1. การพัฒนาภาวะผูนําของคณะสงฆไทย
๑
นายธงชัย สิงอุดม
รองผูอํานวยการวิทยาลัยสงฆเลย
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาลัยสงฆ
๑. บทนํา
สังคมปจจุบัน เปนชวงเปลี่ยนผานจากสังคมแบบเกา ที่ยึดมั่นขนบธรรมเนียม ประเพณี
และวัฒนธรรม สูสังคมแบบใหมที่สรรพสิ่งเปลี่ยนแปลงไปตามความกาวหนาของเทคโนโลยีบทบาท
และความสัมพันธระหวางพระสงฆกับฆราวาส จึงเปนไปใน ๒ ลักษณะ คือ สังคมแบบเกา พระสงฆ
เป นผู นําชาวบ านในดานของจิ ตวิญญาณ พิ ธีก รรม และคุณธรรมจริ ยธรรม และ สั ง คมแบบใหม
ชาวบานเปนผูนําในการแสวงหาความรูในเรืองตาง ๆ ที่สนใจ โดยอาศัยเทคโนโลยีสารสนเทศ ในดาน
่
ของบทบาทของพระสงฆในปจจุบันก็เปนไปใน ๒ ลักษณะเชนกัน กลาวคือ บทบาทพระสงฆแบบเกา
มุง ศึก ษาเพื่ อ พั ฒ นาตนเอง ใชวัดเป นฐานในการเผยแพร ห ลั ก ธรรมคําสอน ยึดมั่ นในธรรมเนียม
ประเพณี ป ฏิ บั ติ ในขณะที่ บทบาทพระสงฆ แ บบใหม มุ ง ศึ ก ษาเพื่ อ พั ฒ นาสั ง คม นํ า ความรู สู
กลุมเปาหมายดวยวิธีการ และชองทางตางๆ รวมถึงการใชเทคโนโลยีเปนเครื่องมือในการเผยแพร
หลักธรรมคําสอน
๒. คําสําคัญ : การพัฒนา, ภาวะผูนํา
๓. ศาสนาพุทธในประเทศไทย
การก อ เกิ ดศาสนาพุ ท ธในประเทศไทย จากการศึก ษาปรากฏหลั ก ฐานวา ไดมี ก าร
ยอมรับเอาพระพุทธศาสนาเขามาในประเทศตั้งแตเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๖ โดยกษัตริยพระองคแรก
ของไทยที่นับถือพระพุทธศาสนามีพระนามวา“ขุนหลวงเมา”ในราชอาณาจักรอายลาวซึ่งตรงกับสมัย
ราชวงศฮั่นของประเทศจีน จากนั้นคนไทยจํานวนมากก็ไดนับถือพระพุทธศาสนาทั้งนิกายเถรวาทและ
นิกายอาจริยวาทสืบมาตั้งแตบัดนั้น กอนที่จะลวงเลยมายังสมัยกรุงสุโขทัย กรุงศรีอยุธยา กรุงธนบุรี
กรุงรัตนโกสินทร และจนถึงปจจุบัน
สวนรูปแบบการปกครองทางคณะสงฆไทยมีหลักฐานเริ่มตนในสมัยสุโขทัย โดยมีการ
จัดรูป แบบการปกครององคกรสงฆออกเปน ๒ คณะ คือ คณะคามวาสีและคณะอรั ญวาสี และ
พระมหากษัตริยทรงแตงตั้งพระสังฆราชประจําตําแหนงหัวเมืองใหญตาง ๆ เชน เมืองศรีสัชชนาลัย
เมืองสองแคว และเมืองนครชุม เปนตน พระสังฆราชตามหัวเมืองทั้งหมดจะขึ้นตรงตอพระสังฆราช
ในราชธานี และพระสังฆราชในราชธานีก็จะขึ้นตรงตอพระมหากษัตริย ตอมาในสมัยกรุงศรีอยุธยา
ตอนตนการปกครองคณะสงฆไทยยึดรูปแบบมากจากสมัยสุโขทัย แตสิ่งที่แตกตางจากการปกครองใน
๑
อาจารยประจําสาขาวิชารัฐศาสตร มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาลัยสงฆเลย

2. ๒
สมัยกรุงสุโขทัยในกาลตอมาคือมีคณะสงฆใหมที่เกิดมาเพิ่มอีกและมีการแบงการปกครองออกเปน ๓
คณะ ซึ่งไดแก คณะคามวาสีฝายซายคณะอรัญญวาสี คณะคามวาสีฝายขวา สวนการปกครองบริหาร
กิจการคณะสงฆ เจาคณะใหญทั้งสามจะแบงเขตรับผิดชอบกัน
ในสมัยกรุงธนบุรี สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชเสด็จขึ้นครองราชย พระองคทรง
ยายราชธานีกรุงศรีอยุธยาเดิมมาที่กรุงธนบุรีซึ่งเปนการตั้งเมืองหลวงใหม การปกครองคณะสงฆก็ยัง
ยึดรูปแบบการปกครองจากกรุงศรีอยุธยาเปนหลักจวบจนสิ้นกรุงธนบุรีเขาสูสมัยกรุงรัตนโกสินทร
รู ป แบบการปกครองคณะสงฆ ไ ทยก็ ยัง ยึ ด รู ป แบบมาจากสมั ย กรุ ง ศรี อ ยุ ธ ยา แต ตอ มามี ก าร
เปลี่ยนแปลงระบบการปกครองในป พ.ศ. ๒๔๗๕ ไดสงผลตอการเปลี่ยนแปลงลักษณะการปกครอง
คณะสงฆขึ้นดวย พรอมกันนั้นก็ไดมีการผลักดันใหเกิดพระราชบัญญัติการปกครองคณะสงฆ ร.ศ.
๑๒๑พระราชบัญญัติการปกครองคณะสงฆ พุทธศักราช ๒๔๘๔และพระราชบัญญัติการปกครองคณะ
สงฆ พุทธศักราช ๒๕๐๕
ปจจุบันโครงสรางการบริหารกิจการคณะสงฆสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช
สกลมหาสังฆปรินายก ทรงเปนองคประมุขแหงคณะสงฆไทย และดํารงตําแหนงประธานกรรมการ
มหาเถรสมาคม นอกจากนั้นยังกระจายการปกครองสงฆไทยออกไปยังสวนภูมิภาคจํานวน ๑๘ ภาค
เพื่อใหเปนไปตามความในมาตรา ๒๒ของพระราชบัญญัติการปกครองคณะสงฆ พุทธศักราช ๒๕๐๕
ที่กําหนดใหตําแหนงพระสังฆาธิการหรือผูปกครองคณะสงฆขยับขยายไปตามลําดับขั้นตอน คือเจา
คณะภาค เจาคณะจังหวัด เจาคณะอําเภอ เจาคณะตําบล และเจาอาวาส๒
๔. ความหมายของการพัฒนา
คําวา “พัฒนา” ตามความหมายของพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๒๕
หมายถึง “ทําใหเจริญ” ดังนั้น การพัฒนา ก็คือ การทําใหเจริญกาวหนา เชน การพัฒนาชุมชนการ
พัฒนาประเทศ หมายถึง การทําสิ่งเหลานั้นใหดีขึ้น เจริญขึ้น สนองความตองการของประชาชนสวน
ใหญใหไดดียิ่งขึ้น
การพัฒนาเปนกระบวนการของการเคลื่อนไหวจากสภาพที่ไมนาพอใจไปสูสภาพที่นา
พอใจ การพัฒนาเปนกระบวนการที่เปลี่ยนแปลงอยูเสมอ ไมหยุดนิ่งและมีความสัมพันธโดยตรงกับ
ความเปลี่ยนแปลง กลาวคือ การพัฒนาเปนกระบวนการของการเปลี่ยนแปลงที่มีการวางแผนไวแลว
คือ การทําใหลักษณะเดิมเปลี่ยนไป โดยมุงหมายวาลักษณะใหมที่เขามาแทนที่นั้นจะดีกวาลักษณะ
เกาหรือสภาพเกา แตโดยธรรมชาติแลวการเปลี่ยนแปลง ยอมเกิดปญหาในตัวเอง เพียงแตวาจะมี
ปญหามากหรือปญหานอย การพัฒนาสามารถตีความหมายได 2 นัย คือ
๒
สายัณห อินนันใจ และคณาจารย, การปกครองคณะสงฆไทย, พิมพครั้งที่ ๓ (กรุงเทพมหานคร : มหาจุฬาลง
กรณราชวิทยาลัย,๒๕๕๓), หนา ๖๓-๗๓.

3. ๓
๑. การพัฒนาในความเขาใจแบบสมัยใหม หมายถึง การทําใหเจริญในดานวัตถุ รูปแบบ
และในเชิงปริมาณ เชน ถนน บาน ดัชนีชี้วัดทางเศรษฐกิจ เปนตน
๒. การพัฒนาในแงของพุทธศาสนา หมายถึง การพัฒนาคนทั้งในดานรางกายและจิตใจ
โดยเนนในดานคุณภาพชีวิตและหลักของความถูกตองพอดีซึ่งใหผลประโยชนสูงสุด ความกลมกลืน
และความเกื้อกูลแกสรรพชีวิต โดยไมเบียดเบียนทําลายธรรมชาติและสภาพแวดลอม
๕. ความสําคัญของพุทธศาสนาในการพัฒนาสังคมไทย
สุภาพรรณ ณ บางชาง๓ ไดกลาวถึงความสําคัญของพุทธศาสนาในการพัฒนาวา พุทธ
ศาสนามีความเหมาะสมกับการพัฒนาสังคมไทยเปนอยางยิ่ง เพราะหลักพุทธธรรมเปนการสรางคนที่
มีคุณภาพชีวิต ทําใหคนในสังคมดําเนินชีวิตบนฐานแหงความจริง รูจักพึ่งพาตนเอง ขยัน ประหยัด
เรียบงาย ใฝสันติ มีศีลธรรม เผื่อแผความรักและปราศจากความเห็นแกตัวดังนั้น ในการแกปญหาดาน
ศีลธรรมของชาวชนบท จึงจําเปนตองมีการ นําหลักพุทธศาสนาซึ่งมีหลักการและแนวทางแหงการ
พัฒนาอยางเหมาะสม เขาไปเผยแพร ฟนฟูใหแกชาวชนบท เพื่อที่ใหสังคมชนบทสามารถประสานการ
พัฒนาทางดานวัตถุและจิตใจใหสอดคลองกลมกลืนกันเพื่อเปาหมายแหงความพนทุกขไดอยางหมด
จด ทั้งนี้ตองเนนวาการที่จะมี การพัฒนาทางดานจิตใจมิไดหมายความวาจะตองเลิกละการพัฒนา
ทางดานวัตถุและสังคมซึ่งเปลี่ยนแปลงไปดวย เพื่อที่จะใหการพัฒนาทางใจนั้นไมขัดแยงกับการพัฒนา
ดานวัตถุและสังคม
๖. ความหมายของ ผูนํา (Leader)
คําวา “ผูนํา”มี ผูรูทั้ งในและตางประเทศไดใหนิยามและความหมายมากมายซึ่ง มีทั้ ง
ความเหมื อ นและความแตกต า งกั น ไป ทั้ ง นี้ ผู ศึก ษาจะได นํ าเสนอนิ ย ามความหมายของผู นํ า ที่
นัก วิ ชาการทั้ ง หลายไดแ สดงทั ศ นะต างๆไว เพื่ อ ให เ ขา ใจมากขึ้นและเพื่ อ เป น ประโยชนในการ
ศึกษาวิจัยครั้งนี้
“ผูนํา” คือ บุคคลที่จะมาประสานชวยใหคนทั้งหลายรวมกัน โดยที่วาจะเปนการอยู
รวมกันก็ตาม หรือทําการรวมกันก็ตาม ใหพากันไปดวยดี สูจุดหมายที่ดีงาม ที่วาพากันไป ก็ใหพา
กันไปดวยดีนั้น หมายความวาไปโดยสวัสดี หรือโดยสวัสดิภาพ ผานพนภัยอันตรายอยางเรียบรอยและ
เปนสุข เปนตน แลวก็บรรลุถึงจุดหมายที่ดีงามโดยถูกตองตามธรรม” หมายความวา เปนความจริง
ความแท ความถูกตอง และไดมาโดยธรรม๔ ขณะเดียวกันผูชักพาใหคนอื่นเคลื่อนไหวหรือกระทําการ
ในทิศทางที่ผูนํากําหนดเปาหมายไว มีศิลปะ มีอิทธิพลตอกลุมชน เพื่อใหพวกเขามีความตั้งใจที่จะ
๓
สุภาพรรณ ณ บางชาง. “พระสงฆกับการพัฒนาชนบท,” ในการแสวงหาเสนทางการพัฒนาชนบทของ
พระสงฆไทย. (กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพกรมการศาสนา, ๒๕๒๖), หนา ๘๓-๘๖.
๔
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต), ภาวะผูนํา : ความสําคัญตอการพัฒนาคน พัฒนาประเทศ,
(กรุงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๔๖), หนา ๒๕.

4. ๔
ปฏิบัติงานใหบรรลุเปาหมายตามตองการ หลายคนมีบทบาทเปนผูนํากันแลว เชน เปนผูนําองคกร
ผูนําสมาคม ผูนําวัดและแมกระทั่งเปนหัวหนาครอบครัวก็จัดวาเปนผูนํา๕
“ผูนํา” ยัง เป นผู ที่ มี บุ คลิ ก ลั ก ษณะ มี คุณ สมบั ติ เ ดน กวา ผู อื่ น ในกลุ ม และมี อิ ท ธิพ ล
มากกวาบุคคลอื่นในหนวยงาน ทั้งสามารถสรางความมีประสิทธิภาพและประสิทธิผลใหเกิดขึ้นแก
หนวยงานได นอกจากนั้นยังหมายรวมถึงบุคคลใดบุคคลหนึ่งซึ่งรับบทบาทเปนผูบริหารประสาน
ผลประโยชนในกลุมเสมือนเปนสัญลักษณของกลุม มีอิทธิพลและอํานาจ สามารถบังคับบัญชาบุคคล

ในกลุมใหปฏิบัติงานบรรลุผลตามเปาหมายที่องคกรกําหนดไวได ผูนําอาจเปนบุคคลซึ่งถูกแตงตั้ง
ขึ้นมาหรือไดรับการยกยองขึ้นมาเปนหัวหนา มีความสามารถในการปกครองบังคับบัญชาและอาจชัก
พาผูใตบังคับบัญชา หรือหมูชนไปในทางดีหรือชั่วได๖
“ผูนํา” คือ ผูมีอิทธิพลในทางที่ถูกตองตอการกระทําตอผูอื่นมากกวาคนอื่นๆ ในองคกร
หรือกลุมที่เขาปฏิบัติงานอยู เปนผูซึ่งใชอิทธิพลในการกําหนดเปาหมายหรือการปฏิบัติงานใหบรรลุ
เปาหมาย โดยไดรับการเลือกตั้งจากกลุมเพื่อใหเปนผูนําหรือหัวหนา และเปนบุคคลที่มีอิทธิพลตอ
กลุม สามารถนํากลุมปฏิบัติงานตางๆ เพื่อบรรลุเปาหมายขององคกร มีความสามารถในการชักจูง
บุคลากรในองคกรใหทํางานดวยความเต็มใจ แตผูนําทุกคนไมไดเปนผูบริหารและในความเปนจริง
ผูบริหารโดยตําแหนงอาจจะไมใชผูนําก็ได๗
เรยมอนด เจ. เบอรดี้ (Raymond J. Burdy)๘ไดใหความหมายวา ผูนํา คือ บุคคลที่
จะสามารถชัก จู ง ให คนอื่นปฏิบั ติตามดวยความเต็ม ใจ ทํ าให ผู ตามมี ความเชื่อ มั่ นในตนเองและ
สามารถคลี่คลายความตึงเครียดตางๆ ลงได และสามารถนํากลุมใหบรรลุเปาหมายที่ตั้งไว ขณะที่
นอรม อนดแอล. ฟลายกอน (Normond L.Frigon)๙ไดใหคําจํ ากั ดความวา ผู นํา คือ บุคคลที่ มี
ความสามารถในการบังคับบัญชาผูอื่นและประสานใหผูอื่นชวย ชวยทํากิจการงานตางๆ ของตนให
บรรลุผลสําเร็จตามวัตถุประสงคดวยความเต็มใจ
จากแนวคิดของนักวิชาการและนักบริหารหลายทานขางตนดังที่ไดกลาวมานั้น สามารถ
สรุปใจความไดวา ผูนํา คือ ผูที่มีความสามารถ มีทักษะ ไดรับการยอมรับ และมีความบุคลิกเฉพาะตัว
๕
พระธรรมโกศาจารย( ประยูร ธมฺมจิ ตฺโต), พุ ทธวิธี บริหาร, พิ มพพิเ ศษ ๕ ธั นวาคม ๒๕๔๙,
(กรุงเทพมหานคร โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๙), หนา ๒๖.
๖
ธรรมรส โชติกุญชร, มนุษยสัมพันธ , (กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพพิฆเนศ, ๒๕๑๙), หนา๑๓๑.
๗
ศิริว รรณ เสรีรั ตนแ ละคณะ, พฤติกรรมองคก าร, (กรุงเทพมหานคร : ธีร ะฟล มและโซเทกซ
,๒๕๔๑), หนา ๑๙๗.
๘
Raymond J. Burdy, Funder mental of Leadership Reading,(Massachusetts Addison : Wesley
Publishing Co., ๑๙๖๗), p.๘.
๙
Normond L.Frigon , Sr.& Harry K. Jackson, Jr., The Leader : Developing the Skill &
Personal Qualities You Need to Lead Effectively,(New York : American Management Association, ๑๙๙๖),
p.๘.

5. ๕
ที่สามารถจูงใจใหผูอื่นปฏิบัติภารกิจ การงานของกลุมหรือองคกรใหสําเร็จลุลวงไปตามวัตถุประสงค
หรือเปาหมายที่ผูนําหรือองคกรตั้งไว
๗. ความหมายของ ภาวะผูนํา (Leadership)
ความหมายของภาวะผูนําในทัศนะนักวิชาการที่ใหความหมายของภาวะผูนําไวหลาย
ทัศนะดวยกันที่นาสนใจทั้ง นักวิชาการตางประเทศและภายในประเทศ และเกี่ยวกับ ประเด็นที่ได
ศึกษาในครั้งนี้ดังนั้น เพื่อความเขาใจอันถูกตอง ผูเขียนจึงไดรวบรวมความหมายของภาวะผูนําจาก
ผูรูทั้งหลายดังนี้
พระพุ ท ธองค ต รั ส ไว ว า "เราเป น กั ล ยาณมิ ต ร ของสั ต ว ทั้ ง หลาย อาศั ย เราผู เ ป น
กัลยาณมิตร สัตวทั้งหลายก็พนไปไดจากทุกขทั้งปวง" พุทธพจน นี้เปนเครื่องที่แสดงความเปนผูนํา
ความเปนกัลยาณมิตรนี้แหละคือลักษณะสําคัญที่โดดเดนของความเปนผูนํา สาระสําคัญของพุทธพจน
นี้ก็คือ ผูนํานั้นเปนผูนําเพื่อประโยชนแกเขาโดยเฉพาะ สําหรับพระพุทธเจา ก็คือ เพื่อประโยชนแก
สรรพสัตวทั้งหลาย ในวงแคบผูนําเปนผูที่ตั้งใจทําเพื่อประโยชนแกหมูชนแกญาติมิตร เพื่อนรวมชุมชน
สังคม องคกร หรือชาติ ฉะนั้นหลักสําคัญของกัลยาณมิตรก็คือ “ทําเพื่อประโยชนแกเขา”๑๐
ภาวะผูนํานั้นเปนศิลปะอยางหนึ่งในการบริหารงาน เปนความสามารถของบุคคลที่จะ
สรางอิทธิพล แรงจูงใจใหบุคคลหนึ่งบุคคลใดหรือหลายคนกระทําการอยางหนึ่งอยางเพื่อใหบรรลุ
วัตถุประสงคของกลุมหรือองคการ
ฉายศิลป เชี่ยวชาญพิพัฒน และคณะ ใหคํานิยามวา ภาวะผูนํา คือ ศิลปะในการชักจูง
ผูใตบังคับบัญชาใหปฏิบัติหนาที่อยางเต็มใจ เต็มความสามารถ และกระตือรือรน หรือภาวะผูนํา
คือ ผูที่เปนแบบอยางและมีความสามารถพิเศษ แสดงบทบาทในการสั่งการและออกคําสั่งที่มีอิทธิพล
ตอผูอื่น๑๑ ขณะเดียวกัน ภาวะผูนํายังเปนลักษณะความสัมพันธ รูปแบบหนึ่งระหวางคนในกลุม
เปนความสัมพันธที่บุคคลหนึ่งหรือหลายคน๑๒ เปนกระบวนการในการใชอิทธิพลของผูนําตอการทํา
กิ จ กรรมของแต ล ะบุ คคลในความพยายามที่ จ ะให สั ม ฤทธิผ ลตามเป า หมายในสถานการณ ใ ด
สถานการณหนึ่ง
ภาวะผู นํา ยัง หมายถึง ความสามารถในการจั ดการให บ รรลุ เ ป าหมายของกลุ ม โดย
ทํางานรวมกับกลุมคนและยังหมายความรวมถึงอํานาจหนาที่ที่ติดมากับตําแหนงผูบังคับบัญชานี้ จะ
มี คาเมื่ อ ผู อ ยูใต บั ง คับ บั ญ ชาเคารพและเชื่อ ถือ ในตัวผู บั ง คับ บั ญ ชา๑๓ รวมถึง ยั ง เป นศิ ล ปะหรื อ
๑๐
พระพรหมคุณาภรณ(ป.อ.ปยุตฺโต), ภาวะผูนํา, พิมพครั้งที่ ๔ (กรุงเทพมหานคร : สํานักพิมพสุขภาพใจ,
๒๕๔๙), หนา ๗.
๑๑
ฉายศิลป เชี่ยวชาญพิพัฒน,การบริหาร, (กรุงเทพมหานคร:มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร,๒๕๒๗), หนา ๒๗.
ปรัชญา เวสารัชช , ผูนําองคการ, (กรุงเทพมหานคร : รัฐศาสตรสาร, ๒๕๒๗), หนา ๒๗.
๑๓
วิฑูรย สิมะโชคดี, ทฤษฎีและเทคนิคปฏิบัติสําหรับยอดหัวหนางาน, (กรุงเทพมหานคร : บริษัทซีเอ็ดยูเคชั่น
จํากัด (มหาชน), ๒๕๓๘), หนา ๑๐๔.
๑๒

6. ๖
ความสามารถของบุ ค คลหนึ่ ง ที่ จู ง ใจหรื อ ใช อิ ท ธิ พ ลต อ บุ ค คลอื่ น ไม ว า จะเป น ผู ร ว มงานหรื อ
ผูใตบัง คับบัญชา ในสถานการณตาง ๆ เพื่อ ปฏิบัติก ารและอํานวยการโดยการใชก ระบวนการสื่ อ
ความหมายหรื อ ติดตอ กั นและกั น ให ร วมใจกั บ ตน ดําเนินการจนกระทั่ ง บรรลุ วั ตถุป ระสงคและ
เปาหมายที่กําหนดไว การดําเนินจะเปนไปในทางที่ดีหรือชั่วก็ได๑๔ และพฤติกรรมสวนตัวของบุคคล
หนึ่งที่จะชักนํากิจกรรมของกลุมใหบรรลุเปาหมายรวมกัน หรือเปนความสัมพันธที่มีอิทธิพลระหวาง
ผูนํา และผูตาม ซึ่งทําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงเพื่อใหบรรลุจดมุงหมายรวมกัน หรือเปนความสามารถ
ุ
ที่จะสรางความเชื่อมั่นและใหการสนับสนุนบุคคลเพื่อใหบรรลุเปาหมายองคการ
ยัง มี ห ลายคนมองวา ภาวะผู นํานั้นมี ความหมายครอบคลุ ม ในมิ ติที่ ก วางขวางและ
หลากหลายกวาเรื่ องความกลาหาญ และการตัดสินใจ การเปนผู นําตองมี ความสามารถในการนํา
ผลักดัน และสั่งการใหกิจกรรมทุกอยางดําเนินไปตามเปาหมายและการบรรลุเปาหมายและครรลองที่
ถูกตอง ซึ่งตองประกอบดวย ความกลาหาญ ความสามารถในการโนมนาวใจ และจังหวะเวลาในการ
ตัดสินใจ เปนกระบวนการการของการที่อิทธิพลเหนือกลุม เพื่อการกําหนดเปาหมายและการบรรลุ
เปาหมายของกลุม๑๕ โดยใชอิทธิพลหรืออํานาจหนาที่ในความสัมพันธซึ่งกันและกันในหมูคณะ เพื่อ
ความสมหวังตามเปาหมายหรือจุดประสงครวมกัน ที่ทําใหเกิดความรัก ความสามัคคี ความรวมมือกัน
ในกิจกรรมตาง ๆ รวมถึงการมีเทคนิคในการบริหาร มีคุณลักษณะที่ดี และใหภาวะผูนําที่พึงประสงค
ยอมสามารถกระตุนแรงจูงใจใหบคคลในหนวยงานได๑๖ และเปนความสามารถในการจัดการใหบรรลุ
ุ
เป า หมายของกลุ ม คอยทํ า งานร วมกั บ กลุ ม และยั ง หมายถึ ง อํ านาจหน าที่ ที่ ติ ดมากั บ ตํ าแหน ง
ผูใตบังคับบัญชาดวย จะมีคาเมื่อผูใตบังคับบัญชาเคารพและเชื่อถือในตัวผูบังคับบัญชา ถือเปนเรื่อง
เกี่ยวกับตัวผูนําโดยตรงที่จะใชความสามารถและใชอิทธิพลเหนือกวาผูตาม นําพาคณะปฏิบัติหนาที่ให

บรรลุตามวัตถุประสงคที่ตั้งไว
๘. ความเปนภาวะผูนํา ในทัศนะของพระพุทธศาสนา
พระธรรมปฎก ( ป.อ.ปยุตฺโต) กลาวไววา ภาวะผูนํา คือ คุณสมบัติ เชน สติ ปญญา
ความดีงาม ความรู ความสามารถของบุคคล ที่ชักนําใหคนทั้งหลายมาประสานกันและพากันไปสู
จุดมุงหมายที่ดีงามในอัคคัญสูตร โดยกลาวถึงความเปนอยูของสังคมมนุษยที่มาอยูรวมกันเปนสังคม
ที่สงบสุขไมมีการแกงแยงเอารัดเอาเปรียบซึ่งกันและกัน เพราะมีความอุดมสมบูรณ แตตอมามีความ
ขัดแยงเนื่องจากมีการกระทําความชั่ว มีการลักขโมยของบุคคลในสังคม ในขั้นแรกจะเปนการกลาว
ตักเตือนกั นเอง แตเมื่อ มีการประพฤติซ้ําอี ก จึ งมีก ารลงโทษแกผู กระทํา ผูที่จ ะลงโทษหรือ กลาว
ตักเตือนไดจะตองเปนหัวหนาหรือผูนําที่มีอิทธิพลใหเกิดการยอมรับจากสังคมและยอมรับคําตัดสิน
การใหคุณและโทษตลอดจนใหความไววางใจในคําตัดสินปญหาตางๆ ดังปรากฏขอความวาครั้งนั้น
๑๔
กิติ ตยัคคานท, เทคนิคการสรางภาวะผูนํา, (กรุงเทพมหานคร : เปลวอักษร, ๒๕๔๓), หนา ๒๒.
๑๕
นงลักษณ สุทธิวัฒนพันธ, พัฒนาบุคลิกผูนําและนักบริหาร, พิมพครั้งที่ ๒, (กรุงเทพมหานคร : สุขภาพ,
๒๕๔๔), หนา ๒๒.
๑๖
เอกชัย กี่สุขพันธ, การบริหารทักษะและการปฏิบัติ, (กรุงเทพมหานคร : รุงเรืองการพิมพ, ๒๕๓๐), หนา ๘.

7. ๗
เหลามนุษยทั้งหลายจึงประชุมกัน ครั้งแลว แตงก็ปรับทุกขกันวาการถือเอาสิ่งของที่ผูอื่นไมไดใหจักได
ขึ้นเพราะความชั่วจากการกระทําเหลาใด การกระทําเหลานั้นจักเกิดขึ้นแกพวกเรา อยากระนั้นเราจัก
สมมติใหมนุษยที่มีศีลธรรมผูหนึ่งเปนผูกลาวโดยธรรม ใหเปนผูติเตียนลงโทษโดยชอบธรรม ใหเปนผู
ขับไลบุคคลผูที่ควรถูกขับไล สวนพวกเราจักแขงขาวสาลีใหแกผูนั้น ครั้นแลวจึงแสวงหาบุคคลผูที่มี
ความรู ความสามารถ มีศีลธรรม และคุณธรรมเปนผูนํา สวนพวกตนก็แบงขาวสาลีใหแกผูนั้นภาวะ
ผูนําในที่นี้จึงมีความหมายวา เปนความดีงามของบุคคลที่สามารถตัดสินปญหาและใหความเปนธรรม
เกิดประโยชนสุขแกสังคมโดยรวม
พระพุทธเจาเปนผูสามารถที่จะชวยใหคนไปถึงจุดหมายไดเพราะวาคนทั้งหลายตองการ
ไปใหถึงจุดหมายนั้นแตเขาไมรูทางไมมีวิธีพระพุทธเจาทรงคนพบมรรคา คือทางที่ไปสูจุดหมาย แลวก็
มาชวยบอกกลาวชี้นําหรือบอกทางให เปนเหมือนมัคคุเทศก ทําใหผูคนอื่นสามารถรวมเดินทางหรือ
โดยสารไปท านใชคําวา “มาร วมสมทบ” หรื อ “ตามมาสมทบ” เดินทางไปสู จุ ดหมาย ทั้ ง นี้
หมายความวา ผูนําจะตองรูจุดหมายชัดเจนและรูทางที่จะดําเนินไปสูจุดหมายนั้น ขอนี้เปนลักษณะ
ใหญที่สําคัญ
อีกประการหนึ่งประเภทภาวะผูนําซึ่งพระพุทธเจาไดแสดงออกในคําตรัสเปนบางครั้งคือ
พระพุทธเจาทรงเปนผูชวยใหคนทั้งหลายไดศึกษา เรียนรู หรือฝกฝนตนเองจนกระทั่งเขาสามารถที่จะ

ขามพนความทุกขหรือปญหาไปถึงจุดหมายไดขอนี้หมายความวา ผูนําไมไดมาหยิบยื่นอะไรใหแกผูอื่น
โดยตรงแตมาชวยใหคนอื่นไดฝกตน ไดเรียนรู จนสามารถพึ่งตนเองไดและชวยตนเองใหพนปญหาไป
หรือทําไดสําเร็จบรรลุจุดหมาย๑๗
ฉะนั้นสามารถสรุปไดวา “ภาวะผูนํา”หมายถึง คนที่มีอิทธิพลสามารถที่จะนํากลุมของ
ตนใหบรรลุเปาหมายของกลุม เปนบุคคลที่ไดรับการยอมรับจากกลมและสามารถทําใหคนในกลุม
คล อ ยตามพร อ มที่ จ ะปฏิบัติตามคําสั่ ง หรือ คําแนะนําของบุ คคลนั้น และการที่ ผูนํานั้นใชความรู
ความสามารถ ใชศิลปวิธี ใชสติปญญาหรืออํานาจอิทธิพลตางๆ ในการจูงใจผูอื่นหรือชักนําพาผูอื่นให
รวมปฏิบัติงานหรือรวมกิจกรรมของกลุมใหบรรลุตามวัตถุประสงคหรือเปาหมายที่ตั้งไวดวยความเต็ม
ใจ
๙. ผูนําคณะสงฆสมัยพุทธกาล
พระมหากัสสปะ๑๘ ซึ่งเปนผูนําคณะสงฆชําระพระธรรมวินัย พระมหากัสสปะซึ่งเดิมเปน
นักธุรกิจใหญตัดสินใจออกบวชกับภริยาเพราะมองไมเห็นประโยชนจากการครองเรือน เจอกันครั้ง
แรกพระพุทธองคทรงถอดผาสังฆาฏิของพระองคมอบใหเลย แลวทรงรับผาสังฆาฏิของพระมหากัสส
ปะนั้นมาพาดบนบาของพระองค
๑๗
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต), ภาวะผูนํา :ความสําคัญตอการพัฒนาคนพัฒนาประเทศ, (กรุงเทพมหานคร:
ธรรมสภา, ๒๕๔๖), หนา ๗- ๘.
๑๘
ดูเทียบ วิ.จู. (แปล) ๗/๔๓๗/๓๗๕ {ที่มา : โปรแกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราช
วิทยาลัย เลม : ๑๐ หนา :๑๗๔ }

8. ๘
หลังพุทธปรินิพพาน เกิดความเปลี่ยนแปลงในคณะสงฆครั้งใหญ สังฆมณฑลเมื่อขาด
พระผูมีพระภาคเจาซึ่งเปนพระบรมศาสดาพระสงฆก็แตกกัน ตอนนั้นทําทาวาจะแตกกันเปนเสี่ยงๆ
เพราะความคิดเห็นไมลงรอยกัน มีการกลาวจวงจาบหยาบรายพระพุทธองควา เสด็จนิพพานไปก็ดี
แลวทีนี้เราอยากจะทําอะไรก็จะไดทําได จากนี้เราสบายแลว อิสรภาพเกิดขึ้นแลวมีภิกษุรูปหนึ่งพูด
เชนนี้ขึ้นทามกลางสงฆ พระมหากัสสปะปลงสังเวชวาพระบรมศพยังไมทันไดถวายพระเพลิงเลยก็ยัง
มีพระภิกษุสงฆคิดกันถึงขนาดนี้ ทิ้งเอาไวอยางนี้ สังฆมณฑลก็คงจะเกิดความขัดแยงมากยิ่งขึ้น
ในที่สุดพระมหากัสสปะจึงไดเปนประธานในการทําสังคายนาครั้งที่ ๑ รวบรวมพระ
ธรรมวินัยของพระพุทธองคทั้งหมดแลวจัดใหเปนหมวดหมู เรียกวาพระไตรปฎก จะเห็นไดวา การ
มอบสังฆาฏิใหครั้งเดียว แลวเหตุการณนั้นเกิดในยุคตนของพระองค แตผลลัพธที่ตามมาก็คือ มีผล
ตอเนื่องมาจนถึงหลังจากที่พระพุทธองคนิพพานไปแลวเหตุการณนี้สะทอนวา พระพุทธองคทรงมี
วิสัยทัศน มองการณไกลวาในอนาคตคนๆ นี้จะชวยได ผูนําตองรูวาจะใชใคร๑๙
๑๐. ภาวะผูนําของคณะสงฆ
พระธรรมโกศาจารย ประยูร ธมฺมจิตฺโต)๒๐อาจกลาวไดวา ผูนํามีสองประเภท คือ ๑)
ผูนําที่อยูบนหัวคน และ๒) ผูนําที่นั่งอยูในใจคน ผูนําจะประสบความสําเร็จไดก็ตองมีธรรมะประจําใจ
โดยธรรมะขอหนึ่งที่เหมาะสําหรับผูนํานําไปประยุกตใชก็คือ “นิวาตะ” ซึ่งหมายถึง ความออนนอม
ถอมตนขณะเดียวกันพระพุทธิรังษี อดีตรองเจาคณะจังหวัดเลยและอดีตเจาอาวาสวัดวังสะพุงพัฒนา
ราม อําเภอวังสะพุง จังหวัดเลย ไดเสนอบทความเกี่ยวกับ “ภาวะผูนํา” โดยนําหลักธรรมในทางพุทธ
ศาสนามาใชเปนแนวทางไววา สําหรับผูนํานั้นควรมีหลักธรรมในการครองตน คือ หลักสัปปุริสธรรม
๗ สวนหลักธรรมในครองคนนั้น คือ หลักพรหมวิหาร ๔ หลักสังคหวัตถุ ๔และหลักอคติ ๔ และ
สุดท ายหลัก ธรรมในการครองงาน คือ หลั กอิท ธิบ าท ๔ส วนการบริห ารการจัดการภายในวัดและ
โรงเรียนควรใชหลักการบริหาร ๖ บ โดยใชตามสภาพความจริง และใชบริบทเดิมของวัดเปนฐาน ใน
การบริหารจัดการหรือการทําภารกิจ ๖ อยางใหสําเร็จหรือควรใหความสําคัญ คือ บริเวณ บริวาร
บริขาร บริการ บริกรรมกิจ และบริกรรมภาวนา๒๑
หากภาวะผู นํา (Leadership) คือ การชัก พาให คนอื่ นเคลื่ อ นไหวหรื อ กระทํ าการใน
ทิศทางที่ผูนํากําหนดเปาหมายไวผูวิจัยในฐานะที่เปนผูบริหารมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาลัย
สงฆเลย ไดสนองกิจการคณะสงฆจัง หวัดเลยและคณะสงฆภาค ๘ มาเปนเวลากวา ๑๐ ป แตดวย
บริ บ ทสั ง คมที่ เ ปลี่ ยนไปโดยเฉพาะการเตรี ย มพร อ มที่ จ ะเขา สู สั ง คมเศรษฐกิ จ อาเซี ยน (ASEAN
๑๙
พระมหาวุฒิชัย วชิรเมธี, ภาวะผูนําจากเนลสัน มันเดลา ถึง โอบามาแหงทําเนียบขาว, สถาบันวิมุตตยาลัย :
เนื่องในโอกาสไดรับถวายปริญญาศิลปศาสตรดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์จากมหาวิทยาลัยหาดใหญ อําเภอหาดใหญ จังหวัดสงขลา
วันที่ ๙ ธันวาคม ๒๕๕๒.
๒๐
พระธรรมโกศาจารย(ประยูร ธมฺมจิตฺโต),พุทธวิธีบริหาร,(กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราช
วิทยาลัย,๒๕๔๙),หนา๒๖-๒๗.
๒๑
ธงชัย สิงอุด ม, บทบาทพระสงฆกับการพัฒนาการศึกษา : กรณีศึกษาพระพุทธิรังษี, วิ ทยานิพนธศิล ป
ศาสตรมหาบัณฑิต, (บัณฑิตวิทยาลัย : มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย, ๒๕๔๘), หนา๔๗ – ๕๐.

9. ๙
Economic Community : AEC) จึงเกิดคําถามวา ๑) คุณลักษณะของผูนําดี หรือ ผูนําที่เหมาะสม
ของพระสังฆาธิการผูทําหนาที่ปกครองในสังกัดคณะสงฆภาค ๘ จะตองมีแนวทางในการพัฒนาหรือ
ปรับตัวเชนไรจึงจะมีความเหมาะสมสอดคลองกับความเปนจริงของสังคมใหมที่จะเกิดขึ้น๒) จะยัง
ประโยชนสูงสุดใหเกิดขึ้นในขณะที่เปนผูนําพาองคกรสงฆหรือสถาบันสงฆดวยวิธีการใด และ ๓) จะ
เปนผูที่มีสวนขับเคลื่อนหรือนําพามาซึ่งความเจริญและความผาสุกใหกับองคกรคณะสงฆได
๑๑. พระสงฆควรเปนผูนําทางสังคม
พระสงฆควรสร า งภาวะผู นําทางป ญ ญาของสั ง คมใน ๓ ประการคื อ ๑) ศีล ธรรม
จริยธรรม ๒) สังคมพหุวัฒนธรรม และ ๓) เทคโนโลยีสารสนเทศ
พระสงฆในฐานะผูนําทางจิตวิญญาณของสังคม ตองยึดมั่นใน ศีลธรรมจริยธรรม โดย
การปฏิบัติเปนแบบอยาง และมีหนาที่ในการแนะนํา สั่งสอน อบรมแกฆราวาส
พระสงฆจะตองสรางความสัมพันธอันดีกับฆราวาส จึงจําเปนตองมีความเขาใจใน สังคมพหุวัฒนธรรม
คือ ความแตกตางของบุคคลในสั งคม ไดแก เพศ วัย เชื้อชาติ ศาสนา ภาษา วัฒ นธรรม ประเพณี
การศึกษา ฐานะทางเศรษฐกิ จ และ ชันชั้นทางสั งคม เพื่ อจะไดสรางการสื่อ สารที่ตรงกันระหวาง
พระสงฆกับฆราวาส
พระสงฆจ ะตองมี ความรู และความเขาใจในการใช เทคโนโลยีส ารสนเทศ เพื่ อ เป น
เครื่องมือในการศึกษาหาความรูในการพัฒนาตนเอง และเปนเครื่องมือในการเผยแพรหลักธรรมคํา
สอน รวมถึงเปนการแบบอยางในการใชเทคโนโลยีสารสนเทศอยางมีวินัยและความรับผิดชอบ
๑๒. แนวทางและหรือวิธีการสงเสริม/พัฒนาภาวะผูนําของคณะสงฆ
แนวทางในการพัฒนาพระสงฆควรดําเนินการใน ๓ ลักษณะ คือ ๑) การจัดการอบรม
ในกรณีที่ตองพัฒนาอยางเรงดวน ๒) การศึกษาตอทั้งทางโลกและทางธรรม ในกรณีที่ตองการพัฒนา
ทรัพยากรบุคคล และ ๓) สงเสริมการพัฒนาตนเองของพระสงฆ
การพัฒนาคุณลักษณะภาวะผูนําของพระสงฆ อันประกอบดวย
๑) ความรูความสามารถในภารกิจที่กระทํา
๒) บุคลิกภาพที่เหมาะสมกับความเปนสงฆ
๓) ความสามารถในการสรางแรงจูงใจ และ
๔) พัฒนาใหพระสงฆมีทักษะทางสังคม
นอกจากนี้ตอ งพระสงฆพั ฒ นาอุ ป นิสั ยที่ จํ าเป นของภาวะผู นํา คือ ความรั บ ผิ ดชอบ
ความคิดเชิงสรางสรรค และ ความมุงมั่นในการกระทําใหประสบความสําเร็จ พระสงฆตองไดรับการ
พัฒนาใหเปนผูที่มีความสามารถในการสรางวิสัยทัศนที่เชื่อมโยง สังคมแบบเกาเขากับสังคมแบบใหม
นําไปสูการพัฒนาสังคมที่ยั่งยืน

10. ๑๐
๑๓. บทสรุป
จากการศึกษาพบวา ผูนําองคกรสงฆที่ดีและเปนแบบอยางตอองคกรและบุคคลอื่นควร
ถือหลักเหตุผล ขอเท็จจริงมาพิจารณาตัดสินเรืองราวตางๆ และจะตองหลีกเวนการนําหลักอัตตามาใช
่
บริหารงาน เพราะเปนแนวทางที่เสี่ยงตอการลมเหลวขององคกรและงาน นอกจากนี้ผูนําองคกรสงฆ
ที่ดี พึงศึกษาและสําเหนียกในหลักธรรมตางๆ ใหชํานาญ เชน พรหมวิหารธรรม โดยเฉพาะขอเมตตา
และ อุเบกขา วาควรใชในเวลาใด ตอบุคคลใด เพราะหากใชเมตตาเพียงอยางเดียว ก็ทําใหผูที่ไดรับ
เมตตาเจริญรุงเรืองในหนาที่การงาน แตหากพิจารณาผลงานที่เหมาะสมแกคนดวย ก็จะทําใหเมตตามี
ลัก ษณะบู ร ณาการโดยอั ตโนมั ติ ส วนผู ที่ ไม ไดใส ใจในหนาที่ ก ารงานอยางเต็ม ศัก ยภาพ ก็ ควรใช
อุเบกขา คือ การไมเลื่อนขั้นหรือตําแหนงที่สูงให เปนตน
ผู นํ า องค ก รสงฆ ที่ ดี พึ ง ศึ ก ษาภาวะผู นํ า ทั้ ง ในทางคดี โ ลกและคดี ธ รรมแล ว นํ า มา
ประยุกตใชในความเปนผู นําที่ทันสมัยและรู ทันโลกอยูเสมอผู นําที่ดี พึ งรูจักบุคคล กลุม คน บริษัท
องคกร เพื่ อกําหนดสถานการณตางๆ ใหเป นไปเพื่อประโยชนขององคกรที่ ตนบริหารจั ดการ และ
หลีกเลี่ยงความเสี่ยงในการใชคนอันไมเหมาะแกงาน แมเรื่องเล็กนอย ผูนําพึงตระหนักเชนเดียวกัน
เลือกใชบุคคลแตละจริตใหเหมาะสม ควรแกดวยการสาธิตงานหรือมีผูชวยทํางานและทํางานเปนกลุม
(Team Works) เพื่อลดปญหาความไมเขาใจในการทํางานผูนําที่ดี พึงเรียนรูศาสตรสมัยใหมใหรูเทา
ทันเครื่องมือสื่อสารตางๆ ในโลกปจจุบัน
ในการพัฒ นาพระสงฆ ผลที่ คาดวาจะเกิ ดขึ้นจากการพั ฒ นาภาวะผู นําของพระสงฆ
พระสงฆที่ไดรับการพัฒนาภาวะผูนํา จะมีความสามารถในการชี้แนะ และดลใจใหฆราวาสประพฤติ
ปฏิบัติตนไปสูเปาหมายที่ตองการของพระพุทธศาสนา คือ “การเปนคนดีศรีสังคม”

11. ๑๑
บรรณานุกรม
ขอมูลปฐมภูมิ
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราช
วิทยาลัย, กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๙.
ขอมูลทุติยภูมิ
กิติ ตยัคคานท, เทคนิคการสรางภาวะผูนํา, กรุงเทพมหานคร : เปลวอักษร, ๒๕๔๓.
ฉายศิลป เชี่ยวชาญพิพัฒน, การบริหาร, กรุงเทพมหานคร:มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, ๒๕๒๗.
ปรัชญา เวสารัชช , ผูนําองคการ, กรุงเทพมหานคร : รัฐศาสตรสาร, ๒๕๒๗.
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต), ภาวะผูนํา : ความสําคัญตอการพัฒนาคน พัฒนาประเทศ,
กรุงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๔๖.
___________, ภาวะผูนํา, พิมพครั้งที่ ๔, กรุงเทพมหานคร : สํานักพิมพสุขภาพใจ, ๒๕๔๙.
พระธรรมโกศาจารย(ประยูร ธมฺมจิตฺโต), พุทธวิธีบริหาร, กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจุฬาลง
กรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๙.
ธงชัย สิงอุดม, บทบาทพระสงฆกับการพัฒนาการศึกษา : กรณีศึกษาพระพุทธิรังษี, วิทยานิพนธ
ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต, บัณฑิตวิทยาลัย : มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย, ๒๕๔๘.
ธรรมรส โชติกุญชร, มนุษยสัมพันธ , กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพพิฆเนศ, ๒๕๑๙.
นงลักษณ สุทธิวัฒนพันธ, พัฒนาบุคลิกผูนําและนักบริหาร, พิมพครั้งที่ ๒, กรุงเทพมหานคร :
สุขภาพ, ๒๕๔๔.
พระมหาวุฒิชัย วชิรเมธี, ภาวะผูนําจากเนลสัน มันเดลา ถึง โอบามาแหงทําเนียบขาว, สถาบัน
วิมุตตยาลัย : เนื่องในโอกาสไดรับถวายปริญญาศิลปศาสตรดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์
จากมหาวิทยาลัยหาดใหญ อําเภอหาดใหญ จังหวัดสงขลา วันที่ ๙ ธันวาคม ๒๕๕๒.
วิฑูรย สิมะโชคดี, ทฤษฎีและเทคนิคปฏิบัติสําหรับยอดหัวหนางาน, กรุงเทพมหานคร : บริษัท
ซีเอ็ดยูเคชั่น จํากัด มหาชน.
ศิริวรรณ เสรีรัตนและคณะ, พฤติกรรมองคการ, กรุงเทพมหานคร : ธีระฟลมและโซเทกซ,๒๕๔๑.
สายัณห อินนันใจ และคณาจารย, การปกครองคณะสงฆไทย, พิมพครั้งที่ ๓ กรุงเทพมหานคร :
มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย,๒๕๕๓.
สุภาพรรณ ณ บางชาง. “พระสงฆกับการพัฒนาชนบท,” ในการแสวงหาเสนทางการพัฒนาชนบท
ของพระสงฆไทย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพกรมการศาสนา, ๒๕๒๖.
เอกชัย กี่สุขพันธ, การบริหารทักษะและการปฏิบัต,ิ กรุงเทพมหานคร : รุงเรืองการการพิมพ,
๒๕๓๐.

12. ๑๒
ภาษาอังกฤษ
Raymond J. Burdy, Funder mental of Leadership Reading, Massachusetts Addison : Wesley
Publishing Co., ๑๙๖๗.
Normond L.Frigon , Sr.& Harry K. Jackson, Jr., The Leader : Developing the Skill & Personal
Qualities You Need to Lead Effectively, New York : American Management Association, ๑๙๙๖.
-------------------