με αναθεωρητικές ανακατατάξεις που κατέληξε στην άβυσσο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
19. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ20
1932 κατέλαβαν την πρώτη θέση με 37,3%, την
οποία διατήρησαν τον Νοέμβριο του ίδιου έτους
με 33,1%32. Στις 30 Ιανουαρίου 1933 ο Χίτλερ
ορκίστηκε καγκελάριος, θέτοντας έτσι τη Γερμανία,
και συνακόλουθα ολόκληρο τον πλανήτη, στην
ολισθηρή οδό που θα κατέληγε στην άβυσσο του
Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Πέρα από τις δραματικές εξελίξεις που δρομο-
λόγησε στο εσωτερικό της Γερμανίας, η άνοδος
του Χίτλερ στην εξουσία επηρέασε αποφασιστικά
τον τρόπο χάραξης και άσκησης της γερμανικής
εξωτερικής πολιτικής33. Κύριος στόχος του Χίτ-
λερ δεν ήταν άλλος από την πλήρη ανατροπή της
Συνθήκης Ειρήνης των Βερσαλλιών, την οποία
θεωρούσε ταπεινωτική και άδικη για τη Γερμανία.
Η ανάκτηση όλων των εδαφών που το Βερολίνο
είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει εξαιτίας της
ήττας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο θα αναγόταν
έκτοτε στην κινητήρια δύναμη της γερμανικής
διπλωματίας. Η μετριοπαθής πολιτική του Στρέζε-
μαν, ο οποίος κατά τραγική ειρωνεία είχε πεθάνει
μόλις τρεις εβδομάδες πριν από την εκδήλωση
της κρίσης στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης,
αποτελούσε πλέον μακρινό παρελθόν.
Τα επεκτατικά οράματα του Χίτλερ δεν περιορίζο-
νταν μόνο στην αποκατάσταση της προπολεμικής
εδαφικής έκτασης της Γερμανίας, αλλά περιελάμ-
βαναν και την ένωση όλων των γερμανικών πλη-
θυσμών σε ένα ενιαίο κράτος. Η υιοθέτηση της
παγγερμανικής ιδεολογίας σήμαινε ότι η Αυστρία
αλλά και οι περιοχές της Τσεχοσλοβακίας και της
Πολωνίας που κατοικούνταν από γερμανόφωνες
μειονότητες αποτελούσαν δυνητικά τμήματα της
διευρυμένης γερμανικής επικράτειας. Ο «δίκαιος»
χαρακτήρας αυτών των διεκδικήσεων θεμελιωνό-
ταν από τον Χίτλερ στην αρχή της αυτοδιάθεσης
των λαών, την οποία είχαν παραβιάσει οι νικητές
στη Συνδιάσκεψη του Παρισιού εις βάρος της
Γερμανίας34. Ειδικά στην περίπτωση της Αυστρί-
ας, εξάλλου, η ένωσή της με οποιοδήποτε άλλο
κράτος -πρακτικά, δηλαδή, με τη Γερμανία- είχε
ρητά απαγορευθεί από τη Συνθήκη του Αγίου Γερ-
μανού εάν προηγουμένως δεν εξασφαλιζόταν η
συγκατάθεση της Κοινωνίας των Εθνών.
Ο ναζιστικός επεκτατισμός συμπληρωνόταν από
το δόγμα του «ζωτικού χώρου». Κατά την άποψη
του Χίτλερ, το γερμανικό έθνος, έστω κι αν πε-
τύχαινε όλους τους προηγούμενους εδαφικούς
στόχους του, θα εξακολουθούσε να ασφυκτιά μέσα
στα «στενά» γεωγραφικά του όρια. Επιβαλλόταν,
επομένως, η εξεύρεση εδαφών, στα οποία, αφενός,
θα μπορούσε να διοχετευθεί ο πλεονάζων γερμα-
νικός πληθυσμός, και, αφετέρου, θα χρησιμοποι-
ούντο για την εξασφάλιση πηγών τροφίμων και
πρώτων υλών35. Το γεγονός ότι η Συνθήκη των
Βερσαλλιών είχε στερήσει τη Γερμανία από όλες
τις αποικίες της σήμαινε ότι ο «ζωτικός χώρος»
δεν μπορούσε να αναζητηθεί σε υπερπόντιες κτή-
σεις, αλλά στην Ανατολική Ευρώπη, συμπεριλαμ-
βανομένων πρωτίστως των δυτικών επαρχιών της
Σοβιετικής Ενωσης.
Η υλοποίηση των σχεδίων του Χίτλερ δεν συ-
νεπαγόταν απλώς την αποδέσμευση της Γερμα-
νίας από τις δουλείες που της είχαν επιβληθεί
από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών ούτε μόνο την
αναθεώρηση των επαχθών για το Βερολίνο εδα-
φικών όρων της τελευταίας. Αντίθετα, θα είχε ως
αποτέλεσμα την πλήρη ανατροπή του διεθνούς
συστήματος που είχε προκύψει μετά τη λήξη του
Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η απώτερη φιλοδοξία
του Χίτλερ δεν ήταν η διεύρυνση των ορίων της
γερμανικής επικράτειας, αλλά στην πραγματικό-
τητα η εγκαθίδρυση μιας γερμανικής ηγεμονί-
ας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Το γεγονός αυτό,
σε συνδυασμό, αφενός, με την απόφασή του να
χρησιμοποιήσει κάθε μέσο (συμπεριλαμβανομέ-
νης της βίας) για την πραγμάτωση των στόχων
του και, αφετέρου, με το ρατσιστικό υπόβαθρο
της ιδεολογίας του, ήταν που διαφοροποιούσε
ριζικά τον Χίτλερ από τους προκατόχους του της
δεκαετίας του 1920, οι οποίοι, έστω κι επιδίωκαν
την αναθεώρηση συγκεκριμένων διατάξεων της
Συνθήκης των Βερσαλλιών, εξακολουθούσαν να
σέβονται τις παραδόσεις της ευρωπαϊκής διπλω-
ματίας, προκρίνοντας τη μέθοδο της ειρηνικής
και όχι της ένοπλης αλλαγής36.
Στα πρώτα στάδια της εφαρμογής της, η εξωτερική
πολιτική της ναζιστικής Γερμανίας δεν μπορούσε
20. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 21
παρά να καλυφθεί πίσω από ένα φαινομενικά
διαλλακτικό προσωπείο. Αμέσως μετά την ανά-
ληψη της καγκελαρίας, ο Χίτλερ διακήρυξε ότι
η Γερμανία θα εξακολουθούσε να συμμετάσχει
στις εργασίας της Συνδιάσκεψης της Γενεύης για
τον αφοπλισμό, η οποία τελούσε υπό την αιγίδα
της Κοινωνίας των Εθνών. Η κίνηση αυτή καθη-
σύχασε προσωρινά τις ανησυχίες των υπόλοι-
πων ευρωπαϊκών Δυνάμεων για την προοπτική
επανεμφάνισης του γερμανικού κινδύνου. Πολύ
γρήγορα, ωστόσο, αποδείχθηκε ότι δεν ήταν τίποτε
περισσότερο από ένας προσωρινός ελιγμός. Κατά
τη διάρκεια των εργασιών της Συνδιάσκεψης, η
Γερμανία έθεσε ανοιχτά το ζήτημα του επανεξο-
πλισμού της, ενώ στις 14 Οκτωβρίου του 1933 η
γερμανική κυβέρνηση ανακοίνωσε την απόφασή
της να αποχωρήσει από τη Συνδιάσκεψη. Μία
εβδομάδα αργότερα η Γερμανία αποχώρησε και
από την Κοινωνία των Εθνών37.
Ηταν πλέον σαφές ότι το Βερολίνο αδιαφορούσε
για τις συμβατικές του δεσμεύσεις στο βαθμό που
αυτές δεν εξυπηρετούσαν την υλοποίηση των
στόχων του. Οι περιστάσεις, ωστόσο, δεν ήταν
ακόμα ώριμες για την πλήρη εφαρμογή των ναζι-
στικών σχεδίων. Γι’ αυτόν το λόγο, ως ένα πρώτο
πρακτικό βήμα που θα διευκόλυνε τη θέση του,
ο Χίτλερ επιχείρησε να διασπάσει το δακτύλιο
των φιλογαλλικών κρατών που περικύκλωναν τη
Γερμανία. Οι διπλωματικές του ενέργειες επικε-
ντρώθηκαν προς την πλευρά της Πολωνίας και
κατέληξαν τον Ιανουάριο του 1934 στην υπογρα-
φή γερμανοπολωνικού Συμφώνου μη Επίθεσης
δεκαετούς διάρκειας, βάσει του οποίου τα δύο
συμβαλλόμενα μέρη δεσμεύονταν να απόσχουν
από τη χρήση βίας κατά την επίλυση των διαφο-
ρών τους. Η συνομολόγηση του γερμανοπολωνι-
κού Συμφώνου δεν είχε τελικά ως αποτέλεσμα την
πλήρη απόσπαση της Πολωνίας από το γαλλικό
σύστημα συμμαχιών, στο οποίο, πάντως, κατάφερε
σοβαρό συμβολικό πλήγμα38.
Η Γερμανία, βέβαια, δεν ήταν ακόμα αρκετά ισχυ-
ρή ώστε να προκαλέσει ανοιχτά τις υπόλοιπες
ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Το γεγονός αυτό αποδεί-
χθηκε τον Ιούλιο του 1934 από τη στάση που
τήρησε το Βερολίνο απέναντι στο πραξικόπημα
που οργανώθηκε στη Βιέννη από στελέχη του
αυστριακού ναζιστικού κόμματος, τα οποία επιδί-
ωκαν την ένωση της Αυστρίας με τη Γερμανία. Ο
Αυστριακός καγκελάριος Ενγκελμπερτ Ντόλφους
δολοφονήθηκε, ωστόσο το πραξικόπημα απέτυχε
καθώς ο Χίτλερ δίστασε να παρέμβει δυναμικά φο-
βούμενος κυρίως τις αντιδράσεις της Ιταλίας στη
βίαιη προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία. Οι
αντιρρήσεις του Μουσολίνι δεν είχαν περιοριστεί
Το πραξικόπημα που οργάνωσαν οι
Αυστριακοί ναζιστές οδήγησε στη δολοφονία
του καγκελάριου Ενγκελμπερτ Ντόλφους,
αλλά δεν τους έφερε στην εξουσία.
21. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ22
σε φραστικές διαμαρτυρίες, αλλά είχαν έγκαιρα
λάβει τη μορφή της κινητοποίησης του ιταλικού
στρατού στα ιταλοαυστριακά σύνορα προκειμένου
να αποτραπεί το ενδεχόμενο της γερμανοαυστρι-
ακής ένωσης39.
Η εξέλιξη αυτή δεν αρκούσε για να αναγκάσει
τον Χίτλερ να εγκαταλείψει τα σχέδιά του για την
απαλλαγή του Βερολίνου από τα δεσμά της Συν-
θήκης των Βερσαλλιών. Τον Μάρτιο του 1935 η
Γερμανία ανακοίνωσε επίσημα τον επανεξοπλισμό
της και επανέφερε την υποχρεωτική θητεία. Οι
κυβερνήσεις της Γαλλίας, της Μεγάλης Βρετανίας
και της Ιταλίας αντέδρασαν μεν συντονισμένα,
καταδικάζοντας μέσω της διακήρυξης της Στρέζας
τη μονομερή γερμανική ενέργεια, δεν προχώρη-
σαν όμως στην ανάληψη ενεργότερης δράσης
προκειμένου να επιβάλουν τη συμμόρφωση του
Βερολίνου με τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από
τη Συνθήκη των Βερσαλλιών40. Ο Χίτλερ είχε δι-
αβλέψει σωστά ότι οι δυτικές Δυνάμεις δεν είχαν
πρόθεση να προχωρήσουν από τα λόγια στα έργα.
Η υπογραφή τον Ιούνιο του 1935 γερμανοβρετα-
νικού Ναυτικού Συμφώνου41, βάσει του οποίου
η Γερμανία δεσμευόταν να διατηρεί τις ναυτικές
της δυνάμεις σε αναλογία 35% προς εκείνες της
Μεγάλης Βρετανίας, διέσπασε άμεσα τη συνοχή
του μετώπου της Στρέζας. Το Παρίσι είχε ακόμα
ένα λόγο να είναι δυσαρεστημένο από την πρωτο-
βουλία του Λονδίνου, καθώς το Ναυτικό Σύμφωνο
στην ουσία νομιμοποιούσε τη γερμανική παρα-
βίαση των όρων περί αφοπλισμού της Συνθήκης
των Βερσαλλιών.
Αναθεωρητικές και
αντιαναθεωρητικές Δυνάμεις
Ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας αποτέλεσε σημα-
ντικό πλήγμα στη νομιμότητα που είχαν επιβάλει
οι Συνθήκες Ειρήνης. Με αφετηρία το γεγονός
αυτό, ο Χίτλερ θα επιδίωκε πλέον την πλήρη απο-
δόμηση του διεθνούς συστήματος, όπως αυτό
είχε θεμελιωθεί από τους νικητές του Α’ Παγκο-
σμίου Πολέμου. Ο γερμανικός αναθεωρητισμός
είχε προδιαγραφεί τον Σεπτέμβριο του 1934 μέσω
της άρνησης του Βερολίνου να αποδεχθεί τη γαλ-
λική πρόταση για την υπογραφή ενός Ανατολικού
Συμφώνου Αμοιβαίας Βοήθειας σε περίπτωση
επίθεσης (κατά κάποιο τρόπο ενός «Λοκάρνο της
Ανατολής») ανάμεσα στη Γερμανία, στα βαλτικά
κράτη, στην Πολωνία, στην Τσεχοσλοβακία και τη
Σοβιετική Ενωση42. Με δεδομένο το μέγεθος, το
πληθυσμιακό, οικονομικό και στρατιωτικό της δυ-
ναμικό, αλλά και το γενικότερο ειδικό της βάρος, η
ναζιστική Γερμανία δεν θα αργούσε να αναδειχθεί
σε ηγέτιδα των αναθεωρητικών κρατών, συσπει-
ρώνοντας γύρω της τις χώρες που εμφανίζονταν
δυσαρεστημένες από το συμβατικό διακανονισμό
που είχε επιτευχθεί στο Παρίσι το 1919-1920.
Τα σημάδια της αποσταθεροποίησης του διεθνούς
συστήματος είχαν γίνει ορατά ήδη πριν από την
άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Τον Σεπτέμβριο
του 1931, υπό την πρόφαση ενός κατασκευασμέ-
νου επεισοδίου στο ελεγχόμενο από την ίδια σι-
δηροδρομικό δίκτυο της Βορειοανατολικής Κίνας,
η Ιαπωνία εισέβαλε στη Μαντζουρία, την οποία
σταδιακά κατέλαβε. Τον Φεβρουάριο του επόμενου
έτους στην κατεχόμενη από τα ιαπωνικά στρατεύ-
ματα περιοχή ιδρύθηκε το κράτος του Μαντσου-
κούο, στο θρόνο του οποίου τοποθετήθηκε ο τελευ-
ταίος αυτοκράτορας της Κίνας Που Γι. Θεωρητικά
ανεξάρτητο, το Μαντσουκούο δεν ήταν τίποτα
περισσότερο από ένα ιαπωνικό προτεκτοράτο, η
δημιουργία του οποίου δεν είχε σταθεί δυνατόν
να αποτραπεί από την Κοινωνία των Εθνών, κα-
θώς η τελευταία είχε αρκεστεί απλά στη φραστική
καταδίκη της εισβολής, χωρίς όμως να επιβάλει
κυρώσεις στην επιτιθέμενη Ιαπωνία43.
Η αδυναμία της Κοινωνίας των Εθνών -απότοκη
της απροθυμίας των ισχυρότερων μελών της να
αναλάβουν αποφασιστική δράση- να τιμωρήσει
την πλευρά που αδικοπραγούσε και να προστα-
τεύσει αποτελεσματικά εκείνη που είχε υποστεί
κατάφωρη παραβίαση της εθνικής της κυριαρχίας,
κατάφερε ισχυρό πλήγμα στο κύρος του Οργα-
νισμού. Το σύστημα της συλλογικής ασφάλειας
είχε αποδειχθεί αναποτελεσματικό, επιτρέποντας,
κατά παράβαση κάθε έννοιας διεθνούς δικαίου,
στον ισχυρότερο να επιβάλει τη θέλησή του στον
22. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 23
ανίσχυρο. Επιβεβαιώνοντας έμπρακτα την πλήρη
αδιαφορία της για τη λειτουργία της Κοινωνίας
των Εθνών, η Ιαπωνία ανακοίνωσε τον Μάρτιο
του 1933 την αποχώρησή της από τον Οργανισμό
της Γενεύης, του οποίου είχε υπάρξει ιδρυτικό
μέλος διατηρώντας μάλιστα και μόνιμη έδρα στο
Συμβούλιό του44.
Αν και νικήτρια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η
Ιαπωνία σταδιακά μετατράπηκε σε αναθεωρητικό
κράτος, καθώς φιλοδοξούσε να αναλάβει ηγεμονι-
κό ρόλο στην Ανατολική Ασία, αλλά και στον Ει-
ρηνικό Ωκεανό. Η συνοδοιπορία, επομένως, με τη
ναζιστική Γερμανία αποτελούσε φυσική εξέλιξη, η
οποία διευκολύνθηκε ακόμα περισσότερο εξαιτίας
του αντικομμουνιστικού μένους που μοιράζονταν
εξίσου το Τόκιο και το Βερολίνο. Οι δύο πλευρές
υπέγραψαν τον Νοέμβριο του 1936 το Σύμφωνο
Αντι-Κομιντέρν, το οποίο στρεφόταν εναντίον της
δράσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς και κατ’
επέκταση έμμεσα εναντίον της Σοβιετικής Ενω-
σης. Η προσχώρηση της Ιταλίας στο Σύμφωνο τον
Νοέμβριο του επόμενου έτους συμπλήρωσε τον
κύκλο των μειζόνων κρατών που θα αποτελούσαν
τον πυρήνα των δυνάμεων του Αξονα45.
Η απόφαση της Ρώμης να συμπλεύσει πολιτικά
και διπλωματικά με το Βερολίνο είχε καταστεί
φανερή νωρίτερα. Η εμπλοκή τόσο της Ιταλίας όσο
και της Γερμανίας στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο
στο πλευρό των δυνάμεων του στρατηγού Φρανθί-
σκο Φράνκο είχε δημιουργήσει τις προϋποθέσεις
στενότερης ιταλογερμανικής συνεργασίας, η οποία
καθίστατο ακόμα πιο ευχερής λόγω της συγγένειας
Ο Μουσολίνι εξέφρασε αρχικά έντονες αντιρρήσεις για το ενδεχόμενο προσάρτησης της Αυστρίας
στο Ράιχ. Από τη συνάντηση των δύο ηγετών του Αξονα στη Βενετία στις 14 Ιουνίου 1934.
23. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ24
των ιδεολογικών καταβολών του Μουσολίνι και
του Χίτλερ46. Εγκαταλείποντας πλήρως την πολι-
τική της Στρέζας, η Ιταλία θα καθίστατο η πλέον
στενή σύμμαχος της Γερμανίας στην Ευρώπη,
πυκνώνοντας τις γραμμές του αναθεωρητικού
μετώπου που λειτουργούσε υπό την αιγίδα του
Βερολίνου.
Η ιταλογερμανική σύμπλευση σηματοδότησε και
τη σχεδόν πλήρη εξάλειψη του ενεργού ενδιαφέρο-
ντος του Μουσολίνι για την παραδουνάβια λεκάνη,
καθώς εκεί η πρωτοκαθεδρία της Γερμανίας ήταν
αδιαμφισβήτητη. Οι προτεραιότητες της ιταλικής
διπλωματίας εντοπίζονταν πια στη Νοτιοανατολι-
κή Ευρώπη. Η ιταλική πολιτική στην περιοχή είχε
ήδη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920
επικεντρωθεί στην προοπτική σύναψης τριμερούς
συμφώνου με τη συμμετοχή της Ιταλίας, της Ελ-
λάδας και της Τουρκίας. Οταν μετά το 1930 μια
τέτοια εξέλιξη αποδείχθηκε ανεδαφική, η Ρώμη
επέλεξε να ενισχύσει ακόμα περισσότερο τους
δεσμούς της με τη γνωστή για τις αναθεωρητικές
της βλέψεις Βουλγαρία, γεγονός που -εκτός των
άλλων- διεύρυνε το χάσμα που χώριζε την Ιταλία
από τη Γιουγκοσλαβία. Ταυτόχρονα, η Ρώμη συ-
νέχισε την παραδοσιακή τακτική της διείσδυσης
στην Αλβανία, η οποία σταδιακά μετατρεπόταν
σε ιταλικό προτεκτοράτο που μπορούσε να λει-
τουργήσει ως εφαλτήριο για την εμπέδωση και
την περαιτέρω διεύρυνση της ιταλικής επιρροής
στα Βαλκάνια.
Οπως ήταν φυσικό, όσο η πολιτική της ναζιστικής
Γερμανίας συσπείρωνε γύρω από το Βερολίνο
τους οπαδούς του αναθεωρητισμού, άλλο τόσο
διευκόλυνε αντισυσπειρώσεις από τα κράτη που
ενδιαφέρονταν για την υπεράσπιση του status
quo. Μόλις δύο εβδομάδες μετά την άνοδο του
Χίτλερ στην εξουσία, η Γιουγκοσλαβία, η Ρουμανία
και η Τσεχοσλοβακία έσπευσαν να ανανεώσουν
το Σύμφωνο της Μικρής Συνεννόησης. Η πρόνοια
ότι κανένα από τα τρία συμβαλλόμενα μέρη δεν θα
μπορούσε να συνάψει συνθήκη πολιτικής φύσης
με οποιοδήποτε άλλο κράτος χωρίς προηγουμένως
να έχει τη συγκατάθεση των υπόλοιπων δύο συ-
νέτεινε στην ενίσχυση των μεταξύ τους δεσμών.
Στην πραγματικότητα, το Βελιγράδι, το Βουκου-
ρέστι και η Πράγα διαδήλωναν μεγαλόφωνα την
απόφασή τους να προστατεύσουν το καθεστώς
που είχε καθιερωθεί στην Ευρώπη μετά το τέλος
του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου47.
Αντίστοιχες προθέσεις είχαν ήδη παρακινήσει την
Ελλάδα και την Τουρκία να επιλέξουν την οδό της
στενής μεταξύ τους συνεργασίας, υπερβαίνοντας τις
διαφορές του παρελθόντος. Η ελληνοτουρκική προ-
σέγγιση, η οποία θεμελιώθηκε τον Οκτώβριο του
1930 μέσω της υπογραφής διμερούς Συμφώνου Φι-
λίας, είχε σε πολύ μεγάλο βαθμό υπαγορευθεί από
την κοινή επιθυμία της Αθήνας και της Αγκυρας
για τη συγκρότηση ενός αρραγούς μετώπου, ικανού
να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά οποιαδήποτε
απειλή εναντίον της ειρήνης στα Βαλκάνια και ει-
δικότερα εκείνης που προερχόταν από την πλευρά
της αναθεωρητικής Βουλγαρίας. Η διαπίστωση της
απροθυμίας της Σόφιας να αποδεχθεί ως τελεσίδι-
κο το εδαφικό status quo ώθησε την ελληνική και
την τουρκική κυβέρνηση να αναζητήσουν ακόμα
πιο αποφασιστικούς τρόπους ανάσχεσης της εν-
δεχόμενης βουλγαρικής επιθετικότητας. Στις 14
Σεπτεμβρίου 1933 Ελλάδα και Τουρκία υπέγραψαν
το Σύμφωνο της Εγκάρδιας Συνεννόησης, βάσει
του πρώτου άρθρου του οποίου δήλωναν ότι εγγυ-
ώντο αμοιβαία το απαραβίαστο των κοινών τους
συνόρων στη Θράκη, καταδεικνύοντας έτσι την
απόφασή τους να συνδράμουν η μία την άλλη σε
περίπτωση στρατιωτικής εις βάρος τους ενέργειας
εκ μέρους της Σόφιας48.
Πέρα από την εντυπωσιακή διεύρυνση των ορίων
της ελληνοτουρκικής συνεργασίας, το Σύμφω-
νο της Εγκάρδιας Συνεννόησης επιτάχυνε τις
εξελίξεις για τη συμβατική σύμπραξη όλων των
αντιαναθεωρητικών κρατών της Χερσονήσου
του Αίμου. Πράγματι, οι διπλωματικές επαφές
ανάμεσα στην Ελλάδα, στην Τουρκία, στη Γιου-
γκοσλαβία και τη Ρουμανία εντάθηκαν κατά τη
διάρκεια των τελευταίων μηνών του 1933 και
κατέληξαν στις αρχές Φεβρουαρίου του 1934 στη
σύναψη του Βαλκανικού Συμφώνου, βάσει του
οποίου τα τέσσερα συμβαλλόμενα μέρη εγγυώντο
αμοιβαία την εδαφική τους ακεραιότητα, αναγνω-
24. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 25
Το αντικομμουνιστικό μένος Βερολίνου και Τόκυο
εκφράστηκε με την υπογραφή του Συμφώνου Αντι-
Κομιντέρν στις 15 Νοεμβρίου 1936. Στη φωτογραφία
ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών Ρίμπεντροπ
υπογράφει, ενώ παρακολουθεί ο Ιάπωνας πρεσβευτής
στο Βερολίνο, υποκόμης Κιντόμο Μουσακόγι.
Ιταλία και Γερμανία αναμίχθηκαν ενεργά στον
ισπανικό εμφύλιο υπέρ του Φράνκο. Ο «Καουντίλιο»
παρακολουθεί παρέλαση φαλαγγιτών.
Αεροπορικός βομβαρδισμός της Βαρκελώνης το 1938 από τις εθνικιστικές δυνάμεις του Φράνκο.
25. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ26
ρίζοντας ανεπιφύλακτα το υφιστάμενο εδαφικός
καθεστώς49. Η άρνηση της Βουλγαρίας να συμ-
μετάσχει αποδείκνυε την προσήλωσή της στην
πολιτική του αναθεωρητισμού, η οποία μοιραία
στη δεδομένη συγκυρία την αποξένωνε από τα
όμορα κράτη, με παρεπόμενη συνέπεια την ενί-
σχυση της τάσης προσκόλλησης της Σόφιας στο
άρμα Δυνάμεων όπως η Γερμανία και η Ιταλία
που απεργάζονταν την ανατροπή των Συνθηκών
Ειρήνης. Ανεξάρτητα, εξάλλου, από τη σύναψη
του Βαλκανικού Συμφώνου, διπλωματική πορεία
ανάλογη με εκείνη της Βουλγαρίας ακολουθούσε
ήδη και η Ουγγαρία.
Με τη συμμετοχή τους στο τετραμερές Βαλκανικό
Σύμφωνο η Ελλάδα και η Τουρκία αποκτούσαν
σταθερό σημείο επαφής με τη Μικρή Συνεννό-
ηση, στα μέλη της οποίας περιλαμβάνονταν η
Γιουγκοσλαβία και η Ρουμανία. Με αυτόν τον
τρόπο, η Αθήνα και η Αγκυρα αποκτούσαν στην
πραγματικότητα επαφή (έστω και έμμεση) με
το αντιαναθεωρητικό σύστημα συμμαχιών που
λειτουργούσε υπό την αιγίδα του Παρισιού στην
Ανατολική Ευρώπη. Δεν είναι, επομένως, τυχαίο
το γεγονός ότι τόσο το Βερολίνο όσο και η Ρώμη
έσπευσαν άμεσα να εκφράσουν την αντίθεσή τους
στη συνομολόγηση του Βαλκανικού Συμφώνου,
καθώς το τελευταίο κατέτεινε στην παγίωση των
συνόρων που είχαν χαράξει οι νικητές του Α’ Πα-
γκοσμίου Πολέμου50.
Μεταξύ των τελευταίων, η Γαλλία ήταν εκείνη
που εξακολουθούσε να ηγείται της προσπάθειας
διατήρησης του εδαφικού status quo και που,
κατά συνέπεια, ανησυχούσε περισσότερο από τη
διαφαινόμενες ρεβιζιονιστικές τάσεις της Γερμα-
νίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν την άνοδο
του Χίτλερ στην εξουσία, το Παρίσι προσπάθησε
να αναγείρει πρόσθετα αναχώματα για την απο-
τροπή της αναβίωσης του γερμανικού κινδύνου.
Η υπογραφή στις 2 Μαΐου 1935 γαλλοσοβιετικού
Συμφώνου Αμοιβαίας Συνδρομής αποτελούσε
το κορυφαίο παράδειγμα, καθώς η Γαλλία και η
Σοβιετική Ενωση δεσμεύονταν ότι, σε περίπτωση
που δέχονταν επίθεση από οποιοδήποτε ευρω-
παϊκό κράτος, θα προσέτρεχαν άμεσα σε βοήθεια
Οι βαλκανικές
αντιπροσωπίες
εξέρχονται από
την Ακαδημία
Αθηνών μετά
την υπογραφή
του Βαλκανικού
Συμφώνου τον
Φεβρουάριο
1934.
Διακρίνονται ο
Γιουγκοσλάβος
Γέφτιτς και
ο Τούρκος
Ρουσντή.
26. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 27
του αμυνόμενου αντισυμβαλλόμενου. Μολονότι
δεν γινόταν καμία ρητή αναφορά στη Γερμανία, ο
αντιγερμανικός χαρακτήρας του γαλλοσοβιετικού
Συμφώνου δεν ήταν δυνατόν να παραγνωριστεί. Η
συνομολόγηση δύο εβδομάδες αργότερα παρόμοι-
ου Συμφώνου ανάμεσα στην Τσεχοσλοβακία και
τη Σοβιετική Ενωση, η οποία επιπλέον είχε ήδη
από τον Σεπτέμβριο του 1934 καταστεί μέλος της
Κοινωνίας των Εθνών, ενίσχυε ακόμα περισσότερο
τις γαλλικές θέσεις στην περιοχή51.
Αν η γαλλική προσπάθεια περικύκλωσης της Γερ-
μανίας έμοιαζε να στέφεται από επιτυχία στην
Ανατολική Ευρώπη, δεν συνέβαινε το ίδιο και
στην αντίθετη πλευρά της «γηραιάς ηπείρου». Η
απροθυμία της Μεγάλης Βρετανίας να εμπλακεί
στους ηπειρωτικούς ανταγωνισμούς στερούσε από
το Παρίσι τη δυνατότητα σύμπηξης ενός γαλλο-
βρετανικού μετώπου, το οποίο θα μπορούσε να
λειτουργήσει αποτρεπτικά στα επεκτατικά σχέδια
του Χίτλερ. Η Γαλλία εξακολουθούσε, βέβαια, να
διατηρεί στενούς δεσμούς με το Βέλγιο. Ομως το
γεγονός αυτό σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε
να αντικαταστήσει τη βρετανική απουσία. Χωρίς
την υποστήριξη από το Λονδίνο, οι υπόλοιπες
διπλωματικές πρωτοβουλίες του Παρισιού στε-
ρούνταν του ειδικού βάρους και της αποτελεσμα-
τικότητας που θα τους προσέδιδε η σταθερή το-
ποθέτηση της βρετανικής κυβέρνησης στο πλευρό
της γαλλικής.
Η αποσάθρωση του
διεθνούς συστήματος
Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 το δι-
εθνές σύστημα που είχαν εγκαθιδρύσει οι νικη-
τές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου θα δοκιμαζόταν
σκληρά, μέχρι του σημείου της πλήρους κατάρ-
ρευσής του. Οι αναθεωρητικές Δυνάμεις θα εκ-
δήλωναν πλέον ολοένα και περισσότερο ανοιχτά
και δυναμικά την πρόθεσή τους να ανατρέψουν
το συμβατικό οικοδόμημα της Συνδιάσκεψης
Ειρήνης του Παρισιού. Η εκδήλωση του ιαπω-
νικού ιμπεριαλισμού εις βάρος της Κίνας και ο
σταδιακός επανεξοπλισμός της Γερμανίας είχαν
Αμέσως μετά
την υπογραφή
του Βαλκανικού
Συμφώνου.
Από αριστερά
ο υπουργός
Εξωτερικών
Δημ. Μάξιμος
(1), ο Τούρκος
Ρουσντή (2),
ο Ρουμάνος
Τιτουλέσκου (3),
ο Γιουγκοσλάβος
Γέφτιτς (4) και ο
πρωθυπουργός
Παναγής
Τσαλδάρης (5).
Από το 1933 η
Τουρκία είχε
εγγυηθεί το
απαραβίαστο
των ελληνικών
συνόρων στη
Θράκη.
27. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ28
ήδη αποτελέσει τα πρώτα σαφή παραδείγματα,
τα οποία θα πύκνωναν στα αμέσως επόμενα χρό-
νια. Η προσθήκη του παράγοντα της ιταλικής
επεκτατικότητας θα λειτουργούσε ως καταλύτης
των εξελίξεων. Με τρόπο προφητικό, ο Μουσο-
λίνι, σκιαγραφώντας τους στόχους της ιταλικής
εξωτερικής πολιτικής, είχε ήδη από το 1927 προ-
διαγράψει τη δραματική εξέλιξη των ιστορικών
γεγονότων: «Πρέπει να είμαστε σε θέση… όταν
ανάμεσα στο 1935 και στο 1940 θα βρεθούμε σε
ένα σημείο, το οποίο χαρακτηρίζω σημείο καμπής
στην ευρωπαϊκή Ιστορία, να κάνουμε αισθητή τη
θέλησή μας και να δούμε τα δικαιώματά μας να
αναγνωρίζονται»52.
Τα αυτοκρατορικά οράματα του Μουσολίνι θα
έβρισκαν το 1935 πεδίο εφαρμογής εις βάρος της
Αβησσυνίας. Με αφορμή ένα ήσσονος σημασίας
συνοριακό επεισόδιο που έλαβε χώρα τον Δεκέμ-
βριο του 1934, ιταλικά στρατεύματα άρχισαν να
συγκεντρώνονται στις ιταλικές αποικίες της Σο-
μαλίας και της Ερυθραίας, οι οποίες γειτνίαζαν με
την Αβησσυνία, με προφανή σκοπό να προετοι-
μάσουν την εισβολή στο έδαφος της τελευταίας.
Η προσφυγή της αβησσυνιακής κυβέρνησης στην
Κοινωνία των Εθνών δεν συνέβαλε στη χαλάρωση
των ιταλικών πιέσεων, καθώς ακόμα και η από-
φαση του Οργανισμού για τη σύσταση διεθνούς
επιτροπής με σκοπό την έρευνα του θέματος στην
πραγματικότητα διευκόλυνε τη Ρώμη: το πόρισμα
της επιτροπής, το οποίο εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο
του 1935, δεν επέρριπτε καμία ευθύνη στην Ιτα-
λία, εξισώνοντας τον δυνητικά επιτιθέμενο με τον
αντίστοιχο αμυνόμενο.
Επιδιώκοντας να αποφύγουν το ενδεχόμενο ενός
ιταλο-αβησσυνιακού πολέμου, η Μεγάλη Βρετα-
νία και η Γαλλία επιχείρησαν να ικανοποιήσουν,
έστω και εν μέρει, την Ιταλία. Τον Αύγουστο του
1935 το Λονδίνο και το Παρίσι πρότειναν στη
Ρώμη την εγκαθίδρυση καθεστώτος γαλλοβρετα-
νοϊταλικής συγκυριαρχίας στην Αβησσυνία, στο
πλαίσιο του οποίου οι Ιταλοί θα διατηρούσαν το
προβάδισμα στη ρύθμιση διοικητικών και στρατι-
ωτικών θεμάτων. Ο Μουσολίνι, ωστόσο, απέρριψε
τις προτάσεις καθώς δεν ήταν διατεθειμένος να
δεχθεί οτιδήποτε λιγότερο από τον πλήρη έλεγχο
της Αβησσυνίας, την οποία μάλιστα επιθυμούσε
να κατακτήσει με τη δύναμη των όπλων ώστε να
εγγράψει μια πολεμική επιτυχία στο ενεργητικό
του: «Ακόμα κι αν μου φέρουν (την Αβησσυνία)
σε ασημένιο πιάτο, εγώ τη θέλω με πόλεμο», είχε
δηλώσει λίγο καιρό πριν από την υποβολή του
γαλλοβρετανικού σχεδίου53.
Η προσπάθεια της Μεγάλης Βρετανίας και της
Γαλλίας να κατευνάσουν την Ιταλία είχε αποτύχει.
Τον Οκτώβριο του 1935, παραβιάζοντας κατά-
φωρα το Σύμφωνο της Κοινωνίας των Εθνών,
ιταλικά στρατεύματα εισέβαλαν στο αβησσυνιακό
έδαφος. Η ενέργεια καταδικάστηκε άμεσα από
την Κοινωνία των Εθνών, η οποία αποφάσισε την
επιβολή οικονομικών κυρώσεων εις βάρος της
Ρώμης54. Η εφαρμογή των κυρώσεων, όμως, όχι
μόνο δεν είχε ως αποτέλεσμα τη συμμόρφωση
της Ιταλίας, αλλά αντίθετα κατέτεινε στον εξευτε-
λισμό του κύρους του Οργανισμού της Γενεύης.
Η μη συμπερίληψη πρώτων υλών κρίσιμης ση-
μασίας για την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρή-
σεων (όπως το πετρέλαιο, οι γαιάνθρακες και ο
σίδηρος) στον κατάλογο των προϊόντων που τα
μέλη της Κοινωνίας των Εθνών απαγορευόταν να
εξάγουν στην Ιταλία γελοιοποίησε τις κυρώσεις,
εκμηδενίζοντας το πρακτικό τους αποτέλεσμα.
Ταυτόχρονα, οι Βρετανοί απέφυγαν να κλείσουν
τη διώρυγα του Σουέζ ώστε να εμποδίσουν τον
απρόσκοπτο ανεφοδιασμό των ιταλικών στρα-
τευμάτων. Το γεγονός, εξάλλου, ότι οι κυρώσεις
δεν συνοδεύονταν από την επιβολή ναυτικού
αποκλεισμού σήμαινε ότι κράτη που δεν ήταν
μέλη της Κοινωνίας των Εθνών μπορούσαν ανε-
νόχλητα να συναλλάσσονται με την Ιταλία: εκτός
όλων των άλλων, η εξέλιξη αυτή διευκόλυνε την
προσέγγιση Ρώμης και Βερολίνου, καθώς το τε-
λευταίο, έχοντας αποχωρήσει ήδη από το 1933
από τον Οργανισμό της Γενεύης, δεν εφάρμοζε
τις κυρώσεις.
Παρά τη συντριπτική αριθμητική και ποιοτική
υπεροπλία των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμε-
ων, αλλά και τη χρήση απαγορευμένων χημικών
όπλων, η επιχείρηση κατάληψης της Αβησσυνίας
28. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 29
εξελίχθηκε με βραδύτερο ρυθμό απ’ ό,τι υπολόγιζε
ο Μουσολίνι. Εστω και με καθυστέρηση, πάντως,
η μοιραία κατάληξη της κατάλυσης της αβησσυνι-
ακής ανεξαρτησίας δεν μπορούσε να αποφευχθεί.
Τον Μάιο του 1936 οι Ιταλοί κατέλαβαν την Αντίς
Αμπέμπα και η Αβησσυνία προσαρτήθηκε στη
νεοπαγή Ιταλική Αυτοκρατορία. Στις 30 Ιουνίου
1936 ο (εξόριστος πλέον) αυτοκράτορας της Αβησ-
συνίας Χαϊλέ Σελασιέ εμφανίστηκε στη Συνέλευση
της Κοινωνίας των Εθνών και αναφέρθηκε στις
τραγικές επιπτώσεις που η ιταλική εισβολή θα
είχε για τη διεθνή ειρήνη: «Είναι η συλλογική
ασφάλεια. Είναι η ίδια η ύπαρξη της Κοινωνίας
των Εθνών. Είναι η εμπιστοσύνη που κάθε κρά-
τος έχει στις διεθνείς Συνθήκες. Είναι η αξία των
υποσχέσεων που δίνονται στα μικρά κράτη ότι η
ακεραιτότητα και η ανεξαρτησία τους θα γίνονται
σεβαστές και θα διασφαλίζονται… Με δυο λόγια,
είναι η διεθνής ηθική που διακυβεύεται. Οι υπο-
γραφές σε μια Συνθήκη έχουν αξία μόνο όταν τα
συμβαλλόμενα μέρη έχουν προσωπικό και άμεσο
συμφέρον;»55. «Είμαστε εμείς σήμερα, θα είστε
εσείς αύριο», έσπευσε να συμπληρώσει αμέσως
μετά το τέλος της ομιλίας του, κερδίζοντας τη συ-
μπάθεια, αλλά όχι την έμπρακτη συμπαράσταση
των μελών του Οργανισμού: μόλις τέσσερις ημέρες
αργότερα η Κοινωνία των Εθνών αποφάσισε την
άρση των κυρώσεων που είχαν επιβληθεί στην
Ιταλία λίγους μήνες πριν56.
Η αναιμική και αναποτελεσματική αντίδραση
της Κοινωνίας των Εθνών απέναντι στην ιτα-
λική προκλητικότητα όχι μόνο καταρράκωσε το
γόητρο του Οργανισμού, από τον οποίο η Ιταλία
«Πρέπει να είμαστε σε θέση ανάμεσα στο 1935 και στο 1940 να κάνουμε αισθητή τη θέλησή μας», έλεγε από
το 1927 ο Μπενίτο Μουσολίνι. Στη φωτογραφία με τον Αδόλφο Χίτλερ τον Ιούνιο του 1940 στο Μόναχο.
