Diễn đàn văn nghệ Việt Nam - Số 12-2014

DIEÃN ÑAØN VAÊN NGHEÄ VIEÄT NAM (239) - 12 / 2014 1

DIEÃN ÑAØN VAÊN NGHEÄ VIEÄT NAM (239) - 12 / 20142

T HÔØI LUAÄN
(…) Trong caùc hoaït ñoäng tinh
thaàn, vaên hoïc ngheä thuaät coù söùc
maïnh chinh phuïc, caûm hoùa con
ngöôøi, naâng ñôõ vaø nuoâi döôõng
con ngöôøi khoâng gì thay theá
ñöôïc. Cuoäc soáng khoâng ngöøng
chöùng minh raèng, baûo toàn vaø
phaùt huy nhaân caùch, hoaøn thieän
con ngöôøi, hoaøn thieän xaõ hoäi laø
moät cuoäc ñaáu tranh gay gaét vaø
dai daúng choáng laïi caùc aùp löïc phi
nhaân tính. Ñoù laø cuoäc ñaáu tranh
khoâng phaân tuyeán, haøng ngaøy haøng giôø dieãn
ra ngay trong töøng con ngöôøi, töøng gia ñình,
töøng coäng ñoàng maø noäi dung cô baûn khoâng
bao giôø cuõ laø söï xung ñoät giöõa caùi thaät vaø
caùi giaû, caùi toát vaø caùi xaáu, caùi ñuùng vaø caùi
sai, caùi cao thöôïng vaø caùi thaáp heøn. Vaên
hoïc Ngheä thuaät tham gia vaøo cuoäc ñaáu
tranh ñoù treân caû hai phöông dieän, vöøa
khaúng ñònh vöøa phaûn bieän, vöøa naâng ñôõ vöøa
thanh loïc, vöøa khoan dung vöøa nghieâm
khaéc. Noù giuùp ngöôøi ta nhaän ra raèng, hoaøn
thieän laø bieát mình chöa hoaøn thieän. Noù buoäc
con ngöôøi thöôøng xuyeân phaûi ñoái dieän vôùi
chính mình, laëng leõ töï soi chieáu, töï ñoái thoaïi,
töï ñieàu chænh. Noù thieát laäp toøa aùn löông taâm
trong moãi moät con ngöôøi, buoäc anh phaûi töï
suy xeùt, töï kieåm nghieäm, töï phaùn xöû; noù truy
ñuoåi ñeán töøng ngoõ ngaùch, laøm cho khoâng ai
chaïy troán khoûi chính mình. Baèng nhöõng hình
töôïng soáng ñoäng, baèng xöông baèng thòt,
vaên hoïc ngheä thuaät chuyeån taûi khaùt voïng
thaåm myõ vaø tình yeâu con ngöôøi, mang theo
leõ phaûi vaø tình thöông, mang theo söùc soáng
vaø hôi aám ñeán coâng chuùng. Noù laø doøng suoái
beàn bæ maùt laønh, laø tieáng noùi thaàm tin caäy
laøm taêng theâm toá chaát töï ñeà khaùng, töï cheá
ngöï, töï vöôït, töï thaéng cho moãi moät con
ngöôøi. Vaø nhö vaäy, vaên ngheä só chính laø
ngöôøi tieáp naêng löôïng cho ñôøi soáng. Nhöõng
taùc phaåm ñaày traùch nhieäm vôùi xaõ hoäi nhö
vaäy, mang aùnh saùng cuûa chöõ Taâm vaø taøi
naêng ngheä só nhö vaäy seõ trôû thaønh kyù öùc,
soáng laâu beàn trong moãi con ngöôøi, maët khaùc
noù taïo thaønh dö luaän xaõ hoäi, moät thöù luaät leä
khoâng thaønh vaên nhöng coù khaû naêng caûnh
VAÊN HOÏC NGHEÄ THUAÄT
VÔÙI VAÁN ÑEÀ ÑAÏO ÑÖÙC XAÕ HOÄI
(Trích phaùt bieåu cuûa Nguyeân Toång Bí thö LEÂ KHAÛ PHIEÂU taïi cuoäc Hoäi thaûo “Vaán ñeà ñaïo
ñöùc xaõ hoäi trong vaên hoïc ngheä thuaät hieän nay” do Hoäi ñoàng Lyù luaän, pheâ bình VHNT
Trung öông toå chöùc taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy 11/11/2014)

baùo, leân aùn, coâ laäp, kieåm soaùt moïi haønh vi
voâ ñaïo ñöùc. Duø xaõ hoäi coù phaùt trieån ñeán
ñaâu, phaùp luaät cuõng khoâng ñuû ñeå ñieàu chænh
moïi haønh vi vaø caùc moái quan heä cuûa con
ngöôøi. Coù nhöõng haønh vi xeùt veà luaät phaùp thì
khoâng vi phaïm, nhöng veà maët ñaïo ñöùc thì
raát caàn pheâ phaùn, leân aùn. Chaúng haïn nhö
thoùi voâ caûm. Thaáy baát coâng khoâng daùm leân
tieáng, thaáy baát haïnh khoâng muoán seû chia.
Thaáy oan öùc khoâng daùm baûo veä; vieäc naøo
ñuïng chaïm ñeán mình thì la loái, laáy oaùn traû
aân, vieäc cuûa ngöôøi khaùc thì laïnh luøng quay
maët. Ñoù laø loái soáng thu mình laïi, “soáng cheát
maëc bay”, chæ chaêm lo cho chính baûn thaân
mình, moät bieåu hieän cuûa chuû nghóa vò kyû
ñaùng gheùt. Truyeàn thoáng quyù baùu cuûa daân
toäc ta xöa nay ñaõ laáy leä laøng boå sung cho
pheùp nöôùc, laáy yeâu gheùt boå sung cho ñuùng
sai, laáy tình nghóa ñeå laøm neân moïi söï coá keát.
Vaên hoïc ngheä thuaät khoâng phaûi laø moät môù
thuyeát giaûng ñaïo ñöùc maø laø caû moät theá giôùi
thaám ñaãm tình ngöôøi, coù khaû naêng ñaùnh
thöùc, lay ñoäng nhaân tính, gaây neân nhöõng
xuùc ñoäng thaåm myõ, ñeo baùm, aùm aûnh, thoâi
thuùc con ngöôøi töï hoaøn thieän khoâng ngöøng.
Nhö vaäy, ñaïo ñöùc, noùi roäng ra laø vaên hoùa ñaõ
trôû thaønh moät söùc maïnh meàm, thaønh moät
thöù ñöùc trò boå sung cho phaùp trò.
Trong maáy chuïc naêm qua, vaên hoïc ngheä
thuaät nöôùc ta chuû ñoäng, töï giaùc tham gia
vaøo haønh trình roäng lôùn cuûa daân toäc, khôi
daäy truyeàn thoáng yeâu nöôùc, tình ñoaøn keát
keo sôn, loøng duõng caûm, yù chí baát khuaát,
“thaø hy sinh taát caû quyeát khoâng chòu laøm noâ
leä”. Nhö Baùc Hoà ñaõ noùi. Nhieàu taùc phaåm vaên
hoïc, ngheä thuaät tieâu bieåu ñaõ trôû thaønh thöù
löông thöïc tinh thaàn cho nhaân daân ta trong
cuoäc chieán ñaáu giaønh ñoäc laäp, töï do cho Toå
quoác vaø coøn nguyeân söùc soáng cho ñeán ngaøy
hoâm nay. Tinh hoa bao giôø cuõng hieám. Vôùi
ñaày ñuû söï khieâm toán vaãn coù theå khaúng ñònh
tinh hoa vaên hoïc ngheä thuaät caùch maïng;
khaùng chieán vaø trong söï nghieäp Ñoåi môùi cuûa
ta khoâng hieám laém ñaâu, thôøi gian ñaõ vaø
ñang xaùc nhaän ñieàu ñoù. Ñaïo lyù laø nhö vaäy.
Neáu daân toäc maát ñoäc laäp, töï do thì phaåm giaù
con ngöôøi bò töôùc ñoaït, noùi gì ñeán daân chuû,
töï do, aám no, haïnh phuùc? Cho neân vaên hoïc
ngheä thuaät tham gia giaønh ñoäc laäp, töï do laø
tham gia vaøo vieäc röûa noãi nhuïc maát nöôùc,
traû laïi nhaân phaåm cho con ngöôøi, danh döï
cho Toå quoác. Vaø ngaøy nay, vaên hoïc ngheä
thuaät nöôùc ta ñang tham gia söï nghieäp to
lôùn chöa töøng coù laø ñöa moät ñaát nöôùc ngheøo
naøn, laïc haäu, thaønh moät nöôùc giaøu maïnh
saùnh vai cuøng caùc nöôùc tieân tieán, bieán khaùt
voïng muoân ñôøi cuûa nhaân daân ta veà moät ñaát
nöôùc thònh vöôïng moïi ngöôøi coù cuoäc soáng
aám no, haïnh phuùc thaønh hieän thöïc. Nhö vaäy
coù nhaân vaên khoâng? Coù ñaïo lyù khoâng?
Ñaùnh giaù neàn vaên hoïc ngheä thuaät caùch
maïng cuûa chuùng ta phaûi treân taàm nhìn ñoù,
vaø ñaët noù trong boái caûnh lòch söû, cuï theå. Neáu
chæ ñôn thuaàn ñöùng ôû goùc nhìn hoâm nay ñeå
nhaän ñònh, pheâ phaùn roài gaùn gheùp tuøy tieän
thì khoù thuyeát phuïc, neáu khoâng muoán noùi laø
thieân kieán, thieáu coâng baèng.
Vaên hoïc ngheä thuaät töø sau Ñoåi môùi ñeán
nay coù moät söï phaùt trieån raát quan troïng. Ñoù
laø trôû laïi söï haøi hoøa. Trong chieán tranh, do
nhieäm vuï, yeâu caàu coù tính thôøi ñoaïn, ta
nhaán maïnh maët naøy, maët khaùc laø bình
thöôøng vaø caàn thieát. Ngaøy nay cuoäc soáng ñaõ
thay ñoåi, vaên hoïc ngheä thuaät coù theå tieáp
caän, phaûn aùnh cuoäc soáng töø treân nhöõng
bình dieän lôùn cuûa hieän thöïc xaây döïng, baûo
veä Toå quoác, ñeán nhöõng vaán ñeà rieâng tö
thaàm kín uû saâu trong loøng ngöôøi. Chuùng ta
khoâng chuû tröông laáy noäi dung buø cho ngheä
thuaät, maø phaûi laø noäi dung moät traêm phaàn
THÔØI LUAÄN

traêm, ngheä thuaät moät traêm phaàn traêm nhö
coá Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ noùi. Nghò
quyeát cuûa Ñaûng nhieàu laàn khaúng ñònh toân
troïng quyeàn töï do saùng taïo cuûa vaên ngheä só
vì Toå quoác, vì chuû nghóa xaõ hoäi vaø ñang taïo
ra cô cheá cho söï quyeàn töï do saùng taïo aáy.
Nhôø coù söï ñònh höôùng ñoù, vaên hoïc ngheä
thuaät ñaõ coù moät muøa gaët môùi, trong ñoù chuû
ñeà veà ñaïo ñöùc xaõ hoäi laø lónh vöïc thu ñöôïc
nhieàu thaønh töïu noåi baät. Vaên hoïc, ngheä
thuaät ñaõ leân tieáng khaù sôùm, pheâ phaùn, caûnh
baùo caùc teä naïn xaõ hoäi, thoùi haùch dòch, cöûa
quyeàn, xa daân, tham lam haùm lôïi, lôïi ích
nhoùm, ñaët ñoàng tieàn leân treân heát… Ñoù laø caên
beänh hieåm ngheøo “töï dieãn bieán”, laø nguy cô
cuûa moïi nguy cô.
Xaây döïng ñaát nöôùc laø söï xaây döïng toaøn
dieän, trong ñoù xaây döïng con ngöôøi laø quan
troïng nhaát vaø cuõng laø khoù khaên nhaát. Baùc Hoà
noùi “Vì lôïi ích möôøi naêm troàng caây, vì lôïi ích
traêm naêm troàng ngöôøi” chính laø nhaán maïnh
taàm quan troïng vaø khoù khaên cuûa vieäc xaây
döïng con ngöôøi. Xaây döïng con ngöôøi laø xaây
döïng caû veà phaåm chaát vaø naêng löïc, leõ soáng
vaø caùch soáng, lyù trí vaø taâm hoàn, theá löïc vaø
nhaân caùch, nghò löïc vaø tình caûm, traùch nhieäm
vaø tình nghóa. Ñoù laø lónh vöïc voâ cuøng coâng
phu vaø tinh teá, laâu daøi vaø gian khoå. Coù theå noùi
laø caû moät ngheä thuaät. Nghò quyeát 05 cuûa Ban
chaáp haønh Trung öông Khoùa 8 maø chuùng ta
vöøa toång keát vaø Nghò quyeát 33 cuûa Trung
öông Khoùa XI vöøa môùi ban haønh “Xaây döïng,
phaùt trieån vaên hoaù, con ngöôøi ñaùp öùng yeâu
caàu phaùt trieån beàn vöõng ñaát nöôùc“ ñeàu ñaët
vaán ñeà xaây döïng con ngöôøi ôû taàm chieán löôïc,
laø trung taâm cuûa moïi trung taâm. Caùch maïng,
noùi cho cuøng laø töø con ngöôøi ñeå trôû veà con
ngöôøi. Chuùng ta noùi toân vinh con ngöôøi khoâng
phaûi theo quan ñieåm tö saûn toân vinh con
ngöôøi caù nhaân cöïc ñoan maø laø toân vinh Con
Ngöôøi vieát Hoa, theo nghóa ñuùng ñaén nhaát.
Vì con ngöôøi laø toång hoaø caùc moái quan
heä xaõ hoäi neân noù luoân luoân phaùt huy tính
naêng ñoäng chuû quan ñeå taùc ñoäng ñeán moïi
lónh vöïc, nhöng ñoàng thôøi noù cuõng chòu taùc
ñoäng thaäm chí aùp löïc töø nhieàu lónh vöïc khaùc.
Coâng nghieäp hoaù vaø hieän ñaïi hoaù, cô cheá thò
tröôøng, môû cöûa hoäi nhaäp, giöõ vöõng chuû
quyeàn quoác gia... taát caû laø moâi tröôøng, laø
ñieàu kieän ñeå chuùng ta xaây döïng con ngöôøi
hoâm nay. Ñoù laø con ngöôøi môùi trong hieän
thöïc, vôùi bieát bao nhieâu thuaän lôïi keøm theo
bao nhieâu níu keùo, “Böôùc ba böôùc laïi luøi moät
böôùc“ nhö caâu thô cuûa Cao Baù Quaùt. Khoù
khaên laø nhö vaäy. Hieän nay xaõ hoäi ñang lo aâu
vaø leân tieáng maïnh meõ veà tình traïng suy
thoaùi ñaïo ñöùc, loái soáng, veà loøng tin vaø nhaân
caùch vôùi bieát bao nhieâu caâu chuyeän ñau
loøng, nhöùc nhoái ñang laø caûn trôû lôùn, thaùch
thöùc lôùn ñeán söï phaùt trieån xaõ hoäi. Xaây döïng
con ngöôøi, xaây döïng vaên hoaù bao goàm caû
xaây vaø choáng, laø söï nghieäp cuûa toaøn Ñaûng
toaøn daân, nhöng vò trí, vai troø cuûa ñoäi nguõ trí
thöùc, trong ñoù coù ñoäi nguõ vaên hoïc ngheä
thuaät giöõ vai troø quan troïng. Vì vaên hoïc
ngheä thuaät coù lôïi theá laø lónh vöïc cuûa tình
caûm neân deã thaám saâu vaøo loøng ngöôøi. Ñi
vaøo loøng ngöôøi laø dieäu keá nhö Nguyeãn Traõi
ñaõ noùi. Moät khi leõ phaûi vaø tình thöông thaám
saâu vaøo loøng ngöôøi thì noù vöøa coù khaû naêng
taêng toá chaát ñeà khaùng vöøa coù khaû naêng
chuyeån hoaù thaønh ñaïo ñöùc nhaân caùch, loái
soáng. Ñaïo ñöùc coù raát nhieàu loaïi, ñaïo ñöùc
caùch maïng, ñaïo ñöùc coâng daân, ñaïo ñöùc caùn
boä, ñaïo ñöùc ngheà nghieäp. Nhöng tröôùc heát
laø ñaïo ñöùc laøm ngöôøi. Phaûi laøm moät con
ngöôøi töû teá tröôùc ñaõ, phaûi saém vai ñoù tröôùc
ñaõ, saém toát, môùi coù theå saém caùc vai khaùc.
Quy luaät laø nhö theá. Ñoøi hoûi laø nhö theá. Vì noù
laø caùi goác. Caùi goác laø ñaïo ñöùc laøm ngöôøi.
THÔØI LUAÄN

6 DIEÃN ÑAØN VAÊN NGHEÄ VIEÄT NAM (239) - 12 / 2014
Phaûi vun töø goác vaø choáng töø goác. Tham gia
vaøo caâu chuyeän naøy coù raát nhieàu yeáu toá, gia
ñình, nhaø tröôøng, baïn beø, xaõ hoäi, trong ñoù
taát nhieân coù vai troø to lôùn cuûa vaên hoïc ngheä
thuaät. Ñeå vaên hoïc ngheä thuaät laøm ñöôïc
chöùc naêng cao quyù cuûa noù vôùi con ngöôøi vôùi
xaõ hoäi, traùch nhieäm cuûa vaên ngheä só raát
naëng neà. Vaên hoïc ngheä thuaät laø lónh vöïc cuûa
taøi naêng, nhöng ñeå nuoâi döôõng taøi naêng
phaùt trieån, phaûi ñi vaøo ñôøi soáng. Ñi vaøo ñôøi
soáng ñeå hieåu ñôøi vaø hieåu ngöôøi. Ñi vaøo ñôøi
soáng ñeå cho khaùt voïng saùng taïo cuûa ngöôøi
ngheä só hoaø nhòp vôùi nhöõng nguyeän voïng
saâu xa chaùy boûng cuûa nhaân daân. Ñi vaøo ñôøi
soáng ñeå naâng mình leân cho ngang taàm vôùi
nhöõng gì maø Toå quoác, söï nghieäp vaø con
ngöôøi ñang ñoøi hoûi.
Quy luaät tieáp nhaän caùc giaù trò vaên hoïc
ngheä thuaät laø khoâng theå ra meänh leänh.
Nhöõng gì ñöôïc caáp giaáy thoâng haønh vaøo traùi
tim con ngöôøi laø phaûi hay, phaûi qua moät quaù
trình saùng taïo coâng phu vaø saøng loïc caøng
coâng phu hôn nöõa. Chuùng ta bieát roõ ñieàu ñoù.
Vaø chuùng ta cuõng bieát raèng, caùi hay luoân
luoân laø caùi coù ích, coù khaû naêng traû lôøi nhöõng
caâu hoûi böùc thieát cuûa ñôøi soáng: laøm gì vaø
laøm nhö theá naøo ñeå goùp phaàn laøm trong
laønh baàu khí quyeån ñaïo ñöùc xaõ hoäi hieän
nay? Toâi hoaøn toaøn tin töôûng ñoäi nguõ vaên
ngheä só ñoâng ñaûo, giaøu taâm huyeát, giaøu taøi
naêng cuûa chuùng ta hoaøn toaøn coù theå ñem
ñeán caâu traû lôøi thuyeát phuïc nhaát.
THÔØI LUAÄN
Vöøa qua, Toøa soaïn DÑVNVN ñaõ nhaän ñöôïc baøi vôû, tin, aûnh, taùc phaåm
vaên hoïc ngheä thuaät cuûa caùc taùc giaû, coäng taùc vieân :
MAÕ VAÊN TÍNH (Laïng Sôn); NGOÂ VAÊN HIEÅU, QUYÙ HOA, VUÕ ÑÖÔØNG AN, NGOÂ COÂN
(Baéc Ninh); TRAÀN THAÙI, BAÙ ÑAÏT (Baéc Giang); VUÕ MINH THOA (Haûi Döông); ÑOÃ
THAÛO, ÑINH HOÀNG, NGUYEÃN DUY (Vónh Phuùc), CAO HOÀNG, NGUYEÃN THÒ MINH
THAÉNG, NGUYEÃN DIEÄU LINH, BAØN HÖÕU TAØI (Thaùi Nguyeân); NGUYEÃN HOÀNG HAÛI,
ÑOÃ XUAÂN THU, TRAÀN THÒ HOÀNG SAÂM (Phuù Thoï); TRAÀN HOÀNG HAÛI, TRAÀN THÒ
NHAÄT TAÂN (Nam Ñònh); TRÖÔNG ÑÌNH TÖÔÛNG, NGUYEÃN HÖÕU VAÊN (Ninh Bình);
NGUYEÃN ÑÖÙC THUAÄN, MAI VAÊN PHAÁN (Haûi Phoøng); AÙNH TUYEÁT (Thaùi Bình);
LÖÔNG TAÂM, TRÒNH HÖÕU THÒNH (Hoøa Bình); ÑINH THÒ HÖÔØNG, LEÂ ÑÌNH BUÙT
(Thanh Hoùa); NGUYEÃN NGOÏC HUØNG, NGUYEÃN DUY NAÊNG (Ngheä An); TRAÀN THÒ
CHAÂU, SYÕ NHIEÁP (Haø Tónh); HOAØNG BÌNH TROÏNG (Quaûng Bình); HUYØNH VIEÁT TÖ,
MAI MOÄNG TÖÔÛNG (Ñaø Naüng); NGUYEÃN THANH TUAÁN (Quaûng Nam); PHAÏM THAÛO
(Quaûng Ngaõi); NGUYEÃN TIEÁN LIEÂU, LEÂ THÒ MINH XUAÂN (Khaùnh Hoøa); PHAÏM
TROÏNG CAÀU (Bình Ñònh); HOÀ HOÀNG LÓNH (Ñaêk Laêk); PHUØNG THÒ NHÖ HAØ (Bình
Thuaän); NGUYEÃN DUY THAÛN (Bình Phöôùc); NGUYEÃN TRAÂN, TRAÀN MÖÔØI (Vónh
Long); HUYØNH NGOÏC PHÖÔÙC, MAI BÖÛU MINH (An Giang); PHAÏM HOÀNG TOAØN,
TRÒNH COÂNG LOÄC, CAO MINH, NGOÏC CAÊN, TOÂ NGUYEÃN THUÏC ANH, TRAÀN HÖÕU
THAÊNG, NGUYEÃN THÒ MYÕ DUNG, THUÙY TOAØN, NGUYEÃN VAÊN HOA, NGUYEÃN
THANH TUÙ, TRAÀN THIEÄN KHANH (Haø Noäi).
Traân troïng caûm ôn söï coäng taùc cuûa Quyù vò
DÑVNVN

7DIEÃN ÑAØN VAÊN NGHEÄ VIEÄT NAM (239) - 12 / 2014
T
haùng 4 naêm 1927, Haûi Trieàu cuøng
moät soá hoïc sinh yeâu nöôùc Tröôøng
Quoác hoïc Hueá tham gia baõi khoùa
phaûn ñoái söï haø khaéc cuûa nhaø tröôøng thuoäc
ñòa Phaùp, roài moät thaùng sau ñoù, oâng buoäc
phaûi thoâi hoïc.
Tìm ñöôøng xuaát döông ñi laøm caùch
maïng theo göông caùc baäc tieàn boái khoâng
thaønh, oâng ñöôïc baø noäi laø Ñaïm Phöông nöõ
söû cöû ra Baéc Kyø hoïc ngheà deät vaûi ñeå chaán
höng coâng ngheä. Sau ñoù, oâng gia nhaäp
Ñaûng Taân Vieät caùch maïng vaø caàm buùt vieát
nhöõng baøi baùo ñaàu tieân bình luaän chính trò -
xaõ hoäi naêm 1928, ñaêng treân Tieáng Daân ôû
Trung Kyø vaø Kyø Laân ôû Nam Kyø, vôùi buùt
danh Nam Xích Töû.
Thaùng 6 naêm 1930, ñöôïc ñoàng chí
Nguyeãn Phong Saéc, uûy vieân Trung öông
Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông giôùi thieäu,
oâng trôû thaønh ñaûng vieân Ñaûng Coäng saûn
Ñoâng Döông, ñöôïc cöû vaøo Tænh uûy Thöøa
Thieân roài Thaønh uûy Saøi Goøn - Chôï Lôùn.
OÂng bò thöïc daân Phaùp baét giöõ, ñöa veà Hueá
xeùt xöû, keát aùn tuø. Ñeán thaùng 7 naêm 1932
oâng ñöôïc traû töï do. Töø ñoù cho ñeán thaùng 8
naêm 1940 – naêm oâng bò thöïc daân Phaùp baét
trôû laïi roài ñöa ñi an tri, trong khoaûng 8 naêm,
vôùi tö caùch laø nhaø macxít treû tuoåi caàm buùt,
oâng taäp trung vaøo hoaït ñoäng tuyeân truyeàn,
baùo chí vaø xuaát baûn coâng khai. OÂng trôû neân
noåi tieáng vôùi nhöõng baøi vieát chuû ñoäng khôi
maøo vaøo hai cuoäc tranh luaän ñöông thôøi:
“Duy taâm hay duy vaät” (naêm 1933 – 1934,
vôùi Phan Khoâi) vaø “Ngheä thuaät vò ngheä
thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh” (töø 1935
ñeán 1939 vôùi Thieáu Sôn roài sau ñoù vôùi Hoaøi
Thanh, Leâ Traøng Kieàu, Löu Troïng Lö…)
Coù 3 taùc phaåm kyù teân Haûi Trieàu ñöôïc
oâng cho xuaát baûn nhöõng naêm 1935 – 1937
– 1938, ñoù laø: Duy taâm hay laø duy vaät
(Höông Giang thö quaùn xb, Hueá, 1935),
Vaên só vaø xaõ hoäi (Höông Giang thö quaùn
Qua maáy yù kieán ñöông thôøi veà taùc phaåm
buoåi ñaàu cuûa nhaø maùcxít treû tuoåi Haûi Trieàu
PGS.TS. NGUYEÃN NGOÏC THIEÄN
N GHIEÂN CÖÙU - PHEÂ BÌNH

xb, Hueá, 1937) vaø Chuû nghóa maùcxít phoå
thoâng (Tö töôûng môùi xb, Hueá, 1938). Boä ba
taùc phaåm ñaàu tay naøy cho thaáy, ngay töø
buoåi ñaàu hoaït ñoäng ñöùng trong haøng nguõ
cuûa Ñaûng Coäng saûn, Haûi Trieàu ñaõ phaùt huy
xuaát saéc sôû tröôøng vaø taøi naêng cuûa mình
vôùi tö caùch laø nhaø baùo, nhaø tuyeân truyeàn,
nhaø lyù luaän macxít treû tuoåi, ñoùng goùp coù
hieäu quaû, kòp thôøi vaøo vieäc ñaáu tranh,
truyeàn baù tö duy lyù luaän cuûa chuû nghóa Maùc
– Leâ nin veà trieát hoïc, veà lyù luaän pheâ bình
vaên ngheä treân dieãn ñaøn coâng khai nöôùc ta.
Nhöõng taùc phaåm naøy ñeán vôùi ñoâng ñaûo
ngöôøi ñoïc, ñöôïc khaúng ñònh vaø ñaùnh giaù
cao qua caùc yù kieán cuûa caùc caây buùt ñöông
thôøi cuøng chieán tuyeán vôùi oâng: Phan Vaên
Huøm, Hoà Xanh, Haûi Thanh, Buøi Coâng
Tröøng.
Duy taâm hay laø duy vaät (1935) taäp hôïp
nhöõng baøi Haûi Trieàu vieát ñaêng baùo tranh
luaän vôùi quan ñieåm tö töôûng cuûa Phan Khoâi
theå hieän treân baùo chí 1933-1934 veà hai vaán
ñeà “Vaên minh vaät chaát vôùi vaên minh tinh
thaàn”, “Treân lòch söû nöôùc ta coù cheá ñoä
phong kieán khoâng” do taùc giaû naøy neâu ra vaø
vôùi nhaø pheâ bình vaên hoïc Thieáu Sôn qua
baøi cuûa oâng naøy “Hai caùi quan nieäm veà vaên
hoïc” treân baùo naêm 1935.
Saùch coøn coù Phuï luïc laø moät baøi vieát khaùc
cuûa Haûi Trieàu tröôùc ñoù, tröôùc khi tham gia
2 cuoäc tranh luaän noùi treân, nhan ñeà “Söï tieán
hoùa cuûa vaên hoïc vaø söï tieán hoùa cuûa nhaân
sinh” ñaêng treân baùo Ñoâng Phöông soá 875
ngaøy 26.8.1933 vôùi phuï ñeà: Thöû duøng duy
vaät bieän chöùng phaùp pheâ bình caùi quan heä
cuûa söï tieán hoùa veà vaên hoïc vaø söï tieán hoùa
veà daân sinh. Ñaây laø baøi vieát sau khi ra tuø, kyù
teân môùi Haûi Trieàu, môû ñaàu cho chuøm baøi
vieát treân vaên ñaøn coâng khai theå hieän söï vaän
duïng quan ñieåm duy vaät bieän chöùng macxít
nhìn nhaän thöïc traïng ñôøi soáng xaõ hoäi vaø
vaên ngheä Vieät Nam, nhö laø hoài chuoâng
gioùng leân baùo hieäu söï hieän dieän cuûa tö duy
lyù luaän môùi ñónh ñaïc, ñaøng hoaøng, ñoái thoaïi
vôùi nhöõng heä hình tö duy cuõ ñang chi phoái
ñôøi soáng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi.
YÙ kieán cuûa Haûi Trieàu, ngay töø luùc xuaát
hieän treân baùo chí, ñaõ thu huùt söï chuù yù ñaëc
bieät cuûa dö luaän bôûi tính chaát caäp nhaät, môùi
meû, thaúng thaén, roát raùo, saâu saéc maø kieân
ñònh, ñöôïc vieát bôûi moät ngöôøi treû tuoåi, kieán
vaên do töï hoïc maø coù. Tinh thaàn ñoái thoaïi
daân chuû vaø soøng phaúng, bình ñaúng tröôùc
chaân lyù hoïc thuaät, khoâng phaân bieät theá heä
treân/ döôùi, tröôùc/ sau, ñöôïc Haûi Trieàu theå
hieän raønh maïch, hoùm hænh maø lòch laõm, vaên
hoùa, toân troïng ngöôøi ñöôïc ñoái thoaïi.
Khoâng phaûi laø khoâng coù lyù maø khi caùc
baøi baùo noùi treân cuûa Haûi Trieàu ñöôïc taäp hôïp
in thaønh saùch Duy taâm hay duy vaät (1935),
Phan Vaên Huøm vôùi baøi giôùi thieäu in ôû ñaàu
saùch vaø Hoà Xanh vôùi baøi vieát coâng phu treân
baùo Tieán boä ngaøy 23.2.1936 sau khi saùch
ra ñôøi, hai oâng ñeàu khaúng ñònh, ñaùnh giaù
cao taàm voùc vaø duõng khí cuûa Haûi Trieàu, söï
saéc saûo vaø taâm huyeát cuûa nhaø macxít treû
tuoåi, hieäu quaû to lôùn töø nhöõng luaän ñieåm
xaùc ñaùng cuûa taùc giaû, ñaõ thöøa dòp qua tranh
luaän vôùi caùc caây buùt ñaøn anh maø trình baøy
ngaén goïn, roõ raøng nhöõng quan ñieåm lyù luaän
môùi ñoái vôùi Vieät Nam hoài aáy: chuû nghóa Maùc
– Leâ nin.
Phan Vaên Huøm vaø Hoà Xanh qua caùc baøi
vieát veà cuoán saùch cuûa Haûi Trieàu ñaõ löu yù
nhöõng ñaëc saéc cuûa ngoøi buùt treû ôû coâng phu
töï hoïc vôùi kieán vaên, tö töôûng quaùn thoâng,
maãn nhueä, nghò luaän nghieâm trang trong
tranh bieän tôùi cuøng; tính chaát doïn ñöôøng,
NGHIEÂN CÖÙU - PHEÂ BÌNH

ñuùng ñaén, phaûi höôùng cuûa Haûi Trieàu khi
oâng kieân trì ñi theo chuû nghóa duy vaät bieän
chöùng macxít laøm cöùu caùnh cho lyù giaûi caùc
vaán ñeà cuûa khoa hoïc vaø ngheä thuaät. Theo
caùch goïi cuûa hai oâng, Haûi Trieàu xöùng ñaùng
vôùi danh hieäu laø kieän töôùng treû tuoåi, huøng
duõng vaø lanh leï, taû xung höõu ñoät giöõa voøng
vaây cuûa nhöõng quan ñieåm cuõ kyõ vaø sai traùi,
loãi thôøi laø chuû nghóa duy taâm vaø quan ñieåm
“Ngheä thuaät vò ngheä thuaät”. Haûi Trieàu quaû
laø moät thöùc giaû, saùng suoát ñi tröôùc caûnh
tænh nhöõng ngöôøi coøn u meâ nhö aên phaûi baû
doät cuûa “moät môù caën baõ hoïc thuyeát vaø vaên
chöông laáp ñaëc maïch maùu”.
Ñöông thôøi, söï ñaùnh giaù cao cuûa Phan
Vaên Huøm vaø Hoà Xanh veà Haûi Trieàu qua taùc
phaåm ñaàu tay Duy taâm hay laø duy vaät
(1935) töôûng khoâng coù gì laø quaù ñaùng, maø
raát xaùc thöïc, ghi nhaän coâng lao to lôùn môû
ñaàu cuûa Haûi Trieàu, söï thuyeát phuïc trong
quan ñieåm tö töôûng baét nguoàn töø lyù luaän
maùcxít, tinh thaàn ñaáu tranh duõng caûm vaø
kheùo leùo trong tuyeân truyeàn, baûo veä chaân lyù
hoïc thuaät cuûa oâng.
Sau naøy, nhaän ñònh veà nhöõng hoaït ñoäng
buoåi ñaàu cuûa ngöôøi Ñaûng vieân coäng saûn
Haûi Trieàu, ñoàng chí Tröôøng Chinh ñaõ vieát:
“Hai cuoäc buùt chieán laøm chaán ñoäng dö
luaän trong nöôùc vaø ñem laïi thaéng lôïi cho
vaên hoïc voâ saûn. Ñoàng chí Haûi Trieàu ñaõ laøm
cho chuû nghóa duy vaät thaéng chuû nghóa duy
taâm, quan ñieåm ngheä thuaät vò nhaân sinh
ñaùnh baïi quan ñieåm ngheä thuaät vò ngheä
thuaät”
(*)
. Qua hai cuoäc tranh luaän aáy, quan
ñieåm cuûa chuû nghóa Maùc – Leâ nin ñaõ thaéng
caùc quan ñieåm phaûn ñoäng.”
(**)
Cuoán saùch tieáp theo cuûa Haûi Trieàu maø
chuùng toâi ñeà caäp ñeán laø cuoán Vaên só vaø xaõ
hoäi (1937) taäp hôïp 3 baøi vieát cuûa Haûi Trieàu
veà 3 nhaø ñaïi vaên haøo theá giôùi; Henri
Barbusse (ñaêng baùo 9/1935, sau khi
Barbusse vöøa maát); Maxime Gorki (vieát
chung vôùi Haûi Thanh, ñaêng baùo 4/7/1936,
sau khi Gorki qua ñôøi) vaø veà Romain
Rolland (ñaêng baùo 11/7/1936, nhaân dòp
Rolland troøn 70 tuoåi) keøm theo aûnh cuûa
töøng vò.
Cuoán saùch naøy ñaõ ñöôïc Haûi Thanh,
ngöôøi baïn cuøng chieán tuyeán thaân thieát cuûa
Haûi Trieàu vieát Lôøi töïa. Trong Lôøi töïa, Haûi
Thanh daãn giaûi: Tuy ñaây chæ laø taäp saùch
nhoû, khoâng toùm taét ñöôïc heát söï nghieäp to
lôùn cuûa caùc ñaïi vaên haøo, nhöng ít nhaát noù
cuõng laøm ñöôïc moät vieäc laø giôùi thieäu nhöõng
ñaïi dieän xuaát saéc cuûa vaên hoïc tieán boä
Phaùp, Nga ñöông thôøi, minh chöùng cho
nhöõng quan ñieåm macxít veà “Ngheä thuaät vò
nhaân sinh” maø Haûi Trieàu vaø caùc ñoàng chí
cuûa oâng ñeà cao. Haûi Trieàu ñaõ cho thaáy caùc
ñaïi vaên haøo ñaõ laø nhöõng taám göông saùng
veà vieäc nhaø vaên laøm troøn phaän söï ñoái vôùi xaõ
hoäi vaø nhaân quaàn baèng hoaït ñoäng saùng taùc
vaø caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi; nhaø vaên chaân
chính luùc naøy luoân ñöùng veà ngöôøi lao ñoäng,
pheâ phaùn söï baát coâng xaõ hoäi, söï taøn baïo
cuûa chieán tranh ñeá quoác vaø chuû nghóa phaùt
xít, kieân quyeát ñaáu tranh cho ñoäc laäp daân
toäc vaø quyeàn lôïi maø nhöõng ngöôøi lao ñoäng
xöùng ñaùng ñöôïc höôûng.
Cuoán saùch, theo Haûi Thanh, khaùch quan
laø söï ñoái laäp vôùi nhöõng quan ñieåm sai traùi
ñeà cao vaên chöông chôi, vaên chöông thoaùt
ly ñôøi soáng con ngöôøi, loâng boâng ñi tìm caùi
ñeïp hình thöùc, thuaàn tuùy, töï cho laø khoâng
vuï lôïi; taùc phaåm vaên chöông chæ caàn giaûi trí,
giaûi khuaây vaø trao myõ caûm cho ngöôøi xem
laø ñuû…
ÔÛ ñaây, chuùng toâi cuõng xin pheùp ñöôïc noùi

theâm raèng: nhaân baøi vieát veà Macxime
Gorki, thì ôû Vieät Nam, Haûi Trieàu ngay töø
naêm 1937 ñaõ sôùm quaûng baù cho moät
khuynh höôùng ngheä thuaät môùi xuaát hieän töø
Nga Xoâ Vieát do M. Gorki khôûi xöôùng (töø
naêm 1934), ñöôïc chính quyeàn Xoâ Vieát thöøa
nhaän vaø uûng hoä, ñöôïc Haûi Trieàu dòch teân
goïi laø khuynh höôùng “Taû thöïc xaõ hoäi chuû
nghóa”. OÂng ñònh nghóa khuynh höôùng ngheä
thuaät môùi naøy toùm taét nhö sau: “Chuû nghóa
taû thöïc xaõ hoäi chuû nghóa coát ôû söï taû moät
caùch chaân thöïc, raønh maïch, nhöõng hieän
töôïng trong quaù khöù hay hieän taïi, laøm theá
naøo cho söï taû thöïc aáy coù theå ñöa quaàn
chuùng ñeán choã giaùc ngoä, tranh ñaáu ñeå kieán
thieát xaõ hoäi”.
Khuynh höôùng ngheä thuaät naøy ôû ta sau
Caùch maïng thaùng 8 naêm 1945 ñöôïc chuû
tröông xaây döïng vaø phaùt trieån, goïi laø chuû
nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa. Ngaøy nay
nhìn laïi thì thaáy ñaây laø moät hieän töôïng toàn
taïi coù thaät trong lòch söû ngheä thuaät trong
nhöõng nöôùc thuoäc heä thoáng xaõ hoäi chuû
nghóa tröôùc ñaây, cho ñeán nhöõng naêm 90
cuûa theá kyû XX thì khoâng ñöôïc nhaéc ñeán
nöõa cuøng vôùi söï tan raõ cuûa phe xaõ hoäi chuû
nghóa. Tuy nhieân, chaëng ñöôøng phaùt trieån
vaên ngheä theo khuynh höôùng hieän thöïc xaõ
hoäi chuû nghóa cuûa moãi nöôùc vôùi nhöõng
thaønh töïu vaø baát caäp cuûa noù, vaãn ñöôïc ghi
nhaän, nghieân cöùu ñeå coù nhöõng ñaùnh giaù
khaùch quan, thuyeát phuïc, chöù khoâng theå
phuû nhaän. Vaán ñeà hieän nay cuûa moãi nöôùc
laø döôùi chính theå caàm quyeàn ñöôïc xaùc laäp,
caàn xaùc ñònh cô sôû cuûa tö töôûng lyù luaän vaên
ngheä naøo laøm neàn taûng, ñònh höôùng muïc
ñích saùng taùc vaø tieáp nhaän ngheä thuaät
höôùng tôùi con ngöôøi, neàn vaên hoùa daân toäc
vaø söï hoäi nhaäp quoác teá.
Cuoái cuøng, cuoán saùch ñaùng keå cuûa Haûi
Trieàu ñöôïc xuaát baûn cuoái thôøi kyø Maët traän
daân chuû Ñoâng Döông ôû ta laø cuoán Chuû
nghóa maùcxít phoå thoâng (1938) - moät trong
soá ít coâng trình phoå caäp trieát hoïc Maùc – Leâ
nin ñaàu tieân ñöôïc xuaát hieän coâng khai ôû ta.
Cuoán saùch coù ñoä daøy chæ hôn 100 trang
in, do Haûi Trieàu baèng coâng phu töï hoïc, beàn
bæ bieân soaïn, vieát vaø hoaøn thieän trong hôn 1
naêm trôøi, töø 3/1937 ñeán 5/1938. OÂng chòu
khoù tham khaûo caùc nguoàn taøi lieäu tieáng Vieät
qua saùch cuûa Phan Vaên Huøm, Nguyeãn An
Ninh vaø baøi vieát cuûa Haûi Thanh, nhöng chuû
yeáu laø ñoïc töø nguoàn taøi lieäu tieáng Phaùp veà
caùc taùc phaåm kinh ñieån, trieát hoïc cuûa Maùc,
AÊng ghen, Leâ nin, Stalin cuøng caùc
coâng trình nghieân cöùu veà trieát hoïc maùcxít
cuûa P.Laphacgiô, Bukharin, Riazanop,
Segan, Maublanx v.v…
Neáu tính töø naêm 1929, naêm oâng baét ñaàu
dòch moät phaàn Tö baûn luaän cuûa C. Maùc ra
tieáng Vieät vaø vieát nhöõng baøi baùo veà chuû
nghóa tö baûn döôùi aûnh höôûng cuûa quan
ñieåm macxít, roài töø nhöõng naêm 1933 - 1935
oâng böôùc ñaàu vaän duïng caùc quan ñieåm
macxít trong tranh luaän veà trieát hoïc vaø veà
ngheä thuaät vôùi Phan Khoâi vaø Thieáu Sôn
cuøng nhoùm “Ngheä thuaät vò ngheä thuaät”
ñöùng ñaàu laø Hoaøi Thanh, thì coù theå noùi
cuoán saùch laø moät söï thu hoaïch vaø toång keát
coù yù nghóa toång hôïp kieán thöùc, kieán vaên cuûa
Haûi Trieàu suoát 10 naêm trôøi xung quanh moät
heä thoáng trieát hoïc môùi maø oâng taâm huyeát
tieáp thu, hoïc taäp, vaän duïng, truyeàn baù noàng
nhieät vaø saùng taïo.
Buøi Coâng Tröøng khi vieát Lôøi töïa cho
cuoán Chuû nghóa Macxít phoå thoâng (1938)
cuûa Haûi Trieàu ñaõ nhaän xeùt raèng: Chuû nghóa
Maùc laø moät hoïc thuyeát deûo dai vaø linh ñoäng,

luoân luoân ñi ñuùng vôùi thöïc teá, coù theå ñem ra
öùng duïng khaép moïi nôi, hoâm nay vaø ngaøy
mai, vì vaäy nhöõng cuoán saùch phoå caäp chuû
nghóa Maùc nhö cuoán saùch naøy cuûa Haûi
Trieàu bieân soaïn laø raát caàn thieát, ñaùp öùng kòp
thôøi yeâu caàu cuûa baïn ñoïc nöôùc ta, giuùp
ngöôøi ñoïc coù moät vuõ truï quan vaø nhaân sinh
quan xaùc ñaùng.
Theo Buøi Coâng Tröøng, tuy saùch khoâng
theå ñi saâu vaøo moïi khía caïnh, vaán ñeà phong
phuù maø chuû nghóa Maùc ñaët ra treân hai
phöông dieän: chuû nghóa duy vaät bieän chöùng
vaø chuû nghóa duy vaät lòch söû, nhöng saùch
vaãn coù moät giaù trò ñaëc bieät, bôûi ñaây laø cuoán
saùch hieám hoi thuoäc saùch nhaäp moân macxít
ñaàu tieân ôû xöù ta, giuùp baïn ñoïc naém ñöôïc
tieåu söû vaø söï nghieäp cuûa hai ngöôøi thaày
saùng laäp Maùc, AÊng ghen; veà ñaïi cöông noäi
dung, nguyeân lyù cuûa lyù luaän macxít veà töï
nhieân vaø xaõ hoäi; veà muïc ñích cao ñeïp cuûa
Chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc laø höôùng moïi
ngöôøi phaán ñaáu cho moät theá giôùi ñaïi ñoàng,
khoâng coøn aùp böùc vaø baát coâng, daân chuû vaø
bình ñaúng, ngöôøi vôùi ngöôøi laø baïn beø thaân
thieát…
“Vaïn söï khôûi ñaàu nan”, Haûi Trieàu khi
bieân soaïn saùch, boá cuïc caùc phaàn, muïc,
nhö laø saùch giaùo khoa ñeå tieän theo doõi
theo trình töï ñoïc, oâng laïi coâng phu chuyeån
dòch nghóa sao cho saùt vaø deã hieåu cho söï
tieáp nhaän cuûa ngöôøi ñoïc ñoái vôùi caùc thuaät
ngöõ khoa hoïc, voán coù nguoàn goác töø nöôùc
ngoaøi ñaõ coù yù nghóa phoå bieán quoác teá.
Trong soá naøy, coù moät soá thuaät ngöõ do Haûi
Trieàu dòch vaø chuyeån nghóa, ñeán nay vaãn
ñöôïc duøng nhö: duy taâm, duy vaät, duy vaät
bieän chöùng, giaù trò, thaëng dö giaù trò, haøng
hoùa, tö baûn, söùc lao ñoäng, voâ saûn chuyeân
chính, chuû nghóa tö baûn, chuû nghóa xaõ hoäi,
chuû nghóa coäng saûn…
Chuû nghóa maùcxít phoå thoâng quaû laø cuoán
saùch goái ñaàu giöôøng cuûa nhieàu theá heä baïn
ñoïc khi hoï tìm ñeán vôùi chuû nghóa Maùc. Sau
Caùch maïng thaùng 8 naêm 1945, döôùi cheá ñoä
môùi, naêm 1946, saùch ñöôïc nhaø xuaát baûn
Söï thaät taùi baûn, phaùt haønh roäng raõi döôùi caùi
teân Chuû nghóa Caùc Maùc.
*
Vôùi 3 taùc phaåm buoåi ñaàu thuoäc caùc lónh
vöïc trieát hoïc vaø lyù luaän vaên ngheä ñöôïc xuaát
baûn trong söï nghieäp tröôùc taùc cuûa Haûi
Trieàu, qua söï tieáp nhaän cuûa ngöôøi ñoïc vaø
söï ñaùnh giaù cuûa ngöôøi ñöông thôøi veà nhöõng
taùc phaåm aáy, Haûi Trieàu - moät chieán só coäng
saûn treû tuoåi ñaõ hieän dieän trong tö caùch nhaø
baùo kieän töôùng tieân phong; nhaø tuyeân
truyeàn taâm huyeát, saéc beùn cho lyù luaän
macxít ngaøy caøng thaâm nhaäp saâu roäng vaøo
Vieät Nam; nhaø lyù luaän – pheâ bình vaên ngheä
vaän duïng saùng taïo nhöõng nguyeân lyù cuûa
myõ hoïc macxít soi chieáu vaøo thöïc tieãn xaõ
hoäi, ñôøi soáng tinh thaàn, ñôøi soáng vaên hoùa,
vaên ngheä Vieät Nam trong hoaøn caûnh thoáng
trò cuûa chuû nghóa thöïc daân Phaùp. Haûi Trieàu
vôùi caùc taùc phaåm naøy ñaõ böôùc ñaàu ñaåy luøi
aûnh höôûng tai haïi cuûa lyù thuyeát trieát hoïc
duy taâm, thaàn bí, quan ñieåm ngheä thuaät tö
saûn loãi thôøi, ñeå töøng böôùc moät, oâng saùt
caùnh vôùi caùc chieán höõu cuûa mình, xaùc laäp
vò trí vöõng chaéc, coù söùc thuyeát phuïc vaø hieäu
quaû maïnh meõ cho moät heä hình tö töôûng
môùi, tieân tieán: chuû nghóa Maùc – Leâ nin.
(*) vaø (**) trích yù kieán ñoàng chí TRÖÔØNG CHINH trong
baùo caùo “Chuû nghóa Maùc vaø vaên hoùa Vieät Nam”
(1948) vaø “Baøi noùi chuyeän taïi Ñaïi hoäi vaên ngheä toaøn
quoác laàn thöù IV” (thaùng 12 naêm 1968)

N
hìn moät caùch toång quaùt, thô Vieät Nam
hieân nay vaãn tieáp noái ba maïch caûm
höùng lôùn cuûa thô ca thôøi kyø sau Ñoåi
môùi ñoù laø caûm höùng söû thi, caûm höùng theá söï vaø
caûm höùng ñôøi tö, tuy vaäy maûng thô theá söï ñaïo
ñöùc noåi baät leân nhö moät theå taøi chuû ñaïo. Caûm
höùng söû thi vaãn toàn taïi, xuaát hieän trong nhöõng
tröôøng ca coù khuynh höôùng toång keát haønh
trình cuûa moät theá heä töøng traûi qua khaùng chieán
nhö Caën muoái - Hoaøng Traàn Cöông, Nôi
ngoïn nguoàn ñaát nöôùc – Cao Xuaân Thaùi, ...
Caûm höùng söû thi cuõng laø caûm höùng chuû ñaïo
trong nhöõng baøi thô ngôïi ca truyeàn thoáng anh
huøng cuûa daân toäc (Taûn maïn chieàu baûn Gioác
– Quang Hoaøi, Ngöôøi khôi daäy soâng Saøo –
Laâm Xuaân Vi, Thaêng Long – Ñoã Trung Lai,
...). Cuoái thaäp nieân ñaàu tieân cuûa theá kyû XXI,
caûm höùng söû thi trôû ñaày aán töôïng trong cuoäc
thi thô Ñaây bieån Vieät Nam do baùo Vietnamnet
toå chöùc. Haøng nghìn baøi thô ñöôïc göûi ñeán
tham döï. Caûm höùng chung cuûa caùc baøi thô
naøy laø theå hieän tình yeâu Toå quoác, saün saøng hy
sinh ñeå baûo veä töøng taác ñaát thieâng lieâng cuûa Toå
quoác. Nhieàu thi phaåm trong soá ñoù nhôø heä
thoáng baùo maïng ñaõ lan truyeàn roäng raõi, nhaän
ñöôïc nhieàu coäng höôûng töø ngöôøi ñoïc nhö Moä
gioù – Trònh Coâng Loäc, Toå quoác nhìn töø bieån
- Nguyeãn Vieät Chieán, Chuùng toâi ôû Tröôøng Sa
- Nguyeãn Höõu Quyù, Coå tích thôøi @ - Voõ Thò
Kim Lieân,...
Thô hoâm nay cuõng höôùng nhieàu ñeán ñôøi
soáng tinh thaàn phong phuù, phöùc taïp cuûa con
ngöôøi vôùi nhöõng ham meâ, duïc voïng thöôøng
tình, nhöõng khaéc khoaûi veà soá phaän, nhöõng
caûm xuùc gaàn guõi, ñôøi thöôøng. Doøng thô ñôøi tö
hieän nay vaãn taäp trung vaøo nhöõng chuû ñeà maø
thô ca cuoái theá kæ XX raát quan taâm nhö söï
khaúng ñònh caùi toâi caù tính, tình yeâu, tình caûm
gia ñình. Nhöõng taäp thô tieâu bieåu giaøu tính ñôøi
tö nhö Loâ loâ - Ly Hoaøng Ly; AÛo giaùc – Tuyeát
Nga, Traø nguoäi – Ñaëng Thò Thanh Höông,...
Nhöng nhö ñaõ noùi ôû treân, ñaùng chuù yù nhaát
vaãn laø theå taøi theá söï, ñaïo ñöùc. Noùi ñeán caûm
höùng theá söï laø noùi ñeán caûm höùng veà cuoäc soáng
ñôøi thöôøng, veà theá thaùi nhaân tình, veà con ngöôøi
cuûa thöïc taïi. Nhöõng taùc phaåm mang caûm höùng
theá söï chuù yù khaúng ñònh giaù trò thaåm mó cuûa caùi
ñôøi thöôøng, khaùm phaù moïi phöùc taïp, eùo le vaø
caû caùi cao quí treân haønh trình ñi tìm söï soáng vaø
haïnh phuùc cuûa con ngöôøi. Coù moät giai ñoaïn,
caûm höùng theá söï coù phaàn laéng xuoáng, ñoù laø
giai ñoaïn thô 1945 – 1975. Thô thôøi kì naøy
höôùng söï quan taâm vaøo muïc tieâu chieán thaéng
keû thuø xaâm löôïc vaø xaây döïng xaõ hoäi môùi;
nhöõng vaán ñeà ñaïo ñöùc theá söï trong noäi boä
nhaân daân ta taïm gaùc sang moät beân hoaëc thu
veà moät goùc nhoû laø thô chaâm bieám. Khi chieán
tranh qua ñi, ñaëc bieät töø sau 1986, con ngöôøi
ñoái dieän vôùi cuoäc soáng thöôøng nhaät vôùi bao
caâu hoûi ñaët ra: vaán ñeà caù nhaân vaø taäp theå; coáng
hieán vaø höôûng thuï; caù tính vaø nhaân caùch,... thì
thô tröõ tình theá söï quay trôû laïi vaø daàn chieám vò
trí quan troïng treân thi ñaøn. Theo doõi thi ñaøn
nhöõng naêm gaàn ñaây coù theå thaáy doøng thô theá
söï chieám vò trí quan troïng, gaàn nhö laø chuû ñaïo,
coù nhieàu thi phaåm nhaän ñöôïc söï chuù yù cuûa ñoäc
giaû. Doøng thô tröõ tình theá söï hieän nay moät maët
tieáp tuïc nhöõng ñeà taøi quen thuoäc nhö noãi ñau
chieán tranh, tình traïng tha hoaù veà nhaân caùch,
ngheøo ñoùi vaø suy thoaùi, theá thaùi nhaân tình. Beân
Caûm höùng theá söï trong Thô hoâm nay
ThS. TRAÀN THÒ MINH TAÂM
(Haø Noäi)

caïnh ñoù doøng thô theá söï cuõng quan taâm ñeán
nhöõng vaán ñeà môùi nhö nieàm tin vaøo cuoäc ñôøi,
yù thöùc gìn giöõ voán vaên hoùa daân toäc...
Böôùc sang theá kyû môùi, ñaát nöôùc hoäi nhaäp
vôùi theá giôùi, cuoäc soáng hieän ñaïi gaáp gaùp xoâ boà,
ngöôøi ta töôûng seõ queân ñi kí öùc chieán tranh.
Nhöng queân ñi noãi ñau laø ñieàu khoâng deã. Tieáp
noái caûm höùng söï thaät cuûa thô sau 1975, thô
ñöông ñaïi cuõng noùi veà chieán tranh vôùi hieän
thöïc traàn truïi, khoác lieät: “Moät vaïn meùt vuoâng /
Moät vaïn xaùc chieán binh / Thòt xöông laãn cuøng
buøn ñaát” (Vieát ôû thaønh coå Quaûng Trò -
Nguyeãn Tuøng Linh). Cuøng vôùi thôøi gian, noãi
ñau caøng laën saâu vaøo trong, aùm aûnh, day döùt:
“Bao ñoàng ñoäi toâi ñaõ naèm trong moà / Ñeâm ñeâm
hieän hoàn veà goõ cöûa / Ñaïn gaêm ñaày hình haøi /
Noãi ñau khoâng noùi ñöôïc” (Buoåi saùng ra vöôøn
nghe möa kí öùc - Hoaøng Quyù). Chieán tranh
ñaâu chæ laø baûn anh huøng ca chieán traän maø coøn
laø baûn bi ca. Söï chaán thöông veà tinh thaàn dieãn
ra ôû moïi phía: ta vaø ñòch, chính nghóa vaø phi
nghóa. Trôû veà sau chieán tranh, chôø ñoùn ngöôøi
anh huøng khoâng chæ laø nhöõng voøng nguyeät queá
maø nhieàu khi laø nhöõng bi kòch: “Ngaøy toâi veà,
nhöõng caùnh hoa moûng bay nhö chuoàn chuoàn
bay thaáp / Maét em giaáu nhöõng côn gioâng moïng
nöôùc, caëp moâi xinh taéc ngheõn tieáng ru hôøi... Vaø
baøn tay chôït buoâng khoûi vaønh noâi. Mình nhìn
nhau moät lôøi khoâng daùm hoûi...” (Hoa söõa -
Löông Ngoïc An). Chieán tranh ñaõ gaây ra bao
nghòch lyù ñau thöông treân ñaát nöôùc naøy. Coù
nhöõng ngöôøi lính trôû veà nhöng ngöôøi yeâu ñaõ ñi
laáy choàng; ngöôïc laïi, coù nhöõng ngöôøi ngöôøi
phuï nöõ hy sinh caû tuoåi thanh xuaân moûi moøn
chôø ñôïi nhöng ngöôøi choàng, ngöôøi yeâu cuûa hoï
khoâng bao giôø trôû veà nöõa: “Cuõng laø phaän gaùi
chôø choàng / Ngöôøi coøn hoùa ñaù / chò khoâng hoùa
gì? / Ñaù coøn ñôïi böôùc thieân di / Coøn con ñeå beá,
chò thì tay khoâng / Nuùi coøn hoøn vôï, hoøn choàng
/ Chò toâi oâm moái chôø mong baïc ñaàu” (Lôøi theà
muøa ñoâng - Buøi Hoaøng Taùm).
Caûm höùng theá söï cuõng laøm thô giaøu tính
thôøi söï hôn tröôùc. Tröôùc ñaây coù ngöôøi than
phieàn raèng thô noùi quaù nhieàu ñeán caùi nhoû beù,
vuïn vaët, trong khi coøn bao nhieâu ñieàu lôùn lao
thì khoâng noùi ñeán. Thô hieän nay döôøng nhö
muoán khaéc phuïc nhöõng “leäch laïc” ñoù. Thô
phaûn aùnh caû nhöõng vaán ñeà mang taàm nhaân
loaïi: “Nhaân loaïi tænh thöùc / Nhaân loaïi cuoàng say
taïo döïng, saên luøng vaø taøn phaù / Nhaân loaïi thöùc
coâng nghieäp / Nhaân loaïi thöùc ñieän töû / Nhaân
loaïi thöùc bay ra ngoaøi traùi ñaát / Nhaân loaïi thöùc
khoâng bao giôø nguû ñöôïc nöõa” (Giaác nguû maøu
xanh - Löông Töû Ñöùc). Nhöng nhieàu hôn caû
vaãn laø vieäc phaûn aùnh hieän thöïc ñaát nöôùc thôøi
môû cöûa vôùi nhieàu maët traùi cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi.
Coâng ngheä vaø tieän nghi laøm con ngöôøi xa rôøi
nhau, xa rôøi thieân nhieân voán laø chieác noâi nuoâi
döôõng taâm hoàn: “Nhöõng cöûa kính maøu, nhöõng
ngoïn ñeøn maøu, nhöõng chai röôïu ngoaïi... / vaø
coâng vieân thuûy cung / myõ vieän xoùa nhoøa kyù öùc
veà nhau/ maøu laù non tô beân ngoaøi phoøng laïnh”
(Nhaät kyù cuoái theá kyû - Tuyeát Nga). Giaøu coù veà
vaät chaát deã laøm con ngöôøi ngheøo naøn ñi veà tinh
thaàn. Moâ típ “voâ caûm” trôû ñi trôû laïi trong thô: traùi
tim con ngöôøi kheùp cöûa tröôùc nhöõng aâm vang
cuoäc soáng: “traùi tim hoùa thaønh vaùch ñaù / tieáng
voïng söôït qua / rôi / laû taû / vaø bôûi vaäy / röøng
thu truùt laù / nhieàu nhö nöôùc maét cuûa ngöôøi”
(Vaùch ñaù - Leâ Quoác Haùn); nhöõng moái quan heä
voán raát thaân thieát, giôø khoâng coøn beàn chaët: “Ñaõ
quaù laâu roài / Chuùng ta khoâng laøm sao chaïm
ñöôïc tay mình vaøo tay nhöõng ngöôøi mình yeâu
daáu / Ñaõ coù sai laàm ôû ñaâu ñoù trong chuoãi thôøi
gian chuùng ta ñang soáng.” (Ñaõ coù sai laàm ôû
ñaâu ñoù - Ñinh Thò Nhö Thuùy); thoùi vuï lôïi bieán
con ngöôøi thaønh keû voâ tình: “Toâi queân laõng
nhöõng boâng daï höông tröôùc moät loaøi hoa
höôùng döông / Toâi laõng queân nhöõng caây ñaïi
thuï khi ngoài treân saäp guï tuû cheø” (Queân laõng -
Nguyeãn Taán Vieät).
Tha hoùa nhaân caùch laø ñieàu maø caùc nhaø thô
hieän nay day döùt nhaát khi suy nghó veà theá söï,
nhaân sinh. Söï tha hoùa, baêng hoaïi veà moâi

tröôøng, nhaân caùch thöôøng ñöôïc theå hieän qua
caùc caëp ñoái laäp: xöa - nay, coøn - maát, khao
khaùt - thaát voïng, lyù töôûng - hieän thöïc. Xöa
thöôøng gaén vôùi nhöõng gì ñeïp ñeõ, lyù töôûng, gaén
vôùi khao khaùt, moäng mô, coøn hieän taïi thöôøng
laø maát maùt, ñoå vôõ, thaát voïng: “Ruõ boû coõi thöïc
hö / Goác Ña thieâng giôø ñoå guïc / Saân ñình traêm
naêm giôø che khuaát / Ngöôøi tình bon chen giôø
phuï baïc / Ta giôø treû con.” (Coäi reã - Leâ Vaên
Hieáu), “Hình nhö coù ñieàu gì ñang laãn laïc / Ñeán
cöôøi khoùc sao loøng giôø cuõng khaùc / Caû con
ñöôøng quen thuoäc - khaùc ngaøy xöa” (Taïp caûm
- Tröông Nam Höông). Taâm traïng thöôøng thaáy
cuûa con ngöôøi baây giôø laø laïc loõng, xoùt xa, nuoái
tieác, luoân coù caûm giaùc mình ñang cheäch
ñöôøng, cheäch loái nhöng khoâng tìm ra caùch ñeå
quay laïi. Moät trong nhöõng ngöôøi ñau ñaùu nhaát
veà nhaân tình theá thaùi laø Höõu Thænh. Nhaø thô
döôøng nhö thaéc thoûm, töï vaán: “Coù gì môùi?
Ngaøy vui hay caùt ñeán / Coù gì vui? Gioù thoåi laáy
loøng caây / Coù gì beàn? Nhaân nghóa coù coøn ñaây?”
(Ngheïn). Ñoái maët vôùi thöïc taïi ñoù, con ngöôøi
döôøng nhö töï traùch cöù: “Ta im laëng vì quaù
nhieàu maây traéng” (Ngheïn).
Beân caïnh vieäc phaûn aùnh nhöõng vaán ñeà coù
tính thôøi söï ñaày nhöùc nhoái, thô cuõng ñoàng thôøi
phaûn aùnh nieàm tin vaøo cuoäc soáng. Ñaây laø moät
ñieåm khaùc vôùi thô giai ñoaïn 1975 - 2000.
Trong thô 1975 - 2000, caùc nhaø thô noùi nhieàu
ñeán khuûng hoaûng vì maát nieàm tin: “Nieàm tin ôi,
/ Xin ñöøng rôi nhö laù ruïng traùi muøa” (Hoaøng
Traàn Cöông), “Toâi chaúng sôï cuoäc chieán tranh
trong hoøa bình, / Nhöng loøng tin, toâi coù luùc ñoùi
loøng tin” (Thu Boàn). Tình traïng khuûng hoaûng
nieàm tin ñoù cuõng laø ñieàu deã hieåu khi caùc nhaø
thô tröïc tieáp va chaïm vôùi moät ñôøi soáng hieän
thöïc khoâng lí töôûng hoùa, laõng maïn hoùa cuûa xaõ
hoäi sau chieán tranh, sau ñoù laïi chaïm maët vôùi
neàn kinh teá thò tröôøng vôùi bao ñaûo ñieân, thaät giaû
laãn loän. Nhöng sau gaàn 30 naêm, thôøi gian ñaõ
chöùng minh: xaõ hoäi duø coù nhieàu ñoåi thay nhöng
vaãn coù nhöõng giaù trò tinh thaàn beàn vöõng khoâng
thay ñoåi ñoù laø loøng nhaân aùi, höôùng thieän vaø
nieàm tin yeâu vaøo cuoäc ñôøi. Thô hoâm nay nhaéc
nhieàu ñeán tö töôûng nhaø Phaät vôùi nieàm tin töø bi,
baùc aùi cuûa Phaät giaùo seõ giuùp con ngöôøi trôû veà
vôùi baûn nguyeân toát ñeïp: “Tieáng haùt meät moûi vaø
thieát tha cuûa ngöôøi / ñöa baøn tay laïi gaàn moät
baøn tay / ñöa aùnh maét laïi gaàn moät aùnh maét /
Ñöa con ngöôøi laïi gaàn moät con ngöôøi” (Nhöõng
ngoâi chuøa trong ñeâm - Nguyeãn Vieät Chieán).
Ñeán vôùi xöù sôû cuûa Phaät, con ngöôøi tìm ñöôïc söï
bình yeân, thanh thaûn trong taâm hoàn vaø coù theâm
nieàm tin vaøo cuoäc ñôøi: “Con ñeán khoâng muoán
veà / Bao giôø höông chaùy heát / Chaúng theå naøo
heát ñaâu / Vôùi nhöõng gì thaùnh thieän” (Höông
thôm chuøa Traán Quoác - Leâ Duy Phöông).
Thaám thía lôøi Phaät daïy, con ngöôøi ñaït ñöôïc söï
“ñoán ngoä”, hieåu ñöôïc leõ saéc khoâng cuûa trôøi ñaát
(Nhaäp thieàn - Leâ Quang Trang).
Trong thô hoâm nay, ta cuõng thaáy xuaát hieän
gioïng ñieäu laïc quan, tin töôûng vaøo cuoäc ñôøi,
tin töôûng vaøo töông lai ñaát nöôùc. Thænh
thoaûng, ta baét gaëp trong thô nhöõng hình aûnh
thaät ñeïp veà söï soáng: “Treân böùc töôøng maûnh
chai / daây baàu xanh thanh thaûn / ... / Ñom ñoùm
bay qua böùc töôøng maûnh chai / gaëp daây baàu
baät leân thaønh ñoám löûa. / Ñaøn chim bay qua
böùc töôøng maûnh chai / gaëp daây baàu baät leân
thaønh cung baäc / maët trôøi ñi qua böùc töôøng
maûnh chai / troå nhöõng nuï hoa traéng ngaàn /
hoùa thaønh daây aùnh saùng. (Daây baàu vaø böùc
töôøng maûnh chai - Traàn Thò Nöông). Hình
aûnh thô bình dò maø mang naëng yù nghóa trieát lyù.
Söï soáng toàn taïi treân baïo taøn; maø laïi toàn taïi moät
caùch ung dung, thanh thaûn. Veû ñeïp cuoäc
soáng laø ôû ñoù; aâm nhaïc, aùnh saùng, thô ca baät
leân töø ñoù. Cuõng vôùi caûm xuùc tin töôûng vaøo
cuoäc soáng, Nguyeãn Bao vieát: “- Coù ai nghe /
töø thaúm saâu voøm bieác / Roùt moät gioïng sôn ca
/ - Ai coù thaáy / trong giaù laïnh / Moät buùp baøng
heù môû? / Muøa xuaân / thaáp thoaùng trôøi xa...”
(Caûm nhaän 09). Coù ñöôïc gioïng ñieäu laïc
quan, tin töôûng aáy trong thô hieän nay laø nhôø

nhöõng thaønh coâng böôùc ñaàu veà kinh teá - xaõ
hoäi cuûa ñaát nöôùc trong coâng cuoäc ñoåi môùi.
Coâng cuoäc coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa
ñang laøm thay ñoåi caên baûn boä maët xaõ hoäi, môû
ra cho con ngöôøi ngaøy nay moät taàm nhìn môùi:
“Nhöõng chung cö vuùt cao vaø theânh thang
ñöôøng môùi / Cho ta taàm nhìn höôùng tôùi töông
lai” (Ñi veà phía bieån - Leâ Quang Trang).
Moät trong nhöõng vaán ñeà ñang ñöôïc xaõ hoäi
quan taâm hieän nay ñoù laø baûo toàn, gìn giöõ
nhöõng giaù trò vaên hoùa daân toäc. Giao löu, hoäi
nhaäp quoác teá caøng môû roäng thì nguy cô ñaùnh
maát baûn saéc daân toäc caøng lôùn. Coù moät thöïc
teá raèng giôùi treû ngaøy nay thích nghe nhaïc
nöôùc ngoaøi hay nhaïc nheï hôn laø aâm nhaïc coå
truyeàn. Ngöôøi ta ñoå xoâ ñeán raïp xem phim
Myõ, phim Haøn Quoác trong khi thôø ô vôùi saân
khaáu cheøo, tuoàng… Mai moät baûn saéc vaên hoùa
daân toäc ñaõ gioùng leân nhöõng hoài chuoâng baùo
ñoäng. Vôùi traùch nhieäm coâng daân, caùc nhaø
thô ñöông ñaïi höôùng veà vaên hoaù daân toäc vôùi
thaùi ñoä naâng niu, traân troïng. Moät gioïng ca
truø, moät caâu voïng coå, moät giai ñieäu ñaøn baàu
hay giai ñieäu tam thaäp luïc… ñeàu laøm taâm hoàn
con ngöôøi röng röng xuùc ñoäng: “Tieáng ñaøn /
Rung nheï trong söông / Tieáng ca / Ai luyeán /
Ñeå thöông nhôù thaàm” (Ñeâm nghe daï coå
hoaøi lang treân Tam Ñaûo - Trònh Böûu Hoaøi),
“Ta tìm thaáy hoàn Ta / Trong tieáng ñaøn baàu”
(45 khuùc ñaøn baàu - Traàn Nhuaän Minh),
“Loøng ñoái dieän vôùi daân gian, lòch söû…/ Gaùc
Khueâ Vaên traêng ñaõ nghieâng veà ñoù / Vaø voïng
veà ôû ñoù nhöõng dö aâm.” (Ñeâm nghe haùt ca
truø ôû Vaên Mieáu - Lam Uyeân). Tìm veà vôùi vaên
hoùa daân toäc, con ngöôøi ngaøy nay caûm nhaän
ñöôïc hoàn xöa ñaát nöôùc vaø theâm moät laàn
chieâm nghieäm, nhaän thöùc veà baûn thaân mình.
Trong soá nhöõng caây buùt treû naëng loøng vôùi
vaên hoùa laøng queâ hieän nay, Nguyeãn Quang
Höng laø göông maët tieâu bieåu nhaát. Trong thô
anh ta thöôøng baét gaëp nhöõng leã hoäi daân gian
truyeàn thoáng, nhöõng troø xöa, tích cuõ: “Toùc
pha söông phuû soâng Hoàng, maây Ñaùy / Xuùy
Vaân chaïnh loøng bieát noùi naêng chi…/ Veà baõi
Töï Nhieân vuøi mình trong caùt / Ñôïi em ngöï
duyeân hoaøng haäu ngöôïc doøng… (Tìm Taám).
Anh cuõng laø ngöôøi coù nhöõng caûm nhaän raát
saâu saéc veà nhöõng di saûn vaên hoùa cuûa queâ
höông, ñaát nöôùc. Anh nhìn thaáy trong nhöõng
böùc tranh ñöôïc chaïm khaéc treân coät keøo cuûa
ngoâi chuøa coå coù moät theá giôùi khaùc raát soáng
ñoäng, cuøng toàn taïi song haønh, ñoäc laäp vôùi
theá giôùi hieän taïi: “Chuøa coå chöa bao giôø
ngöøng taïo döïng / Ñem veà theo nhöõng tieáng
thì thaøo / Nhöõng ngöôøi thôï maáy traêm naêm
vaãn tieáp tuïc chaïm khaéc / Khuoân maët khoâng
moät laàn ngöûng leân / Ngöôøi qua ñaây voâ tình
chöùng kieán chæ coù theå nhìn maø khoâng taøi naøo
chaïm ñeán hoï / Nöôøm nöôïp ñaù lôùn khuaân veà
töø nuùi cao treân nhöõng ñoaøn xe ngöïa ñi khoâng
thaønh tieáng / Caùc ngheä nhaân giaø meâ maûi vôùi
töøng vaåy roàng / Ñoâi maét kheùp hôø treân khuoân
maët môø toû vaø nuï cöôøi nhö ñang meâ nguû”
(Ñeâm trong laøng). Thì ra trong moãi di saûn
vaên hoùa ñeàu chöùa ñöïng nhöõng ñieàu bí maät
veà cuoäc soáng cuûa cha oâng xöa vaø neáu ai tha
thieát vôùi truyeàn thoáng seõ khaùm phaù ra nhöõng
bí maät ñoù. Qua nhöõng di saûn vaên hoùa, con
ngöôøi thôøi nay caûm thaáy gaàn guõi hôn vôùi con
ngöôøi thôøi tröôùc vaø theâm yeâu meán töï haøo veà
ñaát nöôùc queâ höông mình.
Vôùi caûm höùng chuû ñaïo laø caûm höùng theá söï,
thô Vieät Nam ñaõ môû roäng phaïm vi phaûn aùnh
hieän thöïc ñôøi soáng, tính daân chuû trong thô
ñöôïc ñeà cao, qua ñoù cuõng theå hieän traùch
nhieäm coâng daân cuûa nhaø thô tröôùc nhöõng vaán
ñeà coù tính thôøi söï. Döôøng nhö sau moät thôøi
gian thieân veà höôùng noäi, tö duy thô hieän nay
ñang höôùng tôùi moät söï caân baèng giöõa höôùng
noäi vaø höôùng ngoaïi. Chuùng toâi cho raèng ñoù laø
söï thay ñoåi hôïp lyù sau moät thôøi gian thô noùi
quaù nhieàu ñeán ñôøi soáng caù nhaân maø ít quan
taâm ñeán nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi, nhöõng vaán ñeà
cuûa thôøi ñaïi.

S
au Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù
VI (1986), nöôùc ta böôùc vaøo thôøi kyø
ñoåi môùi, tinh thaàn daân chuû, cuøng
nhöõng ñoøi hoûi veà söï ñaày ñuû cuûa hieän thöïc,
vaên hoïc, ngheä thuaät ñaõ coù böôùc tieán môùi töø
quan nieäm ñeán noäi dung phaûn aùnh cuõng
nhö caùch thöùc bieåu ñaït caùc hieän töôïng
thaåm myõ mang baûn chaát cuûa caùi cao caû
trong phöông dieän xaõ hoäi – hình töôïng
ngöôøi lính. Thôøi gian qua, ngöôøi ngheä só ñaõ
khoâng ngöøng noã löïc vôùi nhöõng tìm kieám
môùi trong xaây döïng hình töôïng naøy. Noåi
baät trong noã löïc tìm kieám vaø xaây döïng aáy
laø xu höôùng bình thöôøng hoùa, keùo ngöôøi
lính veà gaàn vôùi cuoäc ñôøi. ÔÛ ñoù coù caùi chung
beân caïnh caùi rieâng, coù caùi ta hoøa vaøo caùi
toâi, coù yù thöùc vaø voâ thöùc, thaäm chí coù
nhöõng khieám khuyeát ñôøi thöôøng. Ñaây laø xu
höôùng chuû ñaïo, noåi troäi vaø gaët haùi ñöôïc
nhieàu thaønh coâng taïo neân böôùc ñoät phaù
cuûa vaên hoïc, ngheä thuaät nöôùc ta thôøi gian
qua.
Khi noùi veà xu höôùng bình thöôøng hoùa
gaén vôùi nhöõng noã löïc trong xaây döïng hình
töôïng ngöôøi lính cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc
laøm môùi ñoái töôïng ñaõ töøng ñöôïc phaûn aùnh
moät caùch nhaát phieán hoùa tröôùc ñaây. Haàu
heát caùc vaên ngheä só ñeàu ñaët ra vaán ñeà caàn
ñoåi môùi trong xaây döïng hình töôïng naøy. Ñaõ
ñeán luùc moãi ngöôøi lính tröôùc khi laø anh
huøng caàn laø moät caù theå ñoäc laäp vôùi neùt
rieâng trong taâm sinh lyù, caàn laø moät con
ngöôøi bình thöôøng beân caïnh nhöõng phaåm
chaát phi thöôøng.
Thöù nhaát, caùi huøng khoâng coøn laø ñaëc
ñieåm ñôn nhaát maø ôû ñoù coù söï hoøa phoái bi
- huøng. Ngöôøi anh huøng laø bieåu hieän cô
baûn vaø chuû yeáu nhaát cuûa caùi cao caû trong
ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñoù laø nhöõng con ngöôøi
luoân saün saøng vöôït qua moïi khoù khaên, thöû
thaùch ñeå thöïc hieän nhöõng nhieäm vuï coù yù
nghóa ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa coäng ñoàng.
Khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp, choáng
ñeá quoác Myõ ñaõ taïo neân chuû nghóa anh
huøng caùch maïng cuûa thôøi ñaïi môùi. Nhöõng
chieán só treân maët traän baûo veä queâ höông
luoân ñöôïc nhaân daân toân vinh laø ngöôøi anh
huøng cuûa daân toäc.
Chieán tranh aùc lieät, nhieäm vuï giaûi phoùng
daân toäc ñöôïc ñaët leân cao hôn bao giôø heát,
luùc naøy moïi haønh ñoäng, moïi vieäc laøm treân
taát caû caùc lónh vöïc ñeàu nhaèm ñaït tôùi muïc
tieâu ñoù. Vì theá, caùi bi gaàn nhö laõnh ñòa
khoâng neân vaø khoâng theå bieåu hieän trong
Nhöõng noã löïc tìm kieám môùi
xaây döïng hình töôïng ngöôøi lính trong
vaên hoïc, ngheä thuaät thôøi kyø ñoåi môùi
Th.s TIEÂU THÒ MYÕ HOÀNG
(Haø Noäi)

vaên hoïc, ngheä thuaät giai ñoaïn naøy; moâ
hình lyù töôûng hoùa hieän thöïc ñöôïc löïa choïn.
Xuaát phaùt töø hieän thöïc khoác lieät nhöng traøn
ñaày lyù töôûng aáy, ta hoaøn toaøn coù theå tìm
thaáy tính hôïp lyù cuûa noù. Chính ñieàu ñoù ñaõ
laøm cho caùi cao caû, ngöôøi anh huøng luoân
trong traïng thaùi thuaàn nhaát gaàn nhö tuyeät
ñoái caû ôû tö töôûng cuõng nhö haønh ñoäng. Ñoù
laø nhöõng vieân kim cöông khoâng tì veát ñöôïc
taïo neân bôûi noãi ñau cuøng quyeát taâm cuûa
daân toäc. Tuy nhieân, treân tinh thaàn cuûa Ñaïi
hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù VI (1986) cuõng
nhö Nghò quyeát TW 5 khoùa VIII, vaán ñeà
phaûn aùnh chaân thöïc hieän thöïc ñôøi soáng
ñöôïc ñaët ra ñeå nhaän dieän baûn chaát khoác
lieät cuûa chieán tranh ñoàng thôøi thaáy ñöôïc
giaù trò cuûa cuoäc soáng hoâm nay. Nhö moät
nhieäm vuï, vaên hoïc, ngheä thuaät ñaõ vieát vaø
phaûi vieát veà caùi bi beân caùi huøng, trong caùi
huøng ñeå phaûn aùnh caùi bi - huøng. Vì theá,
hình töôïng ngöôøi anh huøng trôû neân khaùch
quan hôn, chaân thöïc hôn, noù khoâng chæ
höôùng tôùi ca ngôïi maø coøn höôùng ñeán nhaän
dieän vaø caûnh baùo.
Thöïc teá, ngöôøi anh huøng töøng rôi vaøo
traïng huoáng bi kòch ngay trong chieán tranh.
Nguyeãn Minh Chaâu ñaõ töøng vieát: “Nhöõng
naêm khaùng chieán vöøa qua thaät laø anh
huøng, thaät laø ñeïp nhöng cuõng ñaày khoù
khaên vaø hi sinh…Ngoøi buùt cuûa chuùng ta seõ
trôû neân phaûn boäi ngöôøi chieán só neáu chæ
bieát caùi luùc hoï vaùc suùng ra maët traän vôùi
moät taâm hoàn phôi phôùi maø khoâng bieát ñeán
luùc buoàn baõ, ñau ñôùn, nhöõng luùc ñoùi reùt,
nhöõng luùc naèm giöõa ñoàng ñoäi cheát vaø bò
thöông, trong buøn laày, trong möa bom baõo
ñaïn”
(1)
Baèng caùch ñoù, ngöôøi ngheä só ñaõ
mang ñeán cho coâng chuùng thöôûng thöùc caùi
nhìn toaøn veïn veà chieán tranh, veà caùi giaù
phaûi traû cho chieán thaéng. Ngöôøi anh huøng
hieän leân ngöôøi hôn, ñôøi hôn vaø vì theá cuõng
anh huøng hôn.
Neáu tröôùc ñaây ngöôøi ngheä só taäp trung
moâ taû tính chaát haøo huøng cuûa chieán traän thì
nay söï taøn khoác cuûa noù ñang daønh ñöôïc
nhieàu quan taâm nhö theå buø ñaép cho nhöõng
thaùng ngaøy khoâng neân ñöôïc noùi ra. Trôû veà
sau chieán tranh vôùi bao aùm aûnh, ñieàu ñoù
ñaõ taïo neân nhöõng chaán thöông tinh thaàn voâ
cuøng saâu saéc, vôùi nhöõng ñoå vôõ khoâng theå
haøn gaén. Ngöôøi chieán só ñaõ trôû thaønh caùi
boùng cuûa quaù khöù. Quaù khöù aáy khieán hoï bò
aùm aûnh caû veà theå xaùc vaø tinh thaàn. Veát
thöông treân da thòt coù theå ñaõ laønh nhöng
veát thöông nôi taâm hoàn maõi ræ maùu, maõi
ñeo ñaúng cho tôùi taän khi töø giaõ coõi ñôøi. Vì
theá, vieát veà chieán tranh, vieát veà ngöôøi
chieán só coøn coù nghóa laø vieát veà noãi ñau, veà
söï maát maùt. Bò aùm aûnh bôûi quaù khöù döõ doäi,
ngöôøi chieán só moät thôøi chöa theå hoøa nhaäp
vôùi cuoäc ñôøi thöïc taïi, chöa theå soáng cuoäc
soáng cuûa moät ngöôøi bình thöôøng. Phaûi
chaêng ñoù laø caùi giaù phaûi traû cho chieán
thaéng, laø maët traùi cuûa taám huy chöông. Caùi
giaù aáy khoâng chæ laø xöông maùu, laø tuoåi
thanh xuaân maø coøn laø nhöõng day döùt khoân
nguoâi, nhöõng daøy voø dai daúng, nhöõng vaät
vaõ ñau ñôùn, nhöõng aùm aûnh khuûng khieáp
trong suoát quaõng ñôøi coøn laïi.
Sau chieán tranh, cuoäc ñôøi töôûng chöøng
ñôn giaûn, ngöôøi chieán só traän maïc vaãn
mang veïn nguyeân con ngöôøi thôøi chieán
böôùc ra, khoâng moät chuùt haønh trang cho
cuoäc ñôøi môùi. Vì vaäy, hoï ngôõ ngaøng vaø thaát
baïi tröôùc nhöõng nghieät ngaõ chöa bao giôø
ngôø tôùi. Ñoù laø Hai Huøng trong AÊn maøy dó
vaõng (Chu Lai) ñaõ böôùc sang tuoåi naêm
möôi nhöng vaãn coøn laän ñaän boû xöù ñi tìm

vieäc laøm “tìm nôi truù nguï choùt cuøng cuûa
cuoäc ñôøi”
(3)
, Ba Thaønh töøng xoâng xaùo trong
vieäc chæ huy ñaùnh caøn trôû veà yeân phaän
“laøm moät laõo noâng loïm khoïm caøy cuoác”
(4)
,
Taùm Tính – “con coïp ñen moät thuôû” ñaõ trôû
thaønh oâng laõo laøm vöôøn hieàn laønh, caàn
maãn, vò ñaïi taù nay laøm baûo veä; oâng trung taù
(Phoá) gia nhaäp ñoäi quaân cöûu vaïn…taát caû
cuoäc soáng ñeàu vaát vaû, cô cöïc. Caùi oai
phong, laãm lieät cuûa nhöõng anh huøng traän
maïc ñaõ khoâng coøn maø thay vaøo ñoù laø söï
giaø nua, khoán khoå, nhaøu nhó giöõa cuoäc ñôøi
ñaày gioâng baõo. Phaàn ñôøi anh huøng ñaõ trôû
thaønh quaù khöù nay chæ coøn vang boùng.
Thaát voïng tröôùc cuoäc ñôøi maø caùc giaù trò
ñaûo loän, hoï muoán quay ngöôïc veà quaù khöù,
muoán xaùch ba loâ veà röøng, thaäm chí muoán
höôùng maõi veà nhöõng ngaøy ñau thöông
ñaãm maùu nhöng oanh lieät vaø chan chöùa
tình ngöôøi.
Veà vôùi cuoäc soáng ñôøi thöôøng, nhieàu anh
huøng trôû neân laïc loõng, coâ ñôn ngay chính
trong ngoâi nhaø cuûa mình, coâ ñôn trong
chính caùi xaõ hoäi maø hoï ñaõ saün saøng ñaùnh
ñoåi moïi thöù keå caû sinh maïng ñeå taïo neân
noù. Theo ñuoåi nhöõng lyù töôûng ñeïp ñeõ,
nhöõng vieäc laøm cao thöôïng, nhöng roài hoï
nhaän ra mình ñang “laïc loaøi”, baát löïc tröôùc
cuoäc soáng thöïc duïng, ñaày gian doái vaø
nhaãn taâm. Ñoù laø töôùng Thuaán trong Töôùng
veà höu cuûa Nguyeãn Huy Thieäp, laø Phaùi
(Vuøng bieån thaúm – Traàn Quoác Huaán)….
Ngöôøi ñôøi nhìn hoï vôùi con maét ñaày laï laãm
bôûi caùch soáng, neáp nghó cuûa hoï laø caùch
soáng, neáp nghó cuûa moät thôøi ñaïn bom aùc
lieät…Taát caû ñaõ taïo neân ngöôøi anh huøng laïc
thôøi, mang ñeán maøu saéc thaåm myõ môùi cho
chuû nghóa anh huøng caùch maïng, cho caùi
cao caû trong vaên hoïc, ngheä thuaät sau
1975.
Cuoäc soáng phoàn taïp haøng ngaøy khoâng
phaân tuyeán raïch roøi ñòch – ta, nhieàu khi caùi
aùc nuùp boùng caùi thieän, caùi xaáu xa nuùp
boùng caùi vó ñaïi. Vì theá, khoâng ít ngöôøi ñaõ
thaát baïi ñau ñôùn ngay trong ñôøi thöôøng. Ñoù
laø Vuõ Nguyeân trong Cuoäc ñôøi daøi laém (Chu
Lai) vôùi bi kòch cuûa ngöôøi coù taøi nhöng nheï
daï, luoân nhìn cuoäc ñôøi baèng ñoâi maét thaùnh
thieän, trong saùng ñeán khôø khaïo. Vì theá, hoï
khoâng cheát döôùi muõi teân, hoøn ñaïn cuûa keû
thuø maø cheát vì kieät söùc tröôùc möu moâ
nham hieåm cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng nghieäp.
Xaây döïng hình töôïng ngöôøi anh huøng rôi
vaøo traïng huoáng bi kòch, ngöôøi ngheä só ñaõ
cho thaáy söï phöùc taïp, nhieàu maûng saùng toái
cuûa guoàng quay kinh teá thò tröôøng. Nguyeãn
Minh Chaâu ñaõ töøng ñau xoùt khi ñöa ra
nhaän ñònh: nhöõng anh huøng thöïc thuï vaøo
sinh ra töû ñaõ trôû thaønh thaát theá tröôùc nhöõng
keû cô hoäi vaø heøn nhaùt. Vì theá, Hai Huøng
cuûa Chu Lai “aên maøy dó vaõng” bôûi anh tìm
ñöôïc ôû ñoù choã döïa tinh thaàn cho hieän taïi.
Nhöõng khaùm phaù ñoù ñaõ taïo neân hôïp ca
môùi veà chuû nghóa anh huøng. Tuy nhieân,
maát maùt, ñau thöông khoâng phaûi laø caùi
ñích cuoái cuøng, maø chæ laø phöông tieän goùp
phaàn khaéc hoïa chaân thöïc, saâu saéc hôn
nhöõng phaåm chaát phi thöôøng cuûa nhöõng
ngöôøi anh huøng voán ñöôïc sinh ra laø nhöõng
con ngöôøi heát söùc bình thöôøng.
Thöù hai, xaây döïng hình töôïng nhöõng
ngöôøi lính löôõng dieän, baát toaøn, taïo neân söï
hoøa phoái giöõa caùi huøng vôùi caùi haøi, giöõa caùi
cao caû vôùi caùi ñôøi thöôøng.
Hoøa bình laäp laïi cuøng vôùi tinh thaàn ñoåi
môùi cuûa Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù VI
(1986) ñaõ taïo khoâng gian roäng môû cho
ngöôøi ngheä só phaùt huy söùc maïnh tìm kieám

vaø saùng taïo. Hoï ñaõ keùo baäc thaùnh nhaân
moät thuôû veà gaàn hôn vôùi cuoäc ñôøi. Ngöôøi
chieán só treân maët traän khoâng coøn laø bieåu
töôïng cuûa söï toaøn bích maø cuõng raát ñôøi
thöôøng vôùi nhöõng giaèng xeù cuøng söï ñaáu
tranh noäi taâm giöõa caùi Toát vaø caùi Xaáu, giöõa
caùi Thieän vaø caùi AÙc, caùi cao caû vaø thaáp
heøn, giöõa aùnh saùng vaø boùng toái; hoï cuõng
coù nhöõng khuyeát ñieåm, nhöõng taät xaáu,….
Khi noùi veà Hoøa, Quyø trong Ngöôøi ñaøn baø
treân chuyeán taøu toác haønh (Nguyeãn Minh
Chaâu) nhaän thaáy nhöõng coâng ñöùc, thaønh
tích vaø neát toát cuûa ngöôøi chieán só aáy khoâng
phaûi laø yeáu toá taïo neân söï gaàn guõi maø chính
nhöõng taät xaáu ñaõ giuùp chò coù caûm giaùc Hoøa
ñang hieän ra vaø xích laïi gaàn nhö laø moät con
ngöôøi baèng xöông baèng thòt: “Trong luùc
moïi ngöôøi baøn taùn, thöông tieác, keå ra bao
nhieâu coâng ñöùc, thaønh tích vaø neát toát cuûa
anh aáy thì toâi, toâi chæ nghó ñeán nhöõng taät
xaáu, thì anh aáy môùi laïi hieän ra vaø ñi veà phía
toâi, xích laïi gaàn vôùi toâi, nhö laø moät con
ngöôøi baèng xöông baèng thòt”
(5)
.
Vaên hoïc, ngheä thuaät tröôùc 1975 xaây
döïng hình töôïng nhöõng ngöôøi lính chæ vôùi
tö caùch con ngöôøi coâng daân, con ngöôøi
chính trò, con ngöôøi xaõ hoäi. Giôø ñaây, nhu
caàu thaåm myõ môùi ñang mong muoán nhìn
thaáy con ngöôøi caù nhaân, con ngöôøi nhö
nhöõng soá phaän, nhöõng tính caùch ña daïng,
thöôøng nhaät. Vì theá, ngheä thuaät môùi ñaõ moâ
taû tröôùc vaø trong khi laø ngöôøi anh huøng hoï
cuõng laø nhöõng con ngöôøi heát söùc bình
thöôøng vaø khoâng bao giôø, khoâng theå naøo
thoaùt ly khoûi caùi bình thöôøng aáy. Ngöôøi anh
huøng hoaøn toaøn coù theå laø nhöõng nhaân vaät
baát toaøn theo quan nieäm truyeàn thoáng:
duõng caûm trong chieán ñaáu nhöng coøn
khoâng ít khieám khuyeát trong ñôøi thöôøng.
Ñieàu ñoù ñaõ taïo neân maøu saéc cuûa caùi haøi
beân caùi cao caû. Ñoù laø khi quaù ñoùi hoï ñaønh
aên troäm hoäp söõa boø cuûa ñoàng ñoäi, hay nhö
Taùm Tính trong AÊn maøy dó vaõng (Chu Lai)
neáu khoâng coù caùi taät voà gaùi thì chaéc ñaõ
phaûi ít nhaát hai laàn ñöôïc tuyeân döông anh
huøng… Caùc nhaân vaät trong Hoï cuøng thôøi vôùi
nhöõng ai (Thaùi Baù Lôïi) nhö tieåu ñoaøn
tröôûng Phan Lyù Chaùnh: ñaùnh giaëc ñöôïc,
chæ phaûi caùi neát xaáu laø hay uoáng röôïu; tieåu
ñoaøn tröôûng Traàn Nhieáp: ñöôïc hoïc haønh
caån thaän, laøm taùc chieán nhanh nheïn…
nhöng ñoùng quaân ôû choã naøo coù daân thì heát
caëp ñoâi vôùi coâ naøy sang caëp ñoâi vôùi coâ
khaùc. Trung ñoaøn tröôûng Tö Thieân trong
tieåu thuyeát cuøng teân cuûa Xuaân Thieàu (sau
ñoåi thaønh Hueá muøa mai ñoû) laø ngöôøi duõng
caûm, quyeát ñoaùn, chung thuûy nhöng noûng
naûy, ñònh kieán, coá chaáp. Chính uûy Löu
Döông coù hoïc thöùc, chín chaén, coù taàm nhìn
chieán löôïc nhöng khoâng thuûy chung vôùi
ngöôøi vôï saét son chôø ñôïi ôû queâ höông.
Töôùng Phaïm Xuaân Ban (Nhöõng böùc töôøng
löûa - Khuaát Quang Thuïy) raát tieâu bieåu cho
ngöôøi anh huøng baát toaøn. OÂng laø anh huøng
traän maïc, soáng tình nghóa vôùi ñoàng ñoäi,
chu ñaùo ñeán töøng chi tieát. Nhöng Ban laïi
raát ñaùng cheâ traùch quan quan heä luyeán aùi
(deã daøng phuï baïc caû hai ngöôøi baïn hoïc
cuøng lôùp laø Ñaøo vaø Thanh). Baát bình vôùi
ñieàu ñoù, chính uûy Löông Xuaân Baùo ñaõ quaùt
thaúng vaøo maët vò anh huøng: “Maøy laø moät
thaèng khoán naïn! Moät thaèng ñeåu, nghe
chöa?”
(6)
.
Ñaõ qua roài caùi thôøi ngöôøi lính ñöôïc
mieâu taû chæ soáng, chæ öùng xöû vôùi nhau baèng
con ngöôøi xaõ hoäi, con ngöôøi giai caáp, ôû ñoù
hieän höõu moïi chuaån möïc, chuaån möïc ngay
caû trong tình yeâu. Ñoù laø thöù tình caûm luoân

ñöôïc vaø luoân bò yù chí daãn daét, cheá ngöï. Hoï
chæ naém tay vaø cuøng nhìn veà phía tröôùc,
nhìn veà ngaøy mai, veà töông lai cuûa daân toäc.
Tinh thaàn ñoåi môùi ñaõ taïo ñieàu kieän cho
ngöôøi ngheä só bieåu ñaït moät cung baäc khaùc
– cung baäc cuûa con ngöôøi töï nhieân, con
ngöôøi baûn naêng trong baûn thaân moãi anh
huøng. Hoï ñaõ ñeán vôùi nhau chính luùc caùi
cheát ñang treo lô löûng, chính khi con ngöôøi
khoâng theå töï tin vaøo söï soáng ôû ngaøy mai,
hoï trao cho nhau taát caû ñeå cuøng vöôït qua
nguy hieåm. Baûn naêng ñaõ khôi daäy söï soáng
vaø laøm cho tình yeâu nôû hoa. Khoùi löûa chieán
tranh laøm cho nhöõng moái tình aáy caøng
theâm maõnh lieät, noàng naøn, chaùy boûng. Coù
theå laø tình yeâu thöïc söï, coù theå chæ laø söï tieáp
noái cuûa baûn naêng, nhöng nhöõng chuyeän
tình aáy khieán moãi chuùng ta khoâng khoûi
baøng hoaøng, thöông caûm. Ngöôøi cöïu chieán
binh Nguyeãn Vaïn (trong Beán khoâng choàng
– Döông Höôùng) ñaõ töøng soáng khaéc kyû,
muoán trôû thaønh möïc thöôùc, laøm thaùnh
nhaân ñeå xöùng ñaùng vôùi söï ngöôõng moä cuûa
daân laøng, nhöng chính khi phaàn baûn naêng
chieán thaéng phaàn thaùnh nhaân môùi laø thôøi
khaéc ngöôøi anh huøng naøy ñöôïc laøm ngöôøi
– moät con ngöôøi chaân thöïc theo ñuùng
nghóa cuûa noù. Tuy nhieân, keát thuùc taùc
phaåm laïi laø caùi cheát cuûa Nguyeãn Vaïn, bôûi
ngay baûn thaân anh cuõng chöa theå chaáp
nhaän ñöôïc söï baát toaøn trong moät ngöôøi
anh huøng ñaõ töøng kinh qua cuoäc khaùng
chieán vó ñaïi vaø ñang laø maãu möïc trong caùi
laøng queâ bình dò nhöng cuõng ñaày ñònh kieán
aáy.
Chieán tranh vaø söï tham gia cuûa con
ngöôøi vaøo chieán tranh ñaõ ñeå laïi nhöõng
khoaûng troáng tình thöông quaù lôùn, traïng
thaùi baát thöôøng ñoù ñaõ gieo vaøo loøng moãi
ngöôøi noãi coâ ñoäc ñeán laï luøng. Khi ñoù, söï
choáng ñôõ duy nhaát con ngöôøi coù theå laøm
duø khoâng phaûi laø caùch toát nhaát nhöng laø
caùch ñôn giaûn nhaát laø trôû veà soáng vôùi caùi
baûn naêng cuûa chính mình. Noù mang laïi cho
con ngöôøi caûm giaùc ñöôïc thoûa maõn, ñöôïc
seû chia. Gaén baûn naêng vôùi lyù töôûng xaõ hoäi
laø moät nhaän thöùc môùi trong phaûn aùnh
ngöôøi anh huøng, ñieàu maø vaên hoïc, ngheä
thuaät tröôùc ñoåi môùi bò pheâ phaùn kòch lieät.
Vôùi goùc nhìn nhö vaäy, coâng chuùng thöôûng
thöùc ngheä thuaät ñaõ nhìn thaáy söï goà gheà
ñaèng sau moãi taám huy chöông. Nhöng söï
thaät aáy khoâng nhöõng khoâng laøm maát ñi
hình aûnh veà ngöôøi chieán só chieán traän vôùi
caûm xuùc ngöôõng moä, töï haøo maø coøn taïo
neân caûm giaùc gaàn guõi vôùi söï caûm thoâng,
chia seû. Ngöôøi anh huøng khoâng coøn ñöôïc
moâ taû nhö nhöõng thaùnh nhaân, bôûi thaùnh
nhaân khoâng phaûi ñoái maët nhöõng khaùt khao,
say meâ, khoâng phaûi vaät vaõ ñaáu tranh giöõa
con ngöôøi baûn naêng, con ngöôøi caù nhaân
vôùi con ngöôøi xaõ hoäi, con ngöôøi daân toäc vaø
vì theá nhöõng gì ngöôøi anh huøng ñaõ vöôït
qua vaø coáng hieán cho queâ höông caøng vó
ñaïi vaø ñaùng ngöôõng moä, töï haøo hôn bao
giôø heát.
Coù nhöõng chieán só trôû veà töø chieán
tröôøng, treân ngöïc aùo ñoû röïc huy chöông,
vôùi nieàm töï haøo ñoù, hoï ñaõ töï cho mình
quyeàn ñöôïc nghæ ngôi, rôi vaøo traïng thaùi töï
maõn. Ñoù laø trung taù Ñoâng (Muøa laù ruïng
trong vöôøn – Ma Vaên Khaùng) sau hôn ba
möôi naêm caàm suùng trôû veà trong haøo
quang chieán thaéng, anh töï cho pheùp mình
ñöùng ngoaøi nhöõng bieán ñoäng cuûa cuoäc
soáng côm aùo thöôøng ngaøy. Vôùi Trung
töôùng Hoaøng Löông (Trung töôùng giöõa ñôøi
thöôøng - Cao Tieán Leâ), cuoäc ñôøi chæ röïc

saùng trong chieán tranh, bôûi baát kyø tính
huoáng naøo oâng cuõng coù theå giaûi quyeát,
chính ñieàu ñoù ñaõ taïo neân teân tuoåi cuûa moät
huyeàn thoaïi. Nhöng, Hoaøng Löông khoâng
bao giôø ñeå yù ñeán vieäc rieâng cuûa töøng
ngöôøi, thaäm chí vieäc rieâng cuûa gia ñình duø
ñang rôi vaøo hoaøn caûnh khoù khaên, tuùng
quaãn nhaát, ñoù laø con ngöôøi khoâng coù ñôøi
thöôøng… Vôùi caùch xaây döïng hình töôïng
nhö vaäy, veû ñeïp tuyeät ñoái cuûa ngöôøi chieán
só naêm xöa ñang maát daàn. Hoï hieän ra vôùi
khoâng ít ñieåm ñaùng thöông, ñaùng giaän vôùi
caû caùi toát vaø caùi xaáu, thaäm chí coù nhieàu
khuyeát taät hôn moät ngöôøi bình thöôøng.
Thöù ba, beân caïnh nhöõng con ngöôøi luoân
laø bieåu töôïng cho söï vöôït leân moïi hoaøn
caûnh, hoaøn thaønh xuaát saéc nhieäm vuï laø söï
xuaát hieän cuûa ngöôøi lính tha hoùa trong cuoäc
soáng ñôøi thöôøng.
Böôùc ra khoûi chieán tröôøng, phaàn lôùn
ngöôøi chieán só vaãn tieáp tuïc vöôn leân chieán
thaéng khoù khaên trong hoaøn caûnh môùi, hoï
maõi laø nieàm töï haøo cuûa daân toäc. Duø khoâng
nhieàu nhöng thöïc teá ñaõ xuaát hieän söï tha
hoùa cuûa ngöôøi anh huøng trong cuoäc soáng
ñôøi thöôøng. Vôùi söï nhaïy beùn cuûa mình, vaên
hoïc, ngheä thuaät ñaõ nhanh choùng naém baét
vaø phaûn aùnh ñöôïc ñieàu ñoù.
Töø chieán tröôøng trôû veà, ngöôøi thì tha
hoùa, ngöôøi thì böôùc vaøo cuoäc chieán ñaáu
môùi. Cuoäc chieán ñaáu cuûa nhöõng ngöôøi
löông thieän choáng keû baát löông, maø thaät
trôù treâu, coù nhöõng ngöôøi tröôùc kia laø ñoàng
ñoäi cuûa nhau, nay ñöùng treân hai chieán
tuyeán. Khi caùi Traéng – Đen, Toát – Xaáu laãn
loän, giöõa traän ñoà baùt quaùi aáy, ngöôøi anh
huøng khoâng bao giôø boû cuoäc, hoï vaãn tieáp
tuïc chieán ñaáu, tieáp tuïc ñi leân ñeå khaúng
ñònh söùc maïnh cuûa mình. Coù thaát voïng veà
cuoäc soáng nhöng nhöõng ngöôøi ñaõ töøng laø
anh huøng treân traän tuyeán nay laïi tieáp tuïc laø
anh huøng trong lao ñoäng saûn xuaát, xaây
döïng xaõ hoäi môùi. Ñoù laø Laõm (Phoá - Chu
Lai), ra khoûi chieán tröôøng anh rôi ngay vaøo
nhöõng ngaøy thaùng cô cöïc. Trong nhöõng
ngaøy vaät loän ñeå soáng, ngay ôû nhöõng luùc
khoán khoù, nhuïc nhaõ nhaát, Laõm vaãn khoâng
guïc ngaõ. Anh coá gaéng ñeán giôø phuùt cuoái
cuøng ñeå vöôït moïi caùm doã vaø nguy cô tuït
doác veà nhaân caùch, ñieàu maø luùc naøo cuõng
ñe doïa cuoäc soáng cuûa anh vaø ñoàng ñoäi.
Linh (Voøng troøn boäi baïc – Chu Lai) khi taän
maét chöùng kieán ngöôøi ñoàng ñoäi naêm xöa
bieán chaát, khi haøng ngaøy, haøng giôø phaûi
tieáp xuùc vôùi boä maët ñeåu giaû, baát taøi cuûa laõo
Quaùch tröôûng phoøng, anh ñaõ theå hieän
quyeát taâm: “moät thôøi caàm suùng khoâng thoûa
hieäp vôùi keû thuø thì baây giôø caøng khoâng theå
nhaân nhöôïng vôùi caùi xaáu ñöôïc nöõa”
(7)
.
Vieát veà ngöôøi lính vôùi tö caùch laø ngöôøi
anh huøng trong vaø sau chieán tranh vôùi caùi
nhìn ñôøi thöôøng ngöôøi ngheä só ñaõ ñaët con
ngöôøi trong moái quan heä ña chieàu ñeå töø ñoù
phaùt hieän ra nhöõng vaán ñeà môùi naûy sinh töø
cuoäc soáng. Moät trong nhöõng vaán ñeà aáy laø
söï tha hoùa veà nhaân caùch. Hoï khoâng coøn
giöõ ñöôïc phaåm chaát cuûa ngöôøi anh huøng,
thay vaøo ñoù laø nhöõng con ngöôøi bieán daïng
bôûi quyeàn löïc, ñòa vò vaø tieàn baïc. Ñoù laø
Huaán (Voøng troøn boäi baïc) ñaõ coù thôøi laø
ngöôøi lính thoâng minh, möu trí, duõng caûm.
Nhöng trong khi chieán ñaáu mieät maøi vôùi caùi
aùc thì khoâng ngôø caùi aùc ñaõ thaám saâu vaøo
haén ñeå khi trôû veà - vôùi cöông vò Bí thö ñaûng
uûy xaõ Huaán laøm ngöôøi ta gheâ sôï bôûi bao toäi
aùc haén gaây ra. Ba Söông (AÊn maøy dó vaõng)
ñaõ töøng laø ngöôøi phuï nöõ coù taâm hoàn ñeïp,
yeâu vaø chieán ñaáu heát mình, nhöng giôø ñaây

ñang tröôït daøi treân con ñöôøng danh voïng.
Ñeå coù cô hoäi leo cao, tieán xa, ngöôøi ñaøn baø
naøy thaäm chí khoâng ngaàn ngaïi ñi laïi vôùi
Ñòch – moät keû nôï maùu vôùi daân toäc. …Ñoù laø
UÙt Loan (Voøng troøn boäi baïc) töøng laø chieán
só phaùo binh chieán ñaáu coù thaønh tích nhöng
khi veà vôùi ñôøi thöôøng laïi khoâng theå chòu noåi
cuoäc soáng khoù khaên vôùi ngöôøi choàng töøng
laø ñoàng ñoäi nhöng hieän taïi ñang thaát theá,
chò boû ñi vaø tröôït daøi vaøo caùc vuï buoân haøng
quoác caám vôùi bao aâm möu, thuû ñoaïn. Hôn
theá, UÙt Loan coøn chaáp nhaän cuoäc soáng giaø
nhaân ngaõi non vôï choàng vôùi Huaán – ngöôøi
cuõng töøng laø ñoàng ñoäi vaø hieän taïi cuõng
ñang tha hoùa nghieâm troïng vì quyeàn löïc.
Khoâng chæ tha hoùa bôûi kinh teá thò tröôøng,
maø ngay trong chieán tranh coù nhöõng con
ngöôøi ñaõ töøng laø anh huøng nhöng khoâng
coøn giöõ ñöôïc baûn lónh, khí phaùch cuûa mình,
hoï trôû neân heøn nhaùt, run sôï tröôùc caùi aùc,
caùi xaáu. Ñoù laø chuù Naêm (AÊn maøy dó vaõng –
Chu Lai), ngöôøi ñaõ töøng laø bí thö chi boä
moät xaõ vuøng ven voâ cuøng khoù khaên, göông
maãu, laäp nhieàu thaønh tích, nhöng ngöôøi
caùn boä laõnh ñaïo Ñaûng aáy ñaõ khoâng ñuû baûn
lónh ñeå ñi troïn veïn haønh trình con ñöôøng
caùch maïng cuøng ñoàng ñoäi. Bom ñaïn, caùi
cheát, söï khốc liệt ñaõ khieán con ngöôøi naøy
trôû neân baïc nhöôïc, heøn nhaùt, boû ñoàng ñoäi
veà cöù Buø Chao cuûa nhöõng ngöôøi troán lính
– nhöõng con ngöôøi chaúng theo ñòch cuõng
chaúng theo ta, chæ lo kieám aên vaø baûo toaøn
tính maïng.
Khi hoï thoûa hieäp vôùi caùi Xaáu, caùi AÙc,
nhaân daân khoâng coøn coi hoï laø ngöôøi chieán
só cho duø coù quaù khöù chieán ñaáu duõng caûm.
Ñaát nöôùc ñaõ hoøa bình, cuoäc soáng ñaõ ñoåi
thay nhöng con ñöôøng phía tröôùc cuûa daân
toäc coøn quaù nhieàu gian nan, thöû thaùch. Vì
theá, tröôùc nhöõng khoù khaên môùi, nhaân daân
mong ñôïi ôû ngöôøi chieán só moät maãu möïc
luoân vöôït leân vaø chieán ñaáu (cho duø coù theå
hoï taïm thôøi thaát baïi) kieân cöôøng vôùi caùi aùc
vaø caùi xaáu.
Xaây döïng hình töôïng ngöôøi chieán só tha
hoùa, ngöôøi ngheä só ñaõ mang ñeán thoâng
ñieäp voâ cuøng saâu saéc: ñöøng bao giôø nghó
raèng con ngöôøi ñöôïc toâi luyeän trong chieán
ñaáu ñaõ coù theå hoaøn toaøn ñöùng vöõng vaø ñaày
ñuû phaåm chaát cho thôøi kyø xaây döïng xaõ hoäi
môùi. Xaõ hoäi vaø ngay caû nhöõng ngöôøi anh
huøng luoân phaûi caûnh giaùc vôùi nhöõng caïm
baãy trong hoaøn caûnh môùi.
Tuy chöa coù nhöõng taùc phaåm thöïc söï
ñaït tôùi: “tính söû thi hoaønh traùng …naêm naøo
ñoïc cuõng ñöôïc, thôøi naøo ñoïc cuõng ñöôïc,
caøng ñoïc caøng nhö thaáy môû ra theâm moät
ñieàu gì veà theá giôùi taâm hoàn meânh mang
cuûa ngöôøi lính, cuûa daân toäc”
(8)
nhöng nhôø
söï thay ñoåi trong quan nieäm veà ngöôøi anh
huøng, nhôø söï phoái hôïp nhuaàn nhuyeãn giöõa
tieâu chí yù thöùc heä vôùi caûm quan nhaân baûn,
vaên hoïc, ngheä thuaät nöôùc ta giai ñoaïn vöøa
qua phaàn ñaõ ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu, ñoøi
hoûi cuûa coâng chuùng thöôûng thöùc.
(1) Nguyeãn Minh Chaâu (1994), Trang giaáy tröôùc ñeøn,
Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr 151
(2) Chu Lai (1994), AÊn maøy dó vaõng, Nxb. Hoäi Nhaø vaên,
Haø Noäi, tr 56
(3) Chu Lai (1994), Sñd, tr 109
(4) Chu Lai (1994), Sñd, tr 7
(5) Nguyeãn Minh Chaâu (2006), Tuyeån taäp truyeän
ngaén, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi, tr 160
(6) Khuaát Quang Thuïy (2006), Nhöõng böùc töôøng löûa,
Nxb. Hoäi Nhaø vaên, Haø Noäi, tr 816.
(7) Chu Lai (1990), Voøng troøn boäi baïc, Nxb. Thanh
nieân, Haø Noäi, tr 28.
(8) Chu Lai (12/2002), “Söû thi vaø hoaønh traùng, caâu traû lôøi
cho moät ñôøi”, Taïp chí Vaên ngheä Quaân ñoäi (564), tr 84.

C
oâng cuoäc ñoåi môùi tieåu thuyeát cuûa
chuùng ta manh nha töø tröôùc ñoù
nhöng roõ neùt hôn töø sau 1986, ñeán
ñaàu theá kyû XX thì caøng deã nhaän dieän. Nhìn
chung söï ñoåi môùi ñi theo hai xu höôùng: hieän
ñaïi hoùa vaø ñoåi môùi töø truyeàn thoáng. ÔÛ xu
höôùng thöù nhaát coù theå hình dung theå loaïi tieåu
thuyeát laø söï phaân nhaùnh. Tröôùc ñoù haàu nhö
chæ coù moät doøng söû thi thì nay phaân ra thaønh
nhieàu doøng. Ñeà taøi ñöôïc môû ra, caùc caùch vieát
môùi ñöôïc theå hieän. Caùc doøng ñôøi tö, theá
söï…thaám daàn roài tuoân traøo vaøo caùc ngoùc
ngaùch ñôøi soáng maø tröôùc ñaây caám ñoaùn,
kieâng kî. Nhaát laø veà hình thöùc thì thaät muoân
veû: doøng yù thöùc, ña thanh, troø chôi, kyø aûo… ÔÛ
höôùng sau thì hình dung tieåu thuyeát nhö söï
hôïp löu cuûa nhieàu doøng khaùc, doøng soâng söû
thi chuû löu khoâng trong vaét nhö xöa maø nhieàu
maøu saéc, dó nhieân laø cöôøng traùng hôn vaø
cuõng phöùc taïp, khoù löôøng hôn. Nhìn moät
caùch bao quaùt, coù maáy khuynh höôùng sau:
Khuynh höôùng lòch söû - taùi hieän
Chuùng toâi goïi laø lòch söû - taùi hieän laáy caên
cöù vaøo ñoä chính xaùc cuûa caùc söï kieän lòch söû
maø tieåu thuyeát ñoù moâ taû. Treân cô sôû söï kieän
naøy maø taùc phaåm coù caû moät heä thoáng thi
phaùp taùi hieän töông öùng. Ñaëc ñieåm noäi dung
cô baûn bao truøm cuûa tieåu thuyeát söû thi laø luoân
coù caùc traän ñaùnh, caùc chieán dòch vôùi ngaøy giôø
cuï theå, taàm quan troïng chieán löôïc, yù nghóa
quaân söï, chính trò...Chính vì theá maø moät neùt
thi phaùp khoâng theå boû qua laø khoâng gian
ngheä thuaät. Lòch söû chieán tranh theá giôùi cho
thaáy, hai beân ñoái nghòch gaây chieán vôùi nhau
thöôøng laø do maâu thuaãn veà quyeàn lôïi, maø moät
trong nhöõng quyeàn lôïi chuû yeáu laø söï laøm chuû
moät khoâng gian ñòa lyù naøo ñoù. Veà baûn chaát,
cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa Phaùp vaø Myõ
gaây ra treân ñaát nöôùc ta laø cuoäc chieán cuûa beân
xaâm löôïc laø chieám ñaát, beân choáng xaâm löôïc
laø giöõ ñaát vaø ñoøi laïi ñaát ñaõ maát. Ñieàu naøy hình
thaønh moät ñaëc ñieåm cuûa tieåu thuyeát söû thi
cuûa ta laø moãi taùc phaåm thöôøng mang noäi
dung phaûn aùnh, mieâu taû moät traän ñaùnh lôùn,
moät chieán dòch quan troïng. Chính vì theá caûm
höùng söû thi cuõng thöôøng gaén vôùi khoâng gian
(nhö con ñöôøng, traän ñaùnh...), vôùi caùc söï kieän
lòch söû troïng ñaïi (nhö Toång tieán coâng muøa
xuaân 1968, traän ñaùnh cöûa môû Xuaân Loäc...).
Ngay teân taùc phaåm cuõng chöùng minh ñieàu
naøy: Xuaân Loäc, Thöôïng Ñöùc, Muøa heø giaù
buoát, Xieâng Khoaûng muø söông, Truyeàn thuyeát
soâng Thu Boàn…. Ñieàu naøy daãn tôùi tieåu thuyeát
söû thi Vieät Nam vaãn coøn thieân veà keå laïi, veà taùi
hieän söï kieän laø moät chieán dòch, moät traän ñaùnh
xaûy ra ôû moät ñòa ñieåm cuï theå trong moät thôøi
gian vaät lyù xaùc ñònh maø chöa quan taâm tôùi söï
phaân tích, lyù giaûi, caét nghóa söï kieän. Do vaäy
taùc phaåm coù theå haáp daãn baïn ñoïc ôû söï moâ taû
nhöõng traän ñaùnh vôùi tính chaát cöïc kyø khoác lieät
chöù chöa môøi goïi baïn ñoïc ñi theo quaù trình
phaân tích taâm lyù con ngöôøi. Coù theå hình dung
TIEÅU THUYEÁT SÖÛ THI HOÂM NAY –
NHÖÕNG KHUYNH HÖÔÙNG ÑOÅI MÔÙI
PGS. TS. NGUYEÃN THANH TUÙ

theá naøy: tieåu thuyeát Vieät Nam thöôøng döïa
treân caùi boái caûnh chung, caùi neàn chung cuûa
moät traän ñaùnh, moät chieán dòch maø töø ñoù xaây
döïng tính caùch taâm lyù nhaân vaät. Nhö vaäy thì
taát yeáu nhaân vaät taäp theå raát ñöôïc coi troïng.
Vaø cuõng raát loâgich vôùi tính chaát ñaëc bieät cuûa
nhöõng cuoäc khaùng chieán laø huy ñoäng toaøn
daân, toaøn dieän. Söùc maïnh cuûa chieán tranh laø
söùc maïnh cuûa coäng ñoàng, caùi caù nhaân hoaø
tan vaøo caùi coäng ñoàng ñoù.
Nhöng ôû tieåu thuyeát nöôùc ngoaøi laïi coù moät
höôùng gaàn nhö laø ngöôïc laïi, luoân chuù yù ñeán
caùi caù nhaân, boái caûnh chieán tranh ñöôïc taùi
hieän thoâng qua caùi caù nhaân, caâu chuyeän cuûa
caù nhaân.
Töø nhöõng neùt khaùc nhau naøy deã thaáy tieåu
thuyeát söû thi Vieät Nam maïnh veà mieâu taû söï
kieän, keå laïi tình huoáng maø coøn thieáu ñi söï
phaân tích caû moät quaù trình phaùt trieån tính
caùch, caùi maø L. Toânxtoâi goïi laø “bieän chöùng
phaùp taâm hoàn”. Neáu coù thì cuõng chæ laø nhöõng
khoaûnh khaéc traên trôû, daèn vaët, suy nghó…cuûa
nhaân vaät ñeå phuïc vuï cho söï phaùt trieån cuûa
coát truyeän. Nhöng vaãn coù theå keå teân nhöõng
tieåu thuyeát cuûa Vieät Nam ñaõ vöôït ra khoûi caùi
neàn chung ñeå vöôn tôùi buùt phaùp cuûa phaân
tích, nhö Noãi buoàn chieán tranh, Röøng thieâng
nöôùc trong, Beán ñoø xöa laëng leõ…
Deã daøng chöùng minh haàu heát caùc caùc taùc
phaåm ñeàu ñi theo khuynh höôùng lòch söû - taùi
hieän vôùi bieåu hieän tröôùc heát laø luoân coù moät boái
caûnh lòch söû cuï theå.
Ñi theo höôùng naøy caùc nhaø tieåu thuyeát
luoân coù xu höôùng laøm soáng laïi lòch söû moät
caùch trung thöïc nhaát. Caùi baûo hieåm cho söï
thaät lòch söû chính laø voán soáng cuûa moãi nhaø
vaên. Hoï vieát baèng söï traûi nghieäm cuûa moät thôøi
binh löûa, taän maét chöùng kieán, vaø laø ngöôøi
töøng ôû trong cuoäc ñeå roài hoâm nay vieát ra
nhöõng ñieàu gan ruoät: Nguyeãn Chí Trung, Hoà
Phöông, Nam Haø, Vaên Leâ, Nguyeãn Trí Huaân,
Chu Lai, Nguyeãn Baûo, Khuaát Quang Thuïy,
Trung Trung Ñænh, Xuaân Ñöùc, Ñoã Kim
Cuoâng, Nguyeãn Tieán Haûi...Chính vì theá, nhö
moät heä quaû, cuøng vôùi khuynh höôùng naøy laø
caùch vieát theo loái töï thuaät, töï truyeän ñöôïc theå
hieän khaù roõ.
Vieát veà cuoäc soáng reøn luyeän, nhöõng taâm tö
tình caûm cuûa ngöôøi lính hoâm nay, hai nhaø vaên
treû Ñoã Tieán Thuïy, Nguyeãn Xuaân Thuûy coù
nhöõng trang vieát khaù sinh ñoäng veà hieän thöïc.
Maïch keå cuûa Maøu röøng ruoäng ñi theo böôùc
chaân cuûa nhaân vaät chính (Vinh) taùi hieän moät
khoâng gian noâng thoân thôøi ngay sau giaûi
phoùng coøn chìm trong ñoùi khaùt vaø nhöõng huû
tuïc naëng neà; moät khoâng gian Taây Nguyeân aån
ñaèng sau veû ñaày chaát thô laø söï nguy hieåm
cuûa cheát choùc bôûi bom mìn. Bieån xanh maøu
laù ñöa baïn ñoïc ñeán vôùi moät khoâng gian ñaëc
bieät, khoâng gian bieån ñaûo. Ngoøi buùt naøy coù
duyeân vôùi nhöõng trang taû caûnh ñaëc saéc, ñoäc
ñaùo chæ coù ôû vuøng bieån ñaûo Tröôøng Sa: nôi
ñoù, do caáu taïo ñòa chaát döôùi ñaùy bieån maø maët
bieån coù moät maøu xanh...nhö laù. Nôi ñoù ngöôøi
lính phaûi ñoái maët vôùi nhöõng gì döõ doäi nhaát,
nguy hieåm nhaát ñeå giöõ yeân bieån trôøi cuûa Toå
quoác. Buùt phaùp taùi hieän naøy chæ coù ñöôïc ôû
moät nhaø vaên coù voán soáng thöïc teá taïi Tröôøng
Sa nhö Nguyeãn Xuaân Thuûy. Tieåu thuyeát naøy
minh chöùng moät caùch huøng hoàn cho vaán ñeà
voán soáng: haõy soáng, haõy traûi nghieäm, haõy va
ñaäp quaêng quaät trong cuoäc ñôøi thì môùi mong
coù trang vieát soáng ñoäng...Tieác raèng nhöõng
trang tieåu thuyeát nhö hai taùc phaåm naøy khoâng
thaät nhieàu. Cuõng moät lyù do deã hieåu: chuùng ta
coù ít nhöõng voán soáng töø cô sôû.
Taùi hieän lòch söû thì deã vieát nhöng khoù hay.
Chæ caàn coù voán soáng vaø naêng khieáu taùi hieän

laø coù theå coù nhöõng trang vaên mang tính tö
lieäu veà chieán tranh. Nhöng neáu chaïy theo söï
kieän, laøm noâ leä cho söï kieän thì trang vieát raát
deã rôi vaøo “chuïp aûnh”. ÔÛ theå tieåu thuyeát ñoøi
hoûi cao veà tính hö caáu thì söï taùi hieän chæ laø
moät nhieäm vuï trong coâng vieäc lao ñoäng cuûa
nhaø vaên. Trong giai ñoaïn 1945-1975 khoâng
phaûi laø khoâng coù nhieàu trang tieåu thuyeát ñôn
giaûn laø ghi cheùp, laø thuaät laïi söï kieän. Ñieàu naøy
deã gaây ra moät caùch hieåu phieán dieän coù phaàn
oan uoång cho caû moät neàn tieåu thuyeát söû thi coù
nhieàu thaønh töïu laø “vaên hoïc minh hoïa”.
Khuynh höôùng lòch söû - hö caáu
Goïi laø lòch söû - hö caáu ñeå chæ loái vieát döïa
treân caùi neàn lòch söû maø hö caáu, saùng taïo. Hö
caáu voán laø moät trong nhöõng hoaït ñoäng cô baûn
cuûa tö duy ngheä thuaät, moät khaâu coù yù nghóa
quyeát ñònh trong saùng taïo cuûa nhaø ngheä syõ.
Nhöng ñoái vôùi ñaëc tröng phaûn aùnh roäng lôùn
cuûa tieåu thuyeát thì phaåm chaát naøy ñoøi hoûi ôû
nhaø vaên phaûi cöôøng traùng hôn nhieàu. Saùng
taïo trong tieåu thuyeát laø saùng taïo ra moät cuoäc
soáng thöù hai. Cuoäc soáng trong tieåu thuyeát,
noùi nhö moät nhaø lyù luaän nöôùc ngoaøi, khoâng
phaûi laø baûn thaân ñôøi soáng maø laø moät moâ hình
veà ñôøi soáng. Do vaäy cuoäc soáng naøy non leùp,
oám o hay ñaày ñaën, giaøu sinh khí phuï thuoäc raát
nhieàu vaøo taøi naêng töôûng töôïng hö caáu cuûa
nhaø tieåu thuyeát. Ñi theo loái lòch söû - hö caáu thì
nhaø vaên hö caáu treân caùi neàn cuûa söï thaät lòch
söû. Ngöôøi ta ñaõ vaø seõ coøn tranh caõi trong tieåu
thuyeát lòch söû thì bao nhieâu phaàn traêm laø söï
thaät, bao nhieâu phaàn traêm laø hö caáu. Theo
chuùng toâi, tröôùc heát laø phaûi roõ raøng veà maët
quan ñieåm. Ñoù laø quan ñieåm nhaân daân laø
ngöôøi saùng taïo vaø laøm neân lòch söû. Nhaø vaên
vieát veà baát cöù söï kieän lòch söû naøo cuõng ñeàu
phaûi thaáy nhaân daân laø leõ phaûi, nhaân daân laø
chính nghóa. Nhaân daân uûng hoä ai, giuùp ai,
ngöôøi aáy, löïc löôïng aáy seõ thaéng lôïi vaø ngöôïc
laïi. Ñaây khoâng coøn laø baøi hoïc maø laø moät
nguyeân lyù saùng taïo cuûa theå taøi tieåu thuyeát lòch
söû. Söùc maïnh nhaân daân laø söùc maïnh baûo veä
hoøa bình, tình yeâu thöông vaø coâng lyù. Tieåu
thuyeát söû thi Vieät Nam ñaõ vaø ñang ñi theo
con ñöôøng aáy, nhôø theá ñaõ gaët haùi ñöôïc nhöõng
thaønh töïu quan troïng.
Taùc phaåm veà ñeà taøi lòch söû laø söï saùng taïo,
hö caáu treân caùi neàn ñaõ oån ñònh cuûa söï kieän
lòch söû vaø nhaân vaät lòch söû. Nhaø vaên coù theå
tha hoà bay löôïn trong khoâng gian töôûng
töôïng saùng taïo nhöng phaûi nhaèm muïc ñích
laøm saùng toû hôn lòch söû, ñem ñeán nhöõng caûm
höùng, laøm giaøu theâm voán thaåm myõ môùi cho
baïn ñoïc veà lòch söû. Vieát veà Nguyeãn Traõi hay
Leâ Lôïi nhaø vaên khoâng neân leä thuoäc vaøo con
soá tæ leä bao nhieâu laø thöïc bao nhieâu laø hö (ai
maø thoáng keâ cho roõ ñöôïc), anh ta coù theå hö
caáu tôùi 80%, 90%, ñieàu aáy khoâng quan troïng.
Ñieàu cô baûn laø hö caáu laøm sao ñeå cho baïn
ñoïc thaáy ñoù vaãn laø Nguyeãn Traõi, vaãn laø Leâ
Lôïi. Nghóa laø qua nhöõng saùng taïo môùi nhaø
vaên phaûi laøm cho baïn ñoïc theâm hieåu, theâm
yeâu, theâm quyù troïng nhaân vaät lòch söû, neáu ñoù
laø nhaân vaät tích cöïc, chính dieän vaø ngöôïc laïi.
Moät ñieàu toái kî cuûa taùc phaåm veà ñeà taøi lòch
söû laø laøm sai leäch chaân dung nhaân vaät cuûa
lòch söû, sai leäch söï kieän lòch söû.
Lòch söû, xeùt ñeán cuøng laø nhöõng gì ñaõ ñi
qua ñöôïc ngöôøi hieän taïi yù thöùc laïi. Nhöõng baøi
hoïc lòch söû veà ñaáu tranh choáng ngoaïi xaâm seõ
voâ ích neáu khoâng laøm ñoïng laïi ôû ngöôøi hoïc
hoâm nay veà loøng yeâu nöôùc, yeâu töï do, loøng
kính troïng cha oâng ñaõ duõng caûm kieân quyeát
baûo veä neàn ñoäc laäp töï chuû cho nöôùc nhaø, töø
ñoù maø ñöôïc tieáp theâm nieàm tin, nieàm töï haøo
ñeå maø soáng maïnh meõ hôn, trung thöïc hôn,
chaân chính hôn. Vaên hoïc cuõng mang muïc

Diễn đàn văn nghệ Việt Nam - Số 12-2014

Diễn đàn văn nghệ Việt Nam - Số 12-2014

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (10)

En vedette

En vedette (16)

Similaire à Diễn đàn văn nghệ Việt Nam - Số 12-2014

Similaire à Diễn đàn văn nghệ Việt Nam - Số 12-2014 (20)

Plus de Pham Long

Plus de Pham Long (20)

Diễn đàn văn nghệ Việt Nam - Số 12-2014