Resistencia (Unha historia tenra e dramática que non te defraudará (1).pdf
Os romanos e a morte 1.9 (*.pdf - outubro 2015)
1. Os romanos e a morte
Álvaro P. Vilariño
v.1.9 outubro 2015
2. Index
Ritos funerarios
• Inhumación e
incineración
• Urnas funerarias
• Columbaria
• Catacumbas
Ritos funerarios (II)
• Pompa funebris
• As tumbas naVia Appia
• Mausoleo de Augusto
• Epitafios latinos
• Epitafios famosos
Actitude ante a morte
• Mundo subterráneo
• Lémures
• Manes
Aras e estelas funerarias en Galicia
A morte en Internet
• “Lo velan en su motora”
• “El muerto parado”
Léxico da morte
Latinismos
Requiem de Mozart
Enredando
Ligazóns
3. Ritos funerarios
• A solemnidade no trato ao defunto sempre en
función da súa clase social.
• 2 tipos de ritual fúnebre (sempre extra muros,
Lex XII tabularum)
• incineración (+ propio de ricos e nobres)
in + cinis, eris
• urna, columbaria, ustrina
• Inhumación (+ propio dos pobres, + frecuente
a partir do s II d.C.) in + humus, i
• tumbas, catacumbas.
• Unha profesión:
• Libitinarii (enterradores): Venus Libitina,
vitare Libitinam, evadere Libitinam
• Pollinctores: escravos que lavaban e
perfumaban o cadáver
• Escravos > fosa común
• Pobres:
• collegia funeraria, arbitria
• columbaria
R e s t o s d e U n g u e n t a r i a ,
r e c i p i e n t e s d e p e r f u m e s ,
queimados despois dunha
cremación
Urnae funeraria con restos de ósos e
cinzas
http://www.itusozluk.com/gorseller/libitina/90081
4. Inhumación e incineración
humus,i cinis, eris
Enterramento infantil (duns 9 meses de idade) en ánfora.
Época romana. S. I-II d.C. Museo Arqueolóxico de La Vila Joiosa
(Alacant).
Imaxe de RafaelDP en Flickro Arqueológico de La
Vila Joiosa
Urnas funerarias de necrópole romana. Museo do Castelo de Santo Antón, A Coruña.
Imaxe de DivesGallaecia en Flickro Arqueológico de La Vila Joiosa
5. Urnas funerarias
1ª - Roman funerary urn, Archeological Museum of Janzur, near Tripoli. Imaxe de Sebastià Giralt.
2ª - Museo archeologico, Aquileia, Roman funerary urns. Fotografía de Sebastiá Giralt
3ª - Urna funeraria e unguentario. Empúries s. I-II d.C. Fotografía de DivesGallaecia
4ª - Anfora de bebé.
6. Urnas funerarias
1ª - Roman funerary urn, Archeological Museum of Janzur, near Tripoli. Imaxe de Sebastià Giralt.
2ª - Museo archeologico, Aquileia, Roman funerary urns. Fotografía de Sebastiá Giralt
3ª - Urna funeraria e unguentario. Empúries s. I-II d.C. Fotografía de DivesGallaecia
4ª - Anfora de bebé.
7. Urnas funerarias
1ª - Roman funerary urn, Archeological Museum of Janzur, near Tripoli. Imaxe de Sebastià Giralt.
2ª - Museo archeologico, Aquileia, Roman funerary urns. Fotografía de Sebastiá Giralt
3ª - Urna funeraria e unguentario. Empúries s. I-II d.C. Fotografía de DivesGallaecia
4ª - Anfora de bebé.
8. Urnas funerarias
1ª - Roman funerary urn, Archeological Museum of Janzur, near Tripoli. Imaxe de Sebastià Giralt.
2ª - Museo archeologico, Aquileia, Roman funerary urns. Fotografía de Sebastiá Giralt
3ª - Urna funeraria e unguentario. Empúries s. I-II d.C. Fotografía de DivesGallaecia
4ª - Anfora de bebé.
9. Columbaria
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Missouri
2 imaxes do Columbarium Via Portuense. I metade II d.C. Museo Nazionale romano. Imaxes de Nick in Exilio en Flickr
3 imaxes de columbarios (sen determinar)
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Oakland
10. Columbaria
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Missouri
2 imaxes do Columbarium Via Portuense. I metade II d.C. Museo Nazionale romano. Imaxes de Nick in Exilio en Flickr
3 imaxes de columbarios (sen determinar)
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Oakland
11. Columbaria
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Missouri
2 imaxes do Columbarium Via Portuense. I metade II d.C. Museo Nazionale romano. Imaxes de Nick in Exilio en Flickr
3 imaxes de columbarios (sen determinar)
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Oakland
12. Columbaria
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Missouri
2 imaxes do Columbarium Via Portuense. I metade II d.C. Museo Nazionale romano. Imaxes de Nick in Exilio en Flickr
3 imaxes de columbarios (sen determinar)
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Oakland
13. Columbaria
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Missouri
2 imaxes do Columbarium Via Portuense. I metade II d.C. Museo Nazionale romano. Imaxes de Nick in Exilio en Flickr
3 imaxes de columbarios (sen determinar)
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Oakland
14. Columbaria
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Missouri
2 imaxes do Columbarium Via Portuense. I metade II d.C. Museo Nazionale romano. Imaxes de Nick in Exilio en Flickr
3 imaxes de columbarios (sen determinar)
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Oakland
15. Columbaria
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Missouri
2 imaxes do Columbarium Via Portuense. I metade II d.C. Museo Nazionale romano. Imaxes de Nick in Exilio en Flickr
3 imaxes de columbarios (sen determinar)
1 imaxe (wikipedia) dun Columbarium actual de Oakland
16. Catacumbas
Epitafio de Atimetus das catacumbas de St. Sebastian na Via Appia, Roma. Inscrición rodeada por símbolos cristiáns, unha
áncora e un peixe.
Catacumbas de Siracusa en Sicilia. Imaxe: web rsanzcarrera
Catacumbas de San Calixto. Roma. Imaxe de Jonas Witt en Flickr
17. Catacumbas
Epitafio de Atimetus das catacumbas de St. Sebastian na Via Appia, Roma. Inscrición rodeada por símbolos cristiáns, unha
áncora e un peixe.
Catacumbas de Siracusa en Sicilia. Imaxe: web rsanzcarrera
Catacumbas de San Calixto. Roma. Imaxe de Jonas Witt en Flickr
18. Catacumbas
Epitafio de Atimetus das catacumbas de St. Sebastian na Via Appia, Roma. Inscrición rodeada por símbolos cristiáns, unha
áncora e un peixe.
Catacumbas de Siracusa en Sicilia. Imaxe: web rsanzcarrera
Catacumbas de San Calixto. Roma. Imaxe de Jonas Witt en Flickr
19. Ritos funerarios (II)
• Cidadáns ricos e ilustres:
• Conclamatio, extremum vale
• Pompa funebris, praeficae, naeniae, laudatio funebris
• Incineración nas necrópoles fóra da cidade: sepulcros monumentais
(Tumba de Cecilia Metela), mausoleos (Augusto, Adriano)
• Fosas individuais > Epitafios: identidade do falecido (nome, idade,
condición social, etc.), persoa que dedica o epitafio, ton solemne ou con
toques humorísticos
• Loito:
• vestes pullae, sacrificio do novendiale, cena novendialis
• Festas e conmemoracións
• Parentalia (13-21 febreiro): festas á memoria dos mortos. Feralia
(derradeiro día)
• Violaria, Rosaria (finais de maio): frores nos sepulcros ou urnas
20. Pompa funebris
Relevo en mármore de Amiternum, Italia. 2ª metade do s. I a.C. Imaxe: fransite.net
2 Reconstrucións Pompa Funebris
21. Pompa funebris
Relevo en mármore de Amiternum, Italia. 2ª metade do s. I a.C. Imaxe: fransite.net
2 Reconstrucións Pompa Funebris
22. Pompa funebris
Relevo en mármore de Amiternum, Italia. 2ª metade do s. I a.C. Imaxe: fransite.net
2 Reconstrucións Pompa Funebris
23. As tumbas na via Appia
Tumba de Cecilia Metela na Via Appia, s.I a.C., foi convertido en castelo na Idade Media. Imaxe de Trix en Flickr
Gravado da Via Appia (reconstrución). Imaxe: wikipedia
Sepulcro dos Escipións na Via Appia, s. III a.C. Imaxe wikipedia
24. As tumbas na via Appia
Tumba de Cecilia Metela na Via Appia, s.I a.C., foi convertido en castelo na Idade Media. Imaxe de Trix en Flickr
Gravado da Via Appia (reconstrución). Imaxe: wikipedia
Sepulcro dos Escipións na Via Appia, s. III a.C. Imaxe wikipedia
25. As tumbas na via Appia
Tumba de Cecilia Metela na Via Appia, s.I a.C., foi convertido en castelo na Idade Media. Imaxe de Trix en Flickr
Gravado da Via Appia (reconstrución). Imaxe: wikipedia
Sepulcro dos Escipións na Via Appia, s. III a.C. Imaxe wikipedia
29. Abreviaturas Epitafios latinos
D. M. S. > Diis Manibus Sacratum
H. S. E. > Hic Situs Est
S. T.T. L. > Sit Tibi Terra Levis
A > annos D > dies
F > fecit
B > bene M > merenti
V > vivus
F. C. > faciendum curavit
30. Epitafios latinos
Anagni 036.
Tullia /
Tecusa /
Artemoni /
coiugi /
bene meren/ti /
fecit
CIL 06, 28963 = 10, 00771*,3 = Anagni 037.
V(ivus) M(arcus) Vinicius Vinici l(ibertus) Phoebus/
fecit sibi et /
Cordiae Asterope coniugi carissim(ae) /
et libertis libertabus posterisq(ue) eorum
Anagni 035
P(ublius) Sulpicius /
Victorinus /
vixit annis V
CIL 02-05, 00005.
G(aius) Iulius Primus /
miles veteranus /
leg(ionis) X Gemina[e] /
h(ic) s(itus) e(st)
s(it) t(ibi) t(erra) l(evis)
CIL 06, 17551 = Anagni 025.
D(is) M(anibus) /
M(arcus) Fabius Pa/catus Tetti/ae Vibiae /
co(n)iugi /
f(e)c(it) b(ene) m(erenti)
32. S. T.T. L. > Sit Tibi Terra Levis
* Imaxes na prensa tralo asasinato dun membro dos Riazor Blues - Decembro 2014
33. Actitude ante a morte
• A morte como feito cotiá. Esperanza de vida curta (50 anos)
• O paso do mundo dos vivos ao dos mortos > un cambio de etapa máis (como o nacemento, infancia, madurez...)
• Ritos obrigatorios, perfectamente estipulados. De non cumplilos o defunto no chegaría ao mundo dos mortos.
• Influencia da mitoloxía grega:
• obolus, Caronte
• Stix, Hades, Elysium, Tartarus
• Proserpina, ae e Pluto, onis (Dis Pater)
• Múltiples concepcións sobre o mundo de ultratumba
• Para uns a alma e o corpo perecen conxuntamente, para outros a alma se disipa pouco despois, e para outros
vive eternamente (Cicerón)
• Epicúreos: a morte era un medo máis a eliminar. Epicuro negaba a existencia do máis alá; Lucrecio: o corpo e a
alma perecen ao mesmo tempo.
• Estoicos: a morte é lei de vida que hai que aceptar. Séneca e o seu sobriño Lucano arremeten contra as
crenzas e cerimonias que preparan o tránsito a un máis alá no que non crían.
• Influenza dos espíritos dos antepasados mortos na vida dos vivos.
• Larvae e Lemures > espíritos malignos.
• Manes > espíritos protectores da familia.
34. Mundo subterráneo
Plutón e Proserpina. Apulian Red Figure volute krater. White Sakkos Painter, ca. 320 BCE. Imaxe de Diffendale
The dead is ferried across the river by Charon, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur, near Tripoli, 1rst century.
Imaxe de Sebastiá Giralt
The dead arrives to the underworld, where he meets Pluto and Proserpina, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur,
near Tripoli, 1rst century. Imaxe de Sebastiá Giralt.
Mapa do mundo subterráneo + gravado de Caronte
35. Mundo subterráneo
Plutón e Proserpina. Apulian Red Figure volute krater. White Sakkos Painter, ca. 320 BCE. Imaxe de Diffendale
The dead is ferried across the river by Charon, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur, near Tripoli, 1rst century.
Imaxe de Sebastiá Giralt
The dead arrives to the underworld, where he meets Pluto and Proserpina, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur,
near Tripoli, 1rst century. Imaxe de Sebastiá Giralt.
Mapa do mundo subterráneo + gravado de Caronte
36. Mundo subterráneo
Plutón e Proserpina. Apulian Red Figure volute krater. White Sakkos Painter, ca. 320 BCE. Imaxe de Diffendale
The dead is ferried across the river by Charon, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur, near Tripoli, 1rst century.
Imaxe de Sebastiá Giralt
The dead arrives to the underworld, where he meets Pluto and Proserpina, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur,
near Tripoli, 1rst century. Imaxe de Sebastiá Giralt.
Mapa do mundo subterráneo + gravado de Caronte
37. Mundo subterráneo
Plutón e Proserpina. Apulian Red Figure volute krater. White Sakkos Painter, ca. 320 BCE. Imaxe de Diffendale
The dead is ferried across the river by Charon, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur, near Tripoli, 1rst century.
Imaxe de Sebastiá Giralt
The dead arrives to the underworld, where he meets Pluto and Proserpina, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur,
near Tripoli, 1rst century. Imaxe de Sebastiá Giralt.
Mapa do mundo subterráneo + gravado de Caronte
38. Mundo subterráneo
Plutón e Proserpina. Apulian Red Figure volute krater. White Sakkos Painter, ca. 320 BCE. Imaxe de Diffendale
The dead is ferried across the river by Charon, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur, near Tripoli, 1rst century.
Imaxe de Sebastiá Giralt
The dead arrives to the underworld, where he meets Pluto and Proserpina, fresco of the main tomb of the Archeological Museum of Janzur,
near Tripoli, 1rst century. Imaxe de Sebastiá Giralt.
Mapa do mundo subterráneo + gravado de Caronte
42. Lemures
• Maio: festa das Lemuria, cerimonia que tentaba
satisfacer aos Lemures que puidesen andar
polas súas casas.
• A medianoite:
• Paterfamilias facía o sinal do “Mano Fico”
• percorría descalzo toda a casa mentres...
• Escupía nove fabas negras para que as
comesen os espectros
• Perseguíase a cambio o benestar dos habitantes
do fogar.
Imaxe do Mano Fico. Wikipedia.
Amuletos co signo do Mano Fico.
43. • Linneo, o fundador da nomenclatura
binomial, deulles o nome de Lemures
a estas criaturas atendendo a ....
• os seus hábitos nocturnos
• o seu aspecto fantasmal
• os seus movementos silenciosos na
escuridade
• os seus ollos reflectantes
• os seus berros de ultratumba....
44. Manes
• Espíritos protectores da familia.
D. M.
MESSIEDONATE
MATRI.IVSTVS
FILIVS . V . F . C
D(is) M(anibus)
Messi(a)e Donat(a)e
matri, Iustus
filius v(ivus) f(aciendum) c(uravit)
Museo de Estrasburgo
D. M. S. > Diis Manibus Sacratum
45. D.M.
GAI IVLI MAX
MINI EMERITI LE
GIONIS VIII BNEFI
CIARIVS PROCVRATO
RIS ONESTA MISSIO
NE MISSVS ISTAME
MORIAM PROCVRA
VIT SIMILINIA PATE
RNA CONIVX CO
NIVGI KRISSIMO
MAXMINVS ICQ
VIESQVIT AVE VIA
TOR VALE VIATOR
D(is) M(anibus)
Gai Iuli Max(i)mini,
emeriti legionis VIII
b(e)neficiarius
procuratoris (h)onesta
missione missus,
Ista(m) memoriam
procuravit Similinia Paterna
coniux coniugi k(a)rissimo
Maximinus (h)ic quiesquit.
Ave, viator,
vale, viator
* (Museo de Estrasburgo, datado no s. III d.C.)
46. Aras e estelas funerarias en Galicia
Victorin/Vs /
in pace/
annorv/
M CXX
Museo do Castelo de Santo
Antón. A Coruña.
S. III, finais do IV d.C.
Foto de DivesGallaecia en Flickr
47. Aras e estelas funerarias en Galicia
D(is) M(anibus) S(acrum)/
PRIMIANO/
VITALES AN/ LXXV/
TETVLV/ [---]
Museo do Castelo de Santo Antón.
A Coruña.
S. III, finais do IV d.C.
Foto de DivesGallaecia en Flickr
48. Aras e estelas funerarias en Galicia
D(is) M(anibus)/ G(aio)
ARRUNTIO SERE/NO
AN(norum) LX FLACCINI/A
SEVERA MARITO/
PIENTISSIMO
Museo do Castelo de Santo Antón.
A Coruña.
Foto de DivesGallaecia en Flickr
49. Aras e estelas funerarias en Galicia
APANA • AMBO
LLI • F(ilia) • CELTICA
SVPERTAM(ARICA)
[ ) ] • MIOBRI
AN(Norum) • XXV • H(ic) •
S(ita) • E(st)
APANVS • FR(ater) •
F(aciendum) • C(uravit)
Museo Arqueolóxico de Lugo
Mediados s.I d.C.
Foto de Miguel Bugallo en Flickr
50. Aras e estelas funerarias en Galicia
Sabinus
an(norum) XX
Secundio
an(norum) XXII
Lentinus
an(norum) XX
M(arci) Audasi
Max(imi centurionis) leg(ionis)
X gem(inae) ser(vi)
h(ic) si(iti) s(unt)
Estela dos “lexionarios”
Museo Arqueolóxico de Pontevedra
Reaproveitada na casa-torre de Bendaña (Caldas de Reis)
Foto de Dives Gallaecia en Flickr
55. Léxico da morte
• Helenismos:
tumba < τὺμβος,“túmulo” / tanatorio < θάνατος “morte” + sufixo lat. arius (lugar)
necrópole < νεκρός “morto, cadáver” + πόλις “cidade”
sarcófago < σαρξ, σαρκός “carne”+ φαγεῖν “comer”
pompa < πομπή (latín pompa, ae: “Procesión, desfile solemne”)
epitafio < ἐπι (sobre) + ταφός (tumba)
• cadáver < caro data vermibus: “carne entregada ao vermes” / cado, is, ere, cecidi, cassum:“caer, sucumbir”
• defunto < defunctus < defungor: “cumprir”,“pagar unha débeda”,“acabar con”
• incinerar < in + cinis, eris: “cinza”
• inhumar < in + humus, i: “terra” / exhumar < ex + humus, i
• enterrar < in + terra, ae:“terra”
• sepelio < sepelio, is, sepelire, sepultum: “sepultar, enterrar”
• exequias < exsequiae, arum: “honras fúnebres” < exsequor: “seguir (ao enterramento)”
• funeral < funus, eris: “cerimonia fúnebre”, “cortexo fúnebre”
• columbario < columba, ae: “pomba” + sufixo lat. arius (lugar)
• osario < os, ossis: “óso” + sufixo lat. arius (lugar)
• lápida < lapis, idis:“pedra”
56. Latinismos
R.I.P. “requiescat in pace”
I.N.R.I “Iesus Nazarenus Rex Iudeaorum”
in articulo mortis
in memoriam
rigor mortis
corpore insepulto
requiem (aeternam dona eis)
post mortem
“no momento mesmo da morte”
“en memoria dunha persoa morta”
“rixidez da morte” (termo forense)”
“funeral co corpo do defunto sen sepultar”
“misa de defuntos”
“despois da morte”
57. Requiem Mozart
Confutatis maledictis,
flammis acribus addictis,
voca me cum benedictis.
Oro supplex et acclinis,
cor contritum quasi cinis,
gere curam mei finis.
Rexeitados os malditos,
entregados ás crueis chamas,
chámame cos benditos.
E rogo suplicante e inclinado ante ti,
co meu corazón triturado coma cinza,
que coides da miña fin.
58. Enredando...
• O máis alá dos romanos (“O olmo dos falsos soños)
• Parentalia e Feralia: a memoria dos mortos na antiga Roma (“O olmo dos falsos
soños)
• El Llatí i el lèxic de la mort (El Fil de les Clàssiques)
• Ritos de paso. La muerte Roma I (Hortus Hesperidum)
• Ritos de paso. La muerte Roma II (Hortus Hesperidum)
• Menú de todos los santos (De re coquinaria)
• Ritos fúnebres dos romanos (documento pdf en iussu de DivesGallaecia)
• Ritos funerarios (recompilación de ligazóns en Diigo)
• Os romanos e a morte (Galería de imaxes en Pinterest)
59. Ligazóns
• Personaliza o teu epitafio: http://www.tombstonebuilder.com/index.php
• Salieri vs. Mozart: http://www.youtube.com/watch?v=WXUkL9t9qkI
• Epitafios famosos: http://es.wikiquote.org/wiki/Epitafios
• Na rede:
• http://www.mivoluntad.com/
• http://www.todoesquelas.com/
• http://www.revistaadios.es/
• http://www.famousdead.com/
• http://www.epilogable.com/steven-jobs/epgbks/memories