2. CKA ESHTE POLITIKA?
Edhe pse eshte shume veshtire ta definojme politiken, sepse ky term eshte polisemik, ka definimet te shumta qe i japin
fjaloret kesaj fjale.
Ne anglisht kemi fjalen polity, politics dhe policy
Polity
Mund te definohet si sfera e politikes, do te thote, hapsira e formuar nga aktoret politik. Ky nocion eshte i afert me nje
tjeter definim te filozofit/sociologut Pierre Bourdieu “fusha politike”.
Politics -Nenkupton aktivitetin politik, do te thote angazhimin politik dhe ushtrimin e profesionit politik. Ky aktivitet u
nenshtrohet logjikave specifike ne raport me aktivitete tjera sociale.
Policy -Nenkupton aksionin public dmth, politikat publike dhe veprimin e pushtetit publik ne sektore te veҫanta (politika e
punesimit, politika e mjedisit…)
Pertej ketyre diferencave te kuptimeve te ndryshme te cilat nenkuptojne aspekte te ndryshme te politikes, mbetet te
gjejme nje definicion qe eshte njekohesisht mjaft i gjere dhe mjaft
3. Politika mund te konsiderohet si « dicka qe ka te beje me qeverisjen e nje shoqerie ne pergjithesi”.
Keshtu mund ta definojme nje aktivitet te cilin e gjejme ne te gjitha shoqerite (edhe ne ato ku
aktiviteti politik nuk ka rol te vecante), ne forma te ndryshme, te diferencuara pak a a shume nga
aktivitetet tjera dhe qe eshte pak a shume e specializuar : aktivitet qeverisje.
Antropologjia diferencon 4 sisteme politike primitive te cilat gjinden jashte cdo logjike shteterore :
Bandat e gjahtareve nomad : per shkak te numrit te vogel te tyre si grupe (rreth 100 personash)
dhe per shkak te mobilitetit te tyre. Keto banda nuk e konsiderojne te nevojshme te krijojne
autoritete politike permanenete (Pierre Clastres).
Shoqerite trashigimtare te pershkruara nga antropologu Evans-Pritchard (Nuer). Ky sistem
nenkupton bashkimin e disa grupeve familiare brenda te cilave me te vjetrit kane legjitimitet te
vecante dhe te cilet i zgjedhin konfliktet per shkak te legjitimitetit (shoqeria shqiptare deri ne njefar
mase).
Shoqerite me shefa karismatik ku pushteti mbahet nga disa persona te rrespektuar per kualitete e
tyre morale ose pasurine e tyre. Ne dallim nga shoqerite trashigimtare, ketu legjitimiteti eshte
individual dhe nuk transmetohet ne menyre trashigimtare.
Shoqerite te cilat udheheqen nga shefat ku disa individ ushtrojne nje pushtet te pakontestueshem
dhe te trashiguar.
4. Politika pra eshte qeverisje e shoqerive, por jo vetem ne kuptim institucional.
Qeverisje e nje shoqerie ne kuprim te gjere te fjales. Eshte ne fakt, kapaciteti i
disa grupeve ose disa individeve (atyre qe qeverisin) per te a) udhehequr nje
shoqeri, b) per te orientuar veprimet e nje shoqerie te caktuar, c) per te
percaktuar rregulla te cilat aplikohen per te gjithe dhe d) per ti bere ata qe ti
rrespektojne ato.
Ky definicion eshte preciz sepse pershkruan nje aktivitet social specific dhe mjaft
te gjere per te perfshire te gjitha kuptimet e fjales politike.
Kjo e konsideron politiken si fushe e zhvillimit te aktiviteteve dhe konflikteve
perreth ceshtjeve qe kane te bejne me qeverisjen e nje shoqerie. Politika eshte
pra aktivitet (aktivitet qeverisje ose aktivitet per te influencuar mbi qeverisjen).
5. POLITIKA SI PROFESION- PROFESIONALIZIMI I POLITIKES
Liria e shprehjes eshte kusht i domosdoshem per funksionim te demokracise ;
Kjo liri e shprehjes te opinionit politik eshte aspekt fundamental i demokracise, per te
ruajtur lirite publike dhe te drejtat themelore te individeve.
Megjithate kjo liri eshte e kufizuar sepse :
Disa lloj diskursesh jane te ndaluara me ligj per shkak se ato e cenojne integritetin e
disa individeve ose grupeve te individeve dhe per shkak te mohimit te te vertetes
historike ;
Diskurset raciste, antisemite, negacioniste, revizioniste etj.
6. HISTORIK I SHKURTER I GARES POLITIKE
Deri ne gjysmen e shekullit 19, gara zgjedhore ka qene e rezervuar vetem per ata qe
kane paguar tatime.
Ky kusht i hyrjes ne treg zgjedhor justifikohet me faktin se per te votuar (per te
ushtruar pushtetin), eshte dashur qe personi te tregoje kapacitete te cilat jane matur
me pasurine e tij ( para ose prona). Kjo ka qene koha e shoqerive me predominance
rurale;
Brenda ketij sistemi, ka pasur nje lloj nivelizimi sepse per te marre pjese ne zgjedhje
lokale, taksa ka qene e ulet, kurse per te qene deputet, ajo ka qene deri ne disa qindra
here me e larte.
Ky sistem ka qene i rezervuar per aristokratet (fisniket) dhe ka qene me shume pak
konkurence.
Produktet te cilat keta aristokrat u kane propozuar votuesve te tyre kane qene
kryesisht materiale (jo politike).
7. KLIENTELIZMI
Eshte mardhenje kembimi ndermjet votuesve dhe kandidateve;
Nga lat. cliere-nenshtrim
Te gjitha shoqerite njerzore e kane praktikuar ate, duke ja filluar nga popujt me primitiv. Madje ne Greqine e
vjeter ata kane qene autokton te nenshtruar nga okupatoret ; anetar te familjeve te varfera te shkaterruara nga
lufta; te huaj qe kane pasur deshire te vendosen ne nje regjion te caktuar dhe te cilet eshte dashur qe ti
sigurojne vehtes mbrojtje per ta bere kete.
Ne kohen e Romes se vjeter, ky ka qene raporti qe e ka bashkuar pronarin e pasur me klientin e tij. Klienti pra
ka qene individ ne nje pozite sociale modeste (inferiore).
Per te varferit, kjo ka qene menyre e mbrojtjes se vetevehtes nga te pasurit duke u siguruar ketyere te dyteve
ndihme material ne kembim te sherbimeve: perkrahje elektorale, mbrojtje, perkrahje gjate proceseve
gjyqesore etj;
Makiaveli ne vepren e tij « Sundimtari » (Kapitulli XII-XIV) flet per te huajt duke marre shembull ushtrite e
mercenareve.
Ai thote se sundimtari duhet te krijoje ushtri te veten dhe mos tu beje thirrje mercenareve te cilet ne afatgjate
kane mundur ti shkaktojne atij shume me shume telashe sesa te mira.
8. TE DREJTAT POLITIKE
Keto te drejta jane arritur relativisht vone. Vendet e para qe e adoptojne te drejten e votes si e drejte
politike elementare per meshkuj jane Franca dhe Gjermania ne vitin 1848. Keto dy shtete e bejne kete shume
me herst se disa shtete demokratike sic jane Anglia ose Italia te cilat e bejne kete 60 vite me vone (1910) ;
Ne keto dy shtet, e drejta e votes per meshkuj e shumefishon numrin e votuesve nga 250 000 ne me shume
se 8 million. Fillimisht vetem meshkujt mbi moshen 21 vjec votojne .
Afatshkurt, ky sistem eshte i favorshem per te pasurit sepse procesi i edukimit te votuesit do te zgjase shume.
Afatgjate, ky sistem do t’u mundesoje edhe grupeve tjera (te perjashtuara deri atehere) te hyjne ne gare per
zgjedhje.
Keto grupe do te sjellin risi ne jeten politike sepse ato do te deklarohen si republikane dhe do te fillojne ti
mobilizojne njerzit ne baza politike.
Te pasurit te cilet do ta kontrollojne pushtetin gjate pas arritjes se drejtes se votes per meshkuj, do te
vazhdojne te bejne nje konvertim te burimeve te tyre sociale ne vota ;
Partite tjera do te fillojne te propozojne te mira politike ne kembim per voten.
Nga kjo kokurence ndermjet ketyre dy grupeve lindin zgjedhjet bashkekohore. Madje keta te dytet do te
promovojne te drejten e femrave per votim.
9. Ne kete proces te emancipimit te votuesit dhe te arritjes se votes duhet te ceket kabina e votimit (izoluesja)
Integrimi i kesaj kabine ne votim mundeson materializimin e konceptit univerzal te nje votuesi autonom, ne
raport me presionet e mjedisit te tij social dhe njekohesisht krijon mundesise per votuesin te votoje sipas
deshires se tij.
Ky lloj votimi me kabina behet praktike ne fillim te shekullit 20. (France 1913).
Si permbledhje :
Ajo per te cilen eshte luftuar ketu eshte nje kundershtim ndermjet dy modeleve konkurente te ndamjes se
pushtetit.
Ne njeren ane, per te pasurit, kembimi bazohet mbi te mirat materiale, sherbimet, ndihmat, influencen,
madje edhe me kercenime per te fituar voten ;
Ne anen tjeter, menyra e prodhimit bazohet mbi kembimin e te mirave simbolike dhe politike (ideologjive,
programeve politike etj.) per te marre voten ;
Kjo e dyta bazohet tek ajo se per te pasur statusin e qytetarit, duhet te shkeputemi nga mvareshmeria dhe
logjika komunotariste dhe te interesohemi ne politike, me qellim qe te krijojme te mira te perbashketa ;
Kjo hap refleksion mbi modelet e qytetarit demokratik ;
Kjo eshte ajo qe krijon bipolarizim te jetes politike ;
10. INTENSIFIKIMI I GARES ZGJEDHORE
Unifikimi i tregjeve zgjedhore behet paralelisht me arritjen e se drejten e votes;
Ka disa tendenca historike kryesore :
Nder ato, duhet te permendim rritjen e numrit te kandidateve, gje qe e ben te veshtire qe nje kandidat te
zgjedhet ne raundin e pare ;
Kjo imponon nje racionalizim te jetes politike : kandidatet jane te obliguar te perdorin sondazhe nepermjet te
cilave ata testojne programet dhe propozimet e tyre ;
Kjo provokon lindjen e profesioneve te reja qe e profesionalizojne politiken :
Ekspert dhe institute te sondazheve ;
Ekspert te komunikimit politik ;
Keshille dhe keshilletare politik te ndryshem etj.
Kemi nje profesionalizim te politikes i cili karakterizohet me nje ndamje te punes politike te profesionalizuar ;
11. SONDAZHET : kane lindur si teknike marketingu dhe per here te pare jane perdore nga disa firma ne SHBA
per te matur kerkesat e konsumatoreve, me qellim qe te rrisin tregun e tyre. Progresivisht, kufiri ndermjet
marketingut dhe politikes eshte zhdukur dhe ne vitin 1936, gazetari amerikan G.H. Gallup e krijon Institutin
Amerikan per Opinion Publik para zgjedhjeve presidenciale.
Me kohe sondazhet jane perhapur ne gjithe boten. Suksesin e tyre me te madh ato e kane arritur permes
sondazheve politike. Kjo edhe per faktin se sondazhet politike perbejne me pak se 1% te te gjitha sondazheve
qe realizohen.
Te tjerat sondazhe jane studime marketingu te cilat i porosisin firmat per te kuptuar tregun.
Ka pas edhe ligje te votuara per te penguar keqperdorimin e sondazheve para periudhave zgjedhore me qellim
qe mos te kete influencim.
Ne shumicen e shteteve demokratike, ka komisione sondazhesh te krijuara per te rregulluar ato dhe per te
penguar abuzimet eventuale.
12. Megjithate, ne France per shembull, para zgjedhjeve presidenciale te vitit 2007, ka pasur 293 sondazhe.
Sondazhet jane kritikuar shume nga filozof dhe sociolog te njohur. Keshtu per shembull filozofi/sociologu
Pierre Bourdieu konsideron se « profesionet para-politike (ata qe bejne sondazhe, gazetaret, hulumtuesit) » i
perdorin sondazhet per te imponuar vizionin e tyre te botes, gjithnje duke thene se kane per qellim te masin
vullnetin e popopullit:
"Sondazhet qe porositen nga politikantet dhe mediat kane ne fakt me pak per qellim te informojne mbi
opinionin politik, sesa te marrin informacion per ate qe publiku (votuesi) deshiron ta ndigjoje ose ta shohe, me
qellim qe te fabrikojne programe politike (ose televizive) te fiksuara mbi keto kerkesa. Me fjale tjera, shtypi dhe
politika porosisin dhe publikojne sondazhe per tu shitur me mire dhe per te ju pergjigjur me mire kerkesave te
publikut dhe votuesve te momentit ». ( Citim i nxierre nga nje tekst i famshem i Pierre Bourdieu i botuar ne
vitin 1973 me titull : « Opinioni publik nuk egziston »)
Kampanjat zgjedhore te sotme si ato ne SHBA kerkojne investime te medha. (Mit Romney deri tani ka
shpenzuar mbi 30 milion dollare)
Garat zgjedhore kerkojne investime te medha ;
Per kete arsye, shume shpesh edhe ne demokracite popullore ka pasur abuzime dhe korrupsion per te siguruar
mjete (rregullim me ligje i finansimeve te partive politike); Retrokomisionet (spjego), Etj.
13. PERSONIFIKIM I AKTIVITETEVE POLITIKE
Edhe ne sisteme politike parlamentare, partite kryesore personifikohen me nje numer te vogel lideresh politik te
cilet kane peshe shume me te madhe sesa te tjeret brenda partive dhe simbolizojne partine ne raport me te
tjeret; Ky personifikim eshte rezultat i zhvillimit historik, i strukturimit te partive dhe i bipolarizimit i cili lehteson
kristalizimin e zgjedhjeve si nje duel ndermjet dy pretendimeve (kjo eshte sidomos karakteristike e shteteve te
cilat kane sisteme presidenciale). Ne keto situata, parlamenti perjashtohet nga roli i tij qendror i
ndermjetesuesit popull-qeveri ;
Ky evoluim eshte interesant te analizohet sepse mediat audiovizuale kane kontribuar ne personifikimin e jetes
politike duke integruar jeten private te personave politik me qellim qe te plotesojne kerkesat e shikuesve te cilet
nuk u intereson politika “institucionale” ;
Berluskoni dhe femrat, Carla Bruni me Sarkozy, Levinski me Klintonin etj ; Skandalet e familjeve mbreterore ne
Angli, Spanje etj.
14. KOLEKTIVIZIMI I JETES POLITIKE
Nenkupton eliminimin e kandidateve te vegjel per shkak te zhvillimit te “firmave” te medha politike
(partive);
Shkak eshte se çmimi i kampanjave zgjedhore eshte shume i larte dhe se notorieteti i personave qe
kandidojne nuk u mjafton atyre te zgjedhen nese nuk kane financime per zgjedhje.
Mbasandej, kampanjat zgjedhore zvillohen me tema qe e perfshijne te gjithe shtetin (jo vetem nje regjion
te caktuar te shtetit), gje qe e rrite cmimin e kampanjes dhe e ben edhe me te veshtire qe nje kandidat te
zgjedhet nese nuk ka mundesi te zvilloje kamapanje ne nivel shteteror;
Kjo i obligon kandidatet qe te veprojne nepermjet partive politike te cila jane te vetmet qe kane mundesi te
veprojne ne nivel shteteror. Duhet pra kapital, notorietet kolektiv te akumulaur nga partite ;
Kjo nuk do te thote se nuk duhet kapital politik personal. Ky kapital mund ta zvogeloje ose ta rrise
(kompenzoje) kapitalin kolektiv ;
Per kete arsye, kolektivizimi dhe personifikimi i kapitalit nuk jane ne kundershtim, ata kompletohen ;
15. CKA ESHTE E DREJTA?
Ne aspekt politologjik, E drejta mund te definohet si lemi qe perfshin te gjitha rregullat te cilat e percaktojne
sjelljen e njerzve brenda nje shoqerie, raportet sociale ose me mire te themi, « te gjitha rregullat e imponauara
ndaj anetareve te nje shoqerie me qellim qe raportet e tyre sociale te evitojne dhunen dhe arbitraren dhe qe keto
sjellje te jene konforme me etiken dominante ».
Keto rregulla abstrakte dhe te obligueshme tregojne se cka duhet te behet dhe jane te drejtat dhe obligimet te
cilat u takojne qytetareve te nje shteti.
Keto rregulla mund te rrjedhin nga nje burim superior, i jashtme, si e drejta “natyrore” ose e drejta “hyjnore”.
Fuqia e se drejtes dhe rrespektimi i saj nga shumica implikon qe :
I. Burimi i se drejtes te jete i pranuar dhe i mirenjohur dhe legjitim ;
II. Qe ligji te jete i njohur nga te gjithe, gje qe nenkupton se ai duhet te jete i shkruar me qellim qe njerzit te
kene qasje ne te. Zakonisht e ndigjojme shprehjen : « askush nuk duhet ta injoroje ligjin » ;
III. Aplikimi i ligjit te jete i garantuar nga vete forca e zbatimit e cila behet me marreveshje ndermjet paleve ose
nga shteti si institucion i specializuar me kompetenca specifike.
Per kete arsye, ne shoqeri ne te cilat ka ndamje te pushtetit, zbatimi i ligjit rezulton nga bashkepunumi i
pushtetit legjislativ i cili e definon ligjin, pushtetit ekzekutiv i cili e mbikqyre aplikimin e tij ne bashkepunim me
qytetaret dhe pushtetit gjyqesor i cili ka per mision te interpretoje dhe ti sanksonoje mangesite ose tejkalimin e
kompetencave.
17. SOVRANITETI
Sovraniteti-nga sovran (autoriteti suprem i nje Monarkie )
Etimologjia- (nga latinishtja superus – superior)
Nenkopton nje te drejte ekskluzive per te ushtruar autoritetin politik (egzekutiv, legjislativ, gjyqesor) brenda nje
zone gjeografike ose mbi nje grup popujsh te caktuar.
Koncepti ka lind me lindjen e Shtetit ne Mesjete.
Sovrani ka qene person i identifikuar (perfaqesuesi i Shtetit, Mbreti)
Sovrani shkeputet progresivisht nga personi i Mbretit dhe behet koncept teorik i pamvarur .
18. SOVRANITETI
Origjina e sovranitetit mund te jete, sipas tipit te shoqerise qe observojne:
1) Ose ne instancat e jashtme dhe superiore (doktrina teokratike). Ky sovranitet quhet ndryshe
edhe sovraniteti i se drejtes hyjnore. Ne nje regjim teokratik, sovranitetit i takon perfaqesuesit
te « Zotit ».
2) Ose ne nje dinasti (doktrine e bazuar tek trashigimia, si per shembull doktrina monarkiste).
Ne nje regjim mbreteror, sovraniteti i takon Mbretit.
3) Ose tek trupi social si teresi (doktrina demokratike). Kjo e fundit eshte imponuar ne
shumicen e Shteteve demokratike pas nje evolucioni te gjate.
19. TEORITE E SOVRANITETIT POPULLOR DHE KOMBETAR
Eshte praktike sot te behet diferenca ndermjet popullit dhe kombit, dy lloj
sovranitetesh, popullore dhe nacionale.
Kjo ndamje ka filluar relativisht vone dhe eshte ndertuar mbi dy teori antagoniste te
sovranitetit me pasoja juridike te kunderta.
Ne shumicen e kushtetutave te shteteve te botes sot figuron se «sovraniteti nacional
i takon popullit », formule kjo hibride qe i kombinon te dyjat.
20. SOVRANITETI POPULLOR
Sovraniteti popullor i takon popullit te konsideruar si entitet konkret ; cdo individ ka
nje fragment te ketij sovraniteti.
Sovraniteti popullor e ka zanafillen tek revolucionaret radikal. Ne filozofi, ai qe merret
si krijuesi i ketij koncepti eshte J.J. Rousseau, ne vepren e tij: Kontrati social (1762).
« Sovrani formohet nga individe qe e perbejne ate dhe eshte totaliteti konkret i
individeve ».
Secili qytetar mban nje pjese te sovranitetit dhe kjo rezulton zakonisht me nje regjim
te demokracise direkte, me nje te drejte vote per secilin qytetar sepse askujt nuk
duhet ti merret sovraniteti qe i takon.
Sovraniteti popullor bazohet tek populli (tek te gjithe qytetaret e nje shteti), dhe per
kete arsye, eshte nje teresi reale, ku merren para sysh te gjithe njerzit e gjalle.
21. SOVRANITETI POPULLOR
Ne aspekt te ushtrimit te ketij sovraniteti, populli duhet te kete perfaqesues (mandatar)
te cilet kane nje mandat imperativ : keta perfaqesues duhte te bejne ate per te cilen
jane zgjedhur, duhet te bejne ate qe u thone votuesit, ne fakt kane per obligim te
veprojne per te miren e votuesve, dhe nese nuk veprojne keshtu, mund te shkarkohen,
vullneti i popullit eshte qendror. Kjo teori a ka bazen tek principi i barazise. Ne kete
aspekt, votimi eshte nje e drejte e jo nje funksion.
Sipas ketij principi, populli nuk mund te votoje ligje kunder interesit te vet dhe per kete
arsye, ligji eshte i drejte : eshte principi ligjor qe paraprin.
Nuk ka nevoje per ndamje te pushtetit per arsye se populli i kontrollon vet
perfaqesuesit e tij. Sovraniteti popullor i jep perparesi absolute ligjit.
22. PASOJAT
Kjo teori e kundershton perfaqesimin : fakti qe populli eshte posedues i
sovranitetit, ai duhet ta ushtroje ate ne menyre te drejtperdrejte. Ne fakt,
perfaqesimi behet nepermjet ndermjetesuesve te cilet kane nje mandat
imperativ.
Sipas kesaj teorie, te gjithe individet sovran duhet te kene mundesi
votimi. Vota universale eshte kusht i ketij sovraniteti.
Teorite te cilat e mbrojne idene e sovranitetit popullor jane ma shume te
majta kurse ato te cilat e mbrojne idene e sovranitetit kombetar jane me
shume te djathta.
23. Sovraniteti nacional (kombetar)
Ky nocion eshte zhvilluar ne shk. XVIIe dhe XVIIIe nga John Locke (1632-
1704) dhe Montesquieu (1689-1755) te cilet e kane shpikur nocionin e
ndamjes se pushteteve, si fundament i sistemit perfaqesuese. Sovraniteti i
takon kombit, nje entitet abstrakt dhe i pandare. Ky entitet eshte fiktiv sepse
nuk limitohet vetem tek qytetaret e sotem por edhe ata te se kaluares dhe te
se ardhmes ; eshte superior ndaj atyre individeve qe e perbejne popullin
(Sieyes).
Sovraniteti nacional rezulton me nje regjim perfaqesues sepse Kombi nuk
mund te qeverise ne menyre direkte per faktin se eshte fiktiv : shprehet
nepermjet perfaqesuesve te cilet kane nje mandat. Ata veprojne ne interes te
kombit dhe secili nga ata e perfaqeson kombin plotesisht (dhe jo vetem
votuesit). Fakti se kombi eshte fiktiv, nuk mundet te kete kontroll mbi ta; per te
evituar qe ata te abuzojne me pushtetin, duhet te krijohen kunder-pushtete
(Ndamja e pushteteve)
24. Pra, sovraniteti kombetar i takon kombit i cili konsiderohet si entitet abstrakt, i
pavdekshem, i ndryshem nga individet te gjalle ose te vdekur qe e perbejne
ate. Nevoja e perfaqesimit : fakti qe nje komb eshte abstarkt ai duhet te
perfaqesohet nga individe konkret te cilet bejne qe te ndigjohet zeri i kombit.
Megjithate, kjo teori mbron idene se per shkak se individet nuk jane sovran,
nuk kane mundesi te ushtrojne sovranitetin. Keshtu, ata nuk kane me cdo
kusht te drejte vote. Ceshtja e te drejtes se votimit eshte e reduktuar. Votimi
eshte nje funksion i thjeshte i rezervuar per qytetaret me te “ngritur”.
25. TIPOLOGJIA TJETER
Diferencojme :
Sovranitetin domestik ose te mbrendshem
I referohet administrimit qe nje qeveri e organizon brenda Shtetit. Lidhet me
autoritetin (legjitimiteti i nje qeverie dhe te veprimeve te saj nga popullsia mbi te cilen
ushtrohet ky autoritet) dhe kontrollit (Policia dhe aplikimi i ligjeve)
Sovraniteti westfalian ose pamvaresia (Paqa e Westfalise 1848, sovraniteti teritorial si
doktrine e mosperzierjes ne pune te mbrendshme te nje Shteti)
Kjo eshte perjashtim i aktoreve te jashtem ne qeverisje te brendshme. Ky perjashtim
eshte, ne princip, reciprok ndermjet shteteve, edhe pse tendenca natyrore eshte te
afirmoje pavaresine e tij ne nivel te mbrendshem, gjithnje duke tentuar te kete influence
tek shtetet fqinje.
Ne teori, pra, ne aspekt te se Drejtes nderkombetare, te gjitha Shtete jane te barabarta dhe
te pavarura.
26. SOVRANITETI RELATIV
Ne fakt, sovraniteti i shteteve nuk eshte absolut. Nuk mjafton te permendim
principet qe ta kemi te garantuar pamvaresine. shtetet mund te influencohen
ose te kontrollohen nga shtete tjera (imperializmi, neokolonializmi) : nje
kritike qe shpesh behet kunder SHBA-ve si hiperfuqi pas shkaterrimit te
komunizmit.
SOVRANITETI INTERNACIONAL LEGAL
Ky sovranitet i jep shtetit njohje nderkombetare. Ne praktike, jane shtete
tjera qe e njohin kete sovranitet, me neshkrimin e traktateve nderkombetare.
27. SOVRANITETI USHQIMOR
Nocioni i sovranitetit ushqimor eshte zhvilluar ne vitet 1990 dhe
nenkupton te drejten e popujve dhe te komuniteteve qe lemine e
bujqesise, punes, ushqimit dhe kontrollit te pyjeve, politikave te
ambientit, politikave sociale, ti adaptojne situatave te tyre unike. Kjo
nenkupton te derejten e ushqimit dhe te prodhimit te ushqimit dhe
nenkupton se te gjithe popujt kane te drejte ne ushqim te mire dhe te
adaptuar kulturave te tyre ushqimore. Ky nocion nenkupton te drejten e
shteteve qe te plotesojne nevojat ushqimore te shoqerive te tyre.
Sovraniteti ushqimor eshte e drejta e shteve qe te definojne politikat e
tyre bujqesore, te mbrojne dhe te rregullojen prodhimin e tyre dhe
autonomine ushqimore me kushte te mira prodhimi.
Pervec sigurise ushqimore, ky sovranitet i jep rendesi te vecante kushteve
sociale dhe mjedisit te prodhimit te ushqimit.
28. SOVRANITETI SI NOCION JURIDIK
Nga aspekti i brendshem, Sovraniteti eshte nje kontroll mbi popullaten, teritorin, objektet ne raport me te
cilet shteti ka nje monopol te kompetencave (drejtesia, shtypja e monedhave, taksat,…). ai ka
ekskluzivitetin. Jane pushtetet regaliane te sovranit ne kuptim klasik te termit.
Persa i perket dimensionit te jashtem, sovraniteti nenkupton mos-nderhyrjen ne ceshtjet te brendsheme,
pushtetin per te nenshkruar traktate etj.
Gjate kesaj ligjerate do te trajtojme:
1) konceptin : cka nenkupton ?
2) ushtrimin e kompetencave dhe transferimin e tyre;
3) Rendesine e nocionit te sovranitetit persa u perket Mardhenieve nderkombetare;
4) Principin e mosintervenimit;
5) Principin e legalitetit sovran te shtetve → regjimet e imunitetit;
6) Kompetencat : si manifestohen ato, cilat jane limitet e tyre ?
30. PRINCIPI I SOVRANITETIT
Ideja sipas te ciles sovraniteti implikon nje ekskluzivitet te kompetencave
rrjelle nga nje vendim i marre nga nje arbiter unik, Max HUBER, ne nje
ceshtje qe ka te beje me sovranitetin e ishujve Palmas ne vitet 20. Ky k«
pavaresia e nje shteti nenkupton sovranitetin e tij ne raport me te tjeret » dhe
duke i vendosur dy nocionet ne nivel te barabarte thote s « pavaresia eshte e
drejta per te ushtruar, ne menyre te pavarur funksionet shteterore ».
onflikt ka qene ndermjet SHBA-ve dhe Spanjes. Arbitri thote :
Raporti ndermjet sovranitetit dhe pavaresise eshte ide qe nenkupton nje
ekskluzivitet te pushteteve te nje shteti dhe perjashtim te te tjereve.Jemi
zot ne shtepine te vet dhe i vetmi zot ne shtepi te vet.
Ketu i gjejme bazat e principit te mosnderhyrjes. Shtetet tjera nuk kane te
drejte te intervenojne ne procesin e marrjes se vendimeve te nje shtetit
tjeter.
31. Dy anet e sovranitetit
Zakonisht i permendim dy anet e sovranitetit :
– a) ushtrim ekskluziv i kompetencave mbi nje teritor te caktuar.
– b) obligim kujdesi per shtete ae teritori i tyre mos te keqperdoret. Kesaj i referohemi zakonisht si due diligence.
DUE DILIGENCE
a. Principi
Sioasketin principi, nese nje shteti i njihet sovraniteti mbi teritorin e tij, ai nuk ka vetem te drejta por edhe
obligime te cilat jane qe te kete kujdes qe teritori i tij mos te perdoret per qellime te cilat kundershtojne te
drejtat e te tjereve.
Rasti i ngushtices se Korfuzit:
Pas Luftes se Dyte Boterore, ka nje situate te tensionuar ne Detin Mesdhe sepse Shqiperia kerkon te ushtroje nje
kontroll me te afirmuar ne ngushticen e Korfuzit dhe mos ti lejoje anijet e huaja te qarkullojne andej. Per
Britanine e Madhe, fuqi ushtarake dhe detare eshte me rendesi ta afirmoje fuqine e vet. Keshtu ajo i kalon anijet
e saj luftarake edhe neper ngushticen e Korfuzit. Mirepo, anijet e saj hasin ne mina te cilat shkaktojne demtime
te ketyre anijeve. Anglia thote se Shqiperia eshte pergjegjese per kete dhe e akuzon ate para Gjykates
Nderkombetare te Drejtesise ne Hage per ta shpallur Shqiperine mosrespektuese e te Drejtes nderkombetare
dhe per shkelje te se drejtes nderkombetare. Per keto shkelje ajo kerkon reparim.
32. Fillimisht, Anglia thote « eshte Shqiperia ajo qe i ka vendosur minat dhe keshtu eshte drejteperdrejte pergjegjese
per demtimin e anijeve te Britania». Mirepo, Shqiperia nuk ka anije detare te cilat i mundesojne asaj vendosjen e
ketyre minave dhe keshtu nuk eshte materialisht pergjgejgese per kete. Dyshimi eshte per tjera shtete
(Jugosllavia). Mirepo, gjykata nuk hyn ne kete debat dhe e shqyrton argumentin e dyte te Britanise: « edhe nese
Shqiperia nuk i ka vendosur minat, ajo eshte pergjegjese sepse nuk ka siguruar qe teritori i saj mos te perdoret per
qellime te kunderta me te drejtat e shteteve tjera, ajo nuk ka plotesuar obligimin e vigjilences. Ajo duhet te
ushtroje kontrollin e saj mbi teritorin e vet. Nese minat jane vendosur nga shtetet tjera, ajo eshte dashur ta dije
dhe ti pengoje shtete tjera. Shqiperia eshte dashur te mbaj kontrollin mbi teritorin e saj ? Gje qe nuk eshte
gjithmone materialisht e mundur.
33. Gjyakta pranon argumentin e Britanise dhe dergon ne Shqiperi observues dhe nje anije per ta kaluar
nepermes ngushtice me qellim qe te vertetohet se a mund te observohet vendosja e minave nga
bregu?
Observatoret vendosen ne breg te detit. Ata i shohin anijet duke kaluar. Ne fakt, observatoret i shohin
anijet dhe vertetohet se Shqiperia ka ushtruar mbikqyrje metodike te ngushtices dhe per kete arsye,
Shqiperia eshte dashur ti paralajmeroje shtetet te cilat i kalojne anijet e tyre andej.
Kjo analize eshte konkrete edhe pse nuk dihet nese kushtete meteorogjike kane qene te njetat atehere
kur jane vendosur minet etj.
Kemi pra te bejme me obligim mjetesh e jo rezultatesh. Kur nje shtete perdore te gjitha mjetet e veta
per te kryer obligimet e veta. Mirepo, ne ditet e sotme shtrohet pyetja se cilat jane obligimet e
vigjilences ne luften kunder terorizmit?
34. EVOLUCIONI I NOCIONIT TE SOVRANITETIT
Obligimi i vigjilences nenkupton keshtu qe shtetet duhet te marrin masa me qellim qe teritori i tyre mos te
perdoret per qellime te cilat i cenojne te drejtat e shteteve tjera.
Mirepo, nocioni i sovranitetit ka evoluar. Shtetet duhet te sigurojne se brenda teritorit te tyre mos te ndodhin
fakte ose veprime ne kundershtim me te drejtat e subjeketeve te se Drejtes nderkombetare, duke perfshi
ketu edhe individet/qytetaret.
35. Shteti sipas kesaj eshte pergjegjes per veprime abstenimi te organeve te veta. Si shembull mund ta marrim
ceshtjen e diskriminimit ne pune. Nese vertetohet se nje firme praktikon politika diskriminuese raciale ose
gjinore ne punesimin e punetoreve dhe Shteti nuk merr masa per ta ndaluar/reparuar ate, atehere mund te
themi se shteti ka munguar obligimin e vigjilences. Edhe pse subjekti diskriminues mund te jete privat (nje
firme private psh.), fakti se shteti ushtron nje kontrolle mbi teritorin e vet, e ben ate pergjegjes. Shteti ka
mundesi te marre masa. Ne te kunderten, angazhon pergjegjesine e tij sepse ka munguar ne obligimin e
vigjilence.
Shteti nuk eshte pergjegjes i cdo akti te nje personi ne teritorin e vet mirepo mund te akuzohet nese
vertetohet se ka qene ne dijeni te abuzimeve te ndryshme dhe nuk ka marre masa qe ato te ndalohen ose
te mos perseriten. Kjo eshte ajo qe quhet « aplikim horizontal » i te drejtave te individit. Madje, shteti
eshte pergjegjes edhe nderkombetarisht nese nuk e pengon nje politike diskriminuese te nje firme; nese
nuk pengon mbi teritorin e vet nje sistem privat te drejtesise ose nese nuk i ndalon presionet e grupeve
private te cilat shteti ka per obligim ti ndaloje.
36. Nuk eshte keshtu pergjegjes per veprimin e tij aktiv por pasiv (mosveprimi).
Ne kete kontekst duhet te permendim rastin Velasquez, te trajtuar nga Gjykata Interamerikane e te
Drejtave te Njeriut me 29 korrik 1988:
Ne nje shtet te Amerikes se mesme (Guatemala) jane kryer krime nga grupe te caktuara kunder grupeve te
cilat e kane luftuar shtetin.Grupet te cilat i kane lufrtuar guerilen jane quajtur eskadronet e vdekjes.
Fillimisht ka qene shteti i cili i ka organizuar keto eskadrone mirepo, progresivisht eshte terhequr dhe ja u
ka lene grupeve te caktuara kete pune. Keto grupe kane qene te perbera nga police ose agjent te shtetit. Ka
pas praktika te ekzekutimit ekstrajuridik nga keto eskadrone.
Nje person nga nje familje e viktimave ka akuzuar shtetin para Gjykates Interamerikane per kete. Vendimi
i kesa gjykate thote se edhe pse nuk eshte Shteti ai qe e ka zbatuar kete politike, ai ka qene i informuar dhe
nuk ka bere asgje per ta ndaluar ate. Edhe pse ka qene ne dijeni se keto eskadrone kane qene te perbera
nga polic dhe agjent sekret te shtetit. Ky verdikt thote se shteti ka munguar obligimet e veta.
Keshtu, mund te themi se ka pas nje evolucioni te obligimit te vigjilences. Shteti duhet te siguroje se nuk
ushtrohet dhune ndaj tjera subjeketeve, duke perfshire ketu edhe individet. Nese nuk nderhun brenda
teritorit te vet dhe kaqene i informuar, kjo dhe ne rast se nuk ka pas mundesi ti ndaloje.
37. KOMPETENCAT E SHTETEVE
Sovraniteti eshte prezantuar shpesh si koncept absolut. Mirepo a eshte kjo ide ne perputhje me vete
egzistencen e se drejtes nderkombetare? A do te thote kjo se nga momenti qe pranojme se ka nje te drejte
nderkombetare, kjo do te thote se nuk jemi sovran? Fakti qe jemi te angazhuar nderkometarisht, a nuk do te
thote kjo se kemi te bejme me nje lloj negacioni te sovranitetit?
Rasti Steamship Wimbledon, Gjykata e Perhershme e Drejtesise nderkombetare CPJI), 17/08/1923
Pas Luftes se Pare Boterore, nje anije deshiron te kajone Kanalin e Kiel-it, kanal ky qe e lidhe Detin e veriut me
Detin baltik. Ne tekstin e Traktatit te Versajit, Gjermania kishte pranuar nje qarkullim te lire te anijeve
nepermjet kanalit te Kiel-it. Mirepo, shume shpejte, autoritetet Gjermane fillojne te pengojne kalimin e
anijeve te huaja dhe kjo ndodhe me anijen Wimbeldon. Disa shtete qe kishin nenshkruar Traktatin e Versait e
cojne kete ceshtej para Gjykates se Hages. Argumenti i Gjermanise eshte se ajo qe i eshte imponuar asaj me
traktat nuk eshte
Vendimi i kesaj gjykate do te krijoje precedent sepse ajo thote se: « Gjykata nuk ka mundesi ta obligoje
gjermanine qe te respektoje angazhimet e saj, ne kete rast, lirine e qarkullimit neper kanalin e Kiel-it.
Faqja 25 e vendimit te gjykates thote : « Gjykata refuzon te shoh nenshkrimin e nje Traktati si nje lerje pas dore
e sovratitetit te tij ».
38. Shtohet pyetja e raportiti me BE-ne persa i perket sovranitetiti. Kur behet fjale per BE-ne, duhet te bejme
diferencen ndermjet bartjes se kompetencave dhe ushtrimit te ketyre kompetencave. Sovraniteti eshte i
pandare. Nese i transferojme kompetencat, e humbin sovranitetin dhe behemi nje lloj konfederate, nese jemi
sovran, e mbajme kontrollin mbi kompetencat e veta?
Ajo qe e transferojme ne kuader te organizatave nderkombetare dhe UE ne vecanti eshte ushtrimi i
kompetencave. Do te thote se ne nje lemi te vecante, ne kushte te vecanta, ne momente te vecanta,
transferojme tjera ushtrime te ketyre kompetencave.
Ajo qe i diferencon eshte se ne cdo kohe mund te nderprejme kete ushtrim kompetencash. Nese i
transferojme kompetencat, atehere nuk mund ti kthejme ato mbrapa.
Kemi mundesi te terhiqemi ne menyre unilaterale nga nje Traktat dhe keshtu ti japim fund ushtrimit te
kompetencave.
39. Sovraniteti dhe kolonializmi / neokolonializmi
Edhe kolonializimi i shteteve te ndryshme ka ndryshuar nga nje shtet ne tjetrin. Ne formen klasike, shtetet
kolonizuese kane ushtruar dominim total i cili implikon nje dimension total te mohimit te sovranitetit. Mirepo,
ne disa raste, Shtetet evropiane i kishin shnderruar kolonite ne protektorate si nje lloj formule ne mes .
Protektorati nenkupton nje lloj marreveshje ku nje shtet protektues nenshkruan me protektoratin. Shteti
protektues siguron ne menyre ekskluzive mardheniet nderkometare te shtetit te mbrojtur ne raport me
rrezikun qe i ushtrohet nga jashte. Formalisht, protektoratet mbeten nen prezencen e nje shteti i cili eshte
mbrojtes.
Shteti protektorat (i mbrojtur) pranon te transferoje ushtrimin e disa kompetencave tek shteti protektues,
gjithnje duke vazhduar te jete i konsideruar formalisht si shtet sovran.
Pushteti i ushtruar nga shteti protektues eshte i ngjashem me ate te shtetit kolonial ku shteti protektorat nuk ka
personalitet juridik.
41. PUSHTETI
FERAJ: pushteti, autoriteti, ndikimi faqe 139-156
Per Legjitimitetin shih A. Heywood faqe 193
Politika eshte aktivitet i qeverisjes se shoqerise, do te thote, kapacitet te cilin e kane disa individ ose grupe
individesh per te orientuar sjelljet e te gjithe kolektivitetit, per te elaboruar rregulla te cilat u imponohen te
gjithe shoqerise dhe qe askush nuk mund ti injoroje ose ti shkele.
Keshtu, aktivitetit i qeverisjes eshte i bazuar mbi nje relacion pushteti ndermjet te qeverisurve dhe qeverisësve.
Per kete arsye, nocioni i pushtetit eshte ne qender te studimit te funksionimit politik te shoqerive.
Pushtetin duhet fillimisht ta definojme se bashku me nje numer konceptesh te cilat jane te aferta (ne veҫanti
atë të dominimit);
Definimi i pushtetit duhet te behet para se t’u pergjigjemi disa pyetjeve te thjeshta, por esenciale per lenden
tone :
Pse individet nenshtrohen ?
Pse u nenshtrohen kerkesave te qeverisesve (dominuesve)?
Pse ja u njohin qeverisesve te drejten e te qeverisurit ?
42. TRI QASJET E PUSHTETIT
1) – Qasja institucionaliste ben qe pushteti te identifikohet me shtetin (ne kete rast e denoncojme
« politiken represive te shtetit » ; ose dallojme pushtetin dhe opoziten kur flasim per Qeverine etj.
Kjo qasje ka nje defekt sepse nuk jane gjithmone ata qe kane zyrtarisht pushtetin te cilet e ushtrojne ate.
Per shembull, funksionaret e larte te administrates kane mjaft pushtet : jane ata te cilet i shkruajne
tekstet e ligjeve te cilat i voton parlamenti edhe pse nuk jane ata te cilet legjiferojne. Per kete arsye, qasja
institucionaliste nuk eshte e mjaftueshme per te kuptuar se cka eshte pushteti, se se si funksionon ai ne
realitet.
2) kemi edhe nje qasje tjeter te pushtetit e cila quhet substancialiste dhe e cila e konsideron pushtetin si
dicka qe mund te posedohet (te kesh pushtetin ose te humbesh pushtetin). Sipas kesaj qasje, pushteti
mund te rritet ose te zvoglohet.
3) - Kemi edhe nje qasje te trete e cila eshte relacionale (ose interakcioniste) ku pushteti konsiderohet si
relacion (lidhje,mardhenie) mbi dikend. Kjo eshte zakonisht qasja qe do ta privilegjojme.
Sipas kesaj qasje, pushteti studiohet si relacion ndermjet individeve ose grupeve, dhe jo vetem si realitet
institucional ose juridik. Ai eshte gjithmone pushtet mbi individet ose mbi grupet. Per kete arsye, ai
egziston vetem nese ushtrohet realisht ose me mire te themi, vetem kur ka nje relacion efektiv te
pushtetit.
Sipas kesaj qasje, pushteti eshte « relacion reciprok por i jobarabarte », eshte nje raport force nga i cili
mund te perfitojme me shume se tjetri, mirepo mbetet nje raport ku njeri nuk eshte kurre i pafuqishem
perballe tjetrit ». Kjo qasje relacionale eshte edhe ajo e M. Foucault-s i cili thote se : « Pushteti nuk eshte
dicka qe posedohet, grabitet ose ndahet me te tjeret, dicka qe e mbajme ose qe e leme te na ike, pushteti
ushtrohet ne menyra te ndryshme, dhe brenda nje loje te pabarabarte dhe mobile ».
43. MARDHENIA E PUSHTETIT
A-ja ushtron pushtet mbi B-në kur arritë ta bëjë B-në që të ndërmarrë një aksion Y të cilin ky i fundit nuk do
ta kishte bërë zakonisht”.
Ky eshte definicioni i famshem i politikologut amerikan Robert Dahl ne librin e tij who Governs (1960) i
inspiruar nga Max Weber.
R. Dahl niset nga pretendimi se : per te pasur qasje ne poste politike dirigjuese, duhet te kemi nje numer sic
i quan ai « burimesh » (kualitetesh). Ai i rendit 3 nga ato si me te rendesishmet :
a)Pasuria ; b) Kompetencat ; c) Prestigji
Dy mundesi ofrohen ne kete rast :
Ose nje grup ose elite i ka te trijat keto burime dhe ne kete rast behet fjale per nje oligarki.
Ose disa grupe ose elita posedojne secila nje (ose dy ) nga keto burime. Ne kete rast kemi te bejme me
poliarkine. Pushteti politik eshte ne kete rast i ndare ndermjet grupeve te ndryshme dominuese te cilat nuk
i kane kurre te trijat burime.
Kete studim, Dahl e ben ne New Haven (Connecticut) ku gjindet universiteti i Yale-it ku ai konstaton se ka
disa elita. Kjo i obligon elitat e ndryshme qe te bashkepunojne per te marre vendime te perbashketa finale.
Flasim ne kete rast per nje sistem pushteti pluralist kompetitiv (sepse elitat jane ne kompeticion me njera
tjetren per te udhehequr dhe gjithashtu jane te ekuilibruara per arsye se grupet i kane perafersiht te njetat
burime.
44. Interesi i studimit te pushtetit si relacion eshte qe ta beje kete te verifikueshme empirikisht, duke analizuar
modifikimet e sjelljes se aktoreve te relacionit ( qofshin A dhe B individ apo grupe) : cfare urdherash i jep A-ja
B-së? Si e modifikon B-ja sjedhejn e tij ne funksion te urdherave te A-së etj.
Mirepo, kjo formule e Dahl-it mbi pushtetin nuk eshte e vlefshme ne nje situate ku A-ja, per te ruajtur
aparencat e pushtetit, i integron mendimet e B-së dhe formulon vendime qe jane te pershtatshe paraprakisht
per B-në.
Megjithate, ky definicion duhet te thellohet dhe kompletohet. Fillimisht, ashtu sikur e kane menduar P. Barach
dhe M. Baratz, nese interesohemi tek manifestimet empirike te pushtetit, duhet te marrim para sysh edhe
situatat ku pushteti i A-së ushtrohet ashtu qe B-ja abstenohet nga veprimi ose adopton nje sjedhje tjeter ( keta
autor i quajne keto suituata: “ situata te pazgjedhura-non decision”). Fenomen ky me kompleks qe te
observohet, ky fenomen perben nje dimension esencial te raportit te pushtetit.
Me ne fund, Stive Lukes thote persa i perket kesaj se relacioni i pushtetit mund te ushtrohet edhe ne menyre
me te thelle dhe me te sigurt nese A-ja arrite te modifikoje « perceptimin qe B-ja do te kete per intereset e tij
ne menyre qe ai te arrise te identifikoje interesat e tij me ato te A-se ». Relacioni ne kete rast eshte edhe me
solid dhe me i thelle.
45. Pushteti dhe Detyrimi
Detyrimi mund te definohet si presion i ushtruar ndaj dikujt per te arritur nje qellim--sinonim me opresionin)
Detyrimi eshte menyre per te imponuar vullnetin e vet brenda nje raporti shoqeror ? Mirepo, te gjitha detyrimet
nuk behen me dhune.
Keshtu shtrohet pyetja se si arrism qe ti shtyjmë të tjeret qe te na nenshtrohen ?
Per tu pergjigjur ketyre pyetjeve, teorite e pushtetit, sado te ndryshme qe jane ato ndermjet tyre, i spjegojne keto
nepermjet dy koncepteve kryesore. Raporti i pushtetit bazohet gjithmone ose:
1) mbi legjitimitetin e atij qe e ushtron ate;
2) mbi detyrimin qe ai arrite ta imponojë për të plotesuar vullnetin e tij.
46. I pari ka te beje me mirenjohje qe i takon atij qe ushtron pushtet, me mire te themi, eshte
pranim i faktit se eshte « normale », « natyrore », « e drejte », « e deshirueshme », qe individi te
jape urdhera dhe te percaktoje menyra veprimi (sjellje).
I dyti ka te beje me perdorimin e detyrimit si garancion per ate qe e ushtron ate qe te arrise, ne
menyra te ndryshme (duke perdorur forcen fizike, jo gjithmone) te triumfoje vullnetin e vet nese
nuk e ka legjitimitetin, ose nese legjitimiteti i tij eshte i pamjaftueshem.
Megjithate, ne realitet, legjitimiteti dhe detyrimi nuk jane ne kundershim me njeri tjetrin, dhe
madje as te ndara me njeri tjetrin. Ata te cilet e ushtrojne pushtetin i kane zakonisht te dyjat
keto : kane legjitmitet per te komanduar dhe kane mjete per ti detyruar njerzit. Keshtu per
shembull, ne nje strukture te hierarkizuar (si per shembull, brenda nje administrate ose firme),
superioret hierarkik jane te mandatuar qe te japin urdhera atyre qe jane inferior ne hierarki).
Madje Max Weber-i thote se vete rekrutimi i funksionareve duhet te behet ne baza te
nenshtrimit ndaj superiorit hierarkik (burokracia).
47. Legjitimiteti i tyre per t’u dhene urdhera te nenshtruareve te tyre mund te bazohet ne disa arsye :
A) Ose per faktin se konsiderohen me kompetent;
B) Ose per faktin se kane vete pergjegjesine per ata qe i udheheqin;
C) Ose per faktin se te subordinuarit e tyre i kane integruar regullat e hierarkise dhe e konsiderojne te
natyrshme qe shefat e tyre hierarkik t’u japin urdhera.
Ne situata te tilla, relacioni i pushtetit perceptohet si « natyror » dhe normal.
Mirepo, kur raporti i pushteti eshte i konsoliduar (qofte ne kuader te familjes, profesionit, politikes…), raporti
i pushteti bazohet gjithmone (pa perjashtim) mbi mundesine e perdorimit eventual te detyrimit.
Keshtu, brenda nje administrate ose firme, superiori posedon mjete sanksioni te cilat mund te jene :
intimidim, revokim nga sherbimi ku punon ose ne raste ekstreme edhe leshim nga puna-mjete te cilat ka
mundesi ti perdore kur ka deficit legjitimiteti per te ushtruar pushtein e tij.
48. Pushteti dhe forca
Forca eshte kapaciteti i nje individi ose institucioni per te prodhuar nje efekt. Eshte zakonisht proporcionale
me forcen e perdorur, me nje sasi energjie. Forca shtrihet deri ne ate mase qe ajo pengohet nga nje force
tjeter e cila e ndalon ose e cila i kundervihet. Forca eshte nje lloj tjeter mardhenie pushteti ose autoriteti dhe
pikerisht per faktin se nuk eshte nje relacion: pushteti si dominim supozon nje stabilitet, nje permanenece,
nje institucionalizim. Pushteti eshte raport ndermjet dy elementeve me force te pabarabarte. Hobbes-i thote
“power simply is no more, but the excess of power of one above of another” (pushteti nuk eshte thjeshte
asgje tjeter pervec tejkalimi i fuqise se nje personi mbi nje person tjeter”, Elements of Law. I, 8, 4)
Dallimi konceptual ndermjet pushtetit dhe forces nuk mund te jete i ngrire mirepo, Mardheniet
nderkombetare ne aspektin e tyre konfliktual,( luftes), “ne gjendje te natyres” kane te bejne me shume me
nje analize nga aspekti i forces dhe raporti ndermjet forcave kurse raportet politike te brendshme kane te
bejne me shume me pushtetin.
49. Sipas filozofit Spinoza, pushteti arrite nenshtrimin e njerezve nepermjet frikes supersticioze me te cilen ai
manipulon.
M. Weberi thot se pushteti eshte mardhenie e cila supozon qe te dy personat te jene dakord, ta pranojne dhe te
marrin pjese ne kete relacion.
Analiza Weberiane e dominimit nuk ka te beje vetem me institucionet politike (partite, sindikatat) por edhe me
organizatat fetare ose firmat: “shteti eshte institucion i cili posedon mbi nje teritor te caktuar, monopolin e
dhunes fizike legjitime”. Kjo nuk nenkupton se shteti eshte perdorues i dhunes mirepo eshte i pranuar si autoriteti
i vetem per te cilin eshte legjitim qe te perdore dhunen.
Weber-i nenkupton me fjalen dominim, mundesine per urdhera specifik qe te gjejne zbatim nga nje grup i caktuar
individesh . Megjithate, kjo nuk nenkupton cdo lloj oportuniteti per te perdorur “fuqine” dhe “influencen” mbi
individ tjere dhe per kete arsye, dominimi mund te bazohet mbi motive te ndryshme te nenshtrimit : nga tradita
per tu nenshtruar deri tek konsiderimet racionale.
“ Cdo raport i vertet dominimi permban nje interes, te jashtem ose te brendshem per tu nenshtruar (Ekonomia
dhe Shoqeria, kap. III. I. 1)
50. Autoriteti dhe Legjitimiteti
Keto dy nocione jane te mvarura nga njera tjetra. Weber-i perdore fjalen autoritet (autoritat-lat) si sinonim i
dominimit (Herrschaft).
Fusha semantike e autoritetit eshte e komplikuar : punimet shkencore te nje mendimtari bejne autoritet, nje
diktature ushtarake eshte regjim autoritar i cili dallohet nga nje regjim totalitar. Dhe ky term ka kuptime te
ndryshme: nenshtrim ndaj autoritetit…supersiticion sipas Spinozes, autoriteti i babes ne psikanalize tek Frojdi
etj.
Mirepo, mosnenshtrimi ndaj ligjit nuk konsiderohet si dicka e pandershme nese qeveria vete konsiderohet si e
pandershme. Madje, nje mosnenshtrim civil masiv mund te shperthej (rasti i mosnenshtrimit ndaj lidereve
komunist pas ramjes se Murit te Berlinit etj.), nga moment qe nje regjim e humbe legjitimitetin, asnje mase
detyrimi nuk mund ti shtyje njerzit ti nenshtrohen atij dhe zakonisht, tentimet e regjimeve ne ramje per te
perdorur forcen si mjet te fundit, vetem e keqesojne gjendjen.
51. LEGJITIMITETI
Legjitimiteti eshte nje nder konceptet me te rendesishme te shkencave politike. Ne regjimeve demokratike,
legjitimiteti arritet nepernjet votes. Nje parti politike ose nje koalicion qe i fiton zgjedhjet eshte legjitim per te
marre pushtetin. Mirepo, zakonisht, kur kemi nje regjim te korruptuar, organizohen protesta dhe protestuesit
nuk i nenshtrohen kerkesave te regjimit te koruptuar.
Ne kohen e mbreterive absolute, legjitimiteti nenkuptonte se Mbreti ose Mbreteresha e mbajne pushtetin
duke ju falenderuar “legjitimitetit” te tyre me lindje. Mirepo, nga Mesjeta, ky term ka ndrushuar dhe sot
nenkupton jo vetem “ te drejten legale per te qeverisur” per edhe “te drejten psikologjike per te qeverisur”.
Legjitimiteti sot i referohet nje bindje ne mendjet e subjekteve se pushteti qeverises eshte i drejte.
Keshtu, edhe nese neve nuk na pelqen Qeveria jone, zakonisht i nenshtrohemi. Shumices nuk na pelqen te
paguajme taksat por e bejme ate ne shumicen e rasteve ne menyre te ndershme sepse mendojme se qeveria
ka te drejte legjitime qe te na taksoje. Problemi fillon per Qeverine nga momenti kur kjo ndienje e
legjitimitetit zhduket. Njerzit ndiejne me pak obligim ti kryejne detyrat e veta ndaj qeverise ose ti
nenshtrohen ligjit.
52. Legjitimiteti mund te bazohet, ne “pelqimin e te qeverisurve” sikur figuron ne Deklaraten e pavaresise se
SHBA-ve.
Pa pelqimin e popullit, Qeveria nuk duhet te mbeshtetet ne detyrim.
Ne perputhje me kete, nje menyre e mire per te matur legjitimitetin e nje Qeverie eshte te matet se sa shume
polica ka nje shtet?
Aty ku ka nje numer te vogel te policeve, si ne Suedi ose ne Norvegji, eshte shenje se legjitimiteti eshte i larte.
Aty ku ka shume police, sic eshte rasti i shteteve autoritare (Kina etj.) eshte shenje se legjitimiteti eshte i ulet.
Ne shume shtete, egzistenca e forcave speciale anti-protestues tregon se regjimi ka nevoje te perdore
detyrimin (forcen) per te mbajtur pushtetin.
53. Si e arrite nje Qeveri legjitimitetin?
Se pari nese nje sistem politik ka tradite demokratike. Ne keto shtete Qeverite jane zakonisht shume te
respektuara nga qyteteret e tyre. Kjo nuk do te thote se jane popullore por institucioni I qeverisjes eshte I
respektuar. Psh., Fakti qe Kushtetuta amerikane eshte me shume se 200 vjet e vjeter tregon se Qeveria
amerikane ka legjitimitet te madh.
Ne shtete me me pak tradite kushtetuese, Qeverite kane me pak legjitimitet.
E dyta, nje qeveri mund te fitoje legjitimitet nese qeverise mire. Duke siguruar rritje ekonomike dhe punesim,
mbrojtje nga jashte ose zgjedhje te problemeve te brendshme si dhe nese shprendan drejtesi te barabarte.
Keto elemente i ndihmojne qeverise qe te zhvilloje legjitimitet.
Si shembull mund ta marrim Qeverine e Gjermanise te formuar ne vitin 1949 e cila fillimisht kishte pak
legjitimitet mirepo, zhvillimi i politikave ekonomike te sukseshme i ndihmoje asaj te marre legjitimitet te
madh. Ne te kunderten, kemi Qeverine gjermane te Weimar-it, ndermjet dy Lufterave Boterore e cila
karakterizohej me nje politike ekonomike katastrofike. Madje jostabilitetit politik i saj i hapi rrugen Hitler-it
per te marre pushtetin.
54. Se treti, struktura qeverisese ka mundesi te kontribuoje vete ne rritjen e legjitimitetit. Nese njerzit e kane
ndienjen se jane te perfaqesuar mire dhe se kane mundesi te ndikojne tek te zgedhurit e tyre, ata i
nenshtrohen me lehte kerkesave te Qeverise. Kjo eshte edhe nje nder arsyet kryesore te zgjedhjes se
deputeteve ne menyre direkte. Kjo nuk do te thote se deputetet bejne pune te mire por ndienja e
perfaqesimit eshte faktor legjitimues ne kete rast.
Dhomat e larta te Parlamenteve te emruara nuk kane shume legjitimitet.
Kemi edhe raste ku qeverite provojne te forcojne legjitimitetin e tyre nepermjet manipulimeve me simbole
nacionale. Flamujt nacional, monumentet historike, paradat patriotike, fjalimet e zjarrta, kane per qellim te
bindin njerzit se Qeveria eshte legjitime dhe se duhet ti nenshtrohen. Edhe pse, kur qeveria e humbe
legjitimitetin, simbolet nuk mund te krijojne legjitimitet.
55. Sovraniteti si pushtet
Nje nje ligjerate me pare e kemi trajtuar sovranitetin me gjeresisht, mirepo ketu do te flasim vetem per
sovranitetin si pushtet. Per te folur per sovranitetin si pushtet i te gjitha puahteteve, duhet te flasim per
terorizmin. Sulmuesit terorist kontestojne jo vetem legjitimitetin e regjimit por edhe legjitimitetin e vet shtetit.
Teroristat mund te kontestojne shtetin e tyre por edhe shtetet tjera. Ata kane per qellim te shkaterrojne
sovranitetin e shtetit te cilin e urrejne dhe ta zavendesojne ate me nje shtet tjeter sovran.
Konfliktet mbi sovranitetin jane nder konfliktet me te ashpra qe njeh koha e re. Shume Palestinez per shembull
do te kishin deshire te zhdukej shteti i Izraelit dhe te zavendesohej me nje shtet tjeter sovran Palestina. Ne
Irlanden e Veriut kemi pas te bejme me ceshtje sovraniteti. Minoriteti Katolik nepermjet IRA-s ka ushtruar
dhume teroriste ndaj Shtetit Britanik me qellim qe ta pengoje ate te jete sovran mbi kete teritor. Qellimi i IRA ka
qene qe te bashkoje kete pjese te Irlandes me Republiken e Irlandes kurse shumica protestante e Irlandes se
Veriut e ka kundershtuar kete me vrull. Si rezultat me shume se 3000 njerez kane vdekur gjate luftes civile e cila
ka zgjatur disa dekada.
Shtetet e mbrojne me gjalozi sovranitetin e tyre dhe bejne gjithcka qe eshte e mundur per ta mbrojtur ate. Kane
ushtri per te dezistuar ushtrite e huaja qe ta sulmojne ate, kontrollojne kufijte e tyre me pasaporta, viza et. Ne
kete rast, sovraniteti eshte sinonim I mbijeteses se shtetit perballe rreziqeve qe paraqiten.
56. NeSpanje me basket ke Basket eshte njeta gje. ETA ka ekzekutuar polic spanjoll dhe zyrtar te shtetit me
qellim qe te vendose nje shtet te pavarur Bask por Shteti Spanjoll nuk e ka lene kete te ndodhe.
Per kete arsye, sovraniteti dhe legjitimiteti jane te aferta me njera tjetren. Nje mbret ne Mesjete ka mundur
te vendose ligjin e vet me shpate por nipat ose nipet e tij ne koherat moderne mund te vendosin pushtetin
e tyre vetem nese jane legjitim. Me ramje te legjitimitetit kemi ramje e dhe te sovranitetit.
Rasti i Libanit ka treguar se si nje ceshtje legjitimiteti ka efekt mbi ceshtjen e sovranitetit. Pas dekolonizimit,
Libani eshte qeverisur nga minoriteti libanez Katolik edhe pse keta te fundit kane qene minoritet brenda
shtetit. Komunitetet tjera e kane konsideruar Qeverine jolegjitime sepse u ka sherbyer vetem komunitetit
katolik. Si rezultat, ka shperthyer nje lufte civile ne vitet 1970 e cila ka rezultuar me okupimin e nje pjese te
teritorit te tij nga Siria dhe nje pjese tjeter nga Izraeli etj.
Si rezultat, Libani e ka humbur sovraniteti e vet dhe ka pas veshtiresi qe ta rikthej ate. Madje nuk ka pas
mundesi kurre ti largoje te huajt.
Shtetet me legjitimitet te ulet e humbin sovranitetin e tyre dhe mund te okupohen lehte nga fqinjet e tyre.
57. AUTORITETI
Autoriteti nenkupton aftesine e nje lideri per ti bindur njerzit qe ti nenshtrohen kerkesave te tij. Legjitimiteti
eshte respekt per nje qeveri, sovraniteti eshte respekt per nje shtet, autoriteti eshte respekt per nje lider
individual.
Disa autor dallojne autoritetin nga influenca, manipulimi, bindja dhe forca (Easton, The Perception of Authority
and Political Change, in Authority, ed. Carl J. Friedrich (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1958),
pp.178-81).
Vetem Autoriteti (jo influenca, manipulimi, bindja dhe forca) bazohet ne obligimin e njerezve per te ju
nenshtruar liderit te tyre per hir te pushtetit legjitim te pozites se tij. Nje ushtar i bindet kapitenit te tij, nje
motorist i bindet policit te trafikut, nje student i nenshtrohet nje profesori etj.
Por jo te gjithe njerzit i nenshtrohen autoritetit. Disa ushtare jane te panenshtrueshem, disa motorista vozisin
shume shpejt, disa student nuk e bejne pune e kerkusr nga profesori.
Megjithate, shumica e njerezve i nenshtrohen asaj qe e konsiderojne si autoritet legjitim. Nje lloj autoriteti
vjen me pozite por autoriteti mundet gjithashtu te kultivohet. Sikur legjitimiteti, autoriteti nenkupton edhe nje
raport psikologjik ndermjet njerezve.
Nje Prezident i nje shteti fiton autoritet shume nga pozita e tij mirepo, disa persona nuk kane autoritet mjaft.
58. Psh. Kur presidenti amerikan Nkson ne vitet 1970 e humb perkrahjen, koha e tij perfundon dhe ai jep
doreheqje.
Ne kete kuptim, shtrohet pyetja se sa pushtet rrjedhe nga frika e ndeshkimit?
Ushtaret mund te vriten, motoristat te burgosen dhe studentet te ndelen per nje kohe te gjate. Kjo shton nje
pyetje : cka u jep autoriteteve kontroll mbi te tjeret qe te japin urdhera qe te tjeret te ndeshkohen?
Kapiteni i ushtrise ka nevoje per nje strukture komanduese, polici rrugor ka nevoje per nje strukture penale
juridike dhe profesori ka nevoje per nje strukture disciplinuese e cila do te bashkangjitej me urdherat per
ndeshkim.
59. Ne mungese te ketyre strukturave perkrahese, figurat autoritare kane pak pushtet. Ushtari perndryshe do te
kontestonte autoritetin e superiorit te tij per ti dhene urdher. Mirepo, nese ai refuzon urdherat, ai mund te
denohet nga gjykatat ushtarake (marciale), te cilat kane mundesi, ne raste te refuzimit te urdherit ne kohe
lufte, edhe ta gjykojne ate me vdekje dhe ta ekzekutojne per moszbatim te urdherave etj.
Keshtu pra, pozita nuk i jep gjithmone nje personi autoritet. Ai duhet te kete edhe legjitimitet te cilin ja jep
institucioni. Edhe ne keto raste, policet ose oficeret e korruptuar nuk respektohen. Nje autoritet efektiv
kerkon lidership te drejte te padiskutueshem dhe te mencur.
Legjitimiteti, Sovraniteti dhe Autoriteti jane te lidhura ndermnjet tyre. Aty ku e gjejme njeren i gjejme te
triat. Kur njera bie, zakonisht bien te triat. Sovraniteti dhe autoriteti jane keshtu forma te legjitimitetit. Nese
nje qeverisje eshte legjitime, ajo ka sovranitet. Te triat keto mund te grupohen nen termin pushtet politik.
61. PUSHTETI POLITIK
Disa njerez nuk e pelqejne konceptin e pushtetit politik. Ky pushtet eshte zakonisht sinonim i detyrimit,
pabarazise, dhe here pas here edhe i brutalitetit. Shpesh denoncohet ajo qe quhet “power politics”.
Power politics (ne gjermanisht machtpolitik) eshte nje forme e Mardhenieve nderkombetare ku entitetet
sovrane i mbrojne interesat e veta duke e kercenuar njera tjetren me agression ushtarak, presion ekonomik
dhe politik. Ky term eshte shpikur nga Martin Wight (1979) ne librin “power politics” i cili eshte renditur si
nje nder librat me me influence pas Luftes se Dyte Boterore.
62. “Power politics” eshte kryesisht nje menyre e te lexuarit te Mardhenieve nderkombetare : shtetet jane ne
gare me njera tjetren per te kontrolluar burimet (mineralet, naften, etj) e botes dhe kjo teori konsideron se
eshte ne interes te shteteve qe te jene ne gjendje te dominojne te tjerat.
Eshte interesi i shteti qe te jete primar ndaj interesit te shteteve tjera ose bashkesise nderkombetare.
Teknikat e “power politics” nenkuptojne -mirepo nuk jane te limituara- zhvillim berthamor, sulme
parandaluese, shantazh, grumbullim te forcave ushtarake ne kufij, vendosje te tarifave komerciale,
sanksione ekonomike, shpifje dhe hakmarrje, lufte asimetrike etj.
63. Pushteti politik ne kuptim e tij negativ eshte qeverisje pa pushtet, qeverisje e nje grupi meshkujsh
dhe femrash qe i ndihmojne njeri tretrit per ti rregulluar punet e tyre ne raport me rregullimin e
shtetit. Mirepo, definicioni klasik Weberian i pushtetit : “nje person i cili e shtyn tjetrin te beje
dicka kunder vullnetit te tij” eshte i ndertuar mbi vete kondicionin njerezor.
Pse eshte keshtu? Pse disa njerez kane pushtet politik kurse te tjeret jo?
Asnje teoricient nuk ka bere ndonje definicion definitiv te pushtetit politik. Per kete arsye, per te
kuptuar pushtetin politik duhet te trajtojme disa nga format e pushtetit qe egzistojne:
1)Biologjik,
2)Psikologjik,
3) Kulturor,
4) Racional,
5) Iracional ,
64. Pushteti biologjik
Aristoteli : njeriu eshte kafshe politike. Zoon politikon qe mund te perkthehet si “ kafshe politike” ose : “kafshe
sociale” sepse greket e vjeter nuk e kane diferencuar fjalen polity dhe shoqeri. Ata kane jetuar ne qytete shtete
ku sistemi shoqeror ka qene i njete me sistemin politik.
Teoria e Aristotelit nenkupton se njerzit jetojne ne menyre natyrore ne tufe, njesoj si delfinat ose krapojt etj.
Njeriu si kafshe biologjike nenkupton se njerzit kane nevoje per njeri tjetrin biologjikisht, per tu ushqyer dhe per
te mbijetuar. Eshte natyrore qe te renditen ne rend dhe te udheheqen si te gjitha kafshet tjera.
Kjo teori e pushtetit nenkupton se krijimi i sistemeve politike dhe nenshtrimi ndaj liderve eshte sjellje e lindur tek
njeriu, sjellje kjo e trashiguar nga nje gjenerate ne tjetren nepermjet gjeneve.
Perparesia e kesaj teorie eshte se eshte e thjeshte.
65. Mangesite e kesaj teorie:
Mirepo disa pyetje shtrohen: nese themi se qenja njerezore eshte natyrisht politike, si mund ti spjegojme
grupet disidente te caktuara dhe individet qe nuk i nenshtrohen autoritetit?
Ndoshta do te mund ta permirsojme kete teori duke e modifikuar ate: njerzit jane kafshe politike (sociale)
joperfekte.
Ne shumicen e rasteve njerzit krijojne grupe dhe i nenshtrohen autoritetit, mirepo nganjehere, ne raste te
caktuara nuk i nenshtrohen autoritetit.
Kjo e shtron pyetjen se cilat raste e promovojne ose nuk e promovojne krijimin e grupeve politike?
66. Pushteti psikologjik
Spjegimet psikologjike mbi politiken dhe nenshtrimin jane te lidhura ngusht me teorite biologjike. Edhe kjo teori,
njesoj si teoria biologjike e parashtron nevojen e brendshme te individit per krijimin e grupeve. Qasja psikologjike e
pushtetit me se mirit kuptohet nepermjet studimeve empirike te disa autoreve. Nje nder keto studime eshte ajo e
psikologut Stanley Milgram (1933-1984) i cili ne vitin 1960 fillon nje studim mbi menyren se si individet veprojne
kur i nenshtrohen autoritetit? Me shume se 600 persona anonim pergaditen nga nje profesor i supozuar per te
administruar progresivisht shkarkime elektrike gjithnjen e me te renda ndaj nje viktime te supozuar. “Viktima” e
lidhur ne nje karrige ka qene ne fakt nje aktor i cili ka vepruar sikur ka vuajtur. Shumica e subjekteve kane pasur
vullnet te administrojne doza elektriciteti vdekjeprurese vetem per faktin se “ profesori”, nje figure autoriteti i
veshur ne te bardhe u kerkon atyre qe ta bejne ate. Shumica e subjekteve te pyetura se pse e kane bere ate kane
thene se “ nuk kane dashur ta lendojne viktimen” mirepo kane thene se “ata vetem kane zbatuar urdherat e
profesorit” dhe se “lendimet e shkaktuara ndaj viktimes jane pergjegjesi e profesorit e jo e tyre”.
67. Ky studim tregon se njerzit e dorezojne pavaresine dhe mendimin e tyre vetem per shkak se nje figure autoriteti
(profesori) u ka kerkuar atyre ta bejne ate.
Eksperienca e Milgram-it eshte perseritur ne raste tjera dhe ne kushte tjera dhe eshte vertetuar.
Keto eksperienca empirike kane konfirmuar se shumica e njerezve jane natyrisht konformist .
Edhe psikolog tjere kane zhvilluar eksperimente nepermjet te cilave kane vertetuar se nenshtrimi ndaj
autoritetit shpesh con deri tek aprovimi i vendimeve qe nuk jane gjithmone me te mirat.
68. Nje psikolog tjeter amerikan, Irvin Janis ka zbuluar shume gabime qe jane marre ne politika te jashtme dhe te
mbrojtjes se SHBA-ve, vendime keto te marra ne nje klime te “groupthinking”, situata ne te cilat nje grup
lidershipi i thote vehtes se gjithcka eshte ne rregull dhe se politika ne pyetje funksionon. Ai tregon se grupet
kane tendence te injorojne sugjerimet racionale duke menduar se ata dine se cka jane duke bere.
Groupthinking eshte kur nje grup i jep me shume rendesi harmonise dhe koherences se grupit te cilit i takon
sesa vlersimit kritik dhe racional. Kjo ben qe individet, anetar te nje grupi, marrin mbrapa nje lidership pa
pyetur se a e kane mire apo jo dhe pa shkaktuar mosmarreveshje brenda grupit.
Nenshtrimi ndaj autoritetit dhe mendimi ne grupe sugjeron se njerzit kane nevoja te thella (te brendshme ) per
tu integruar ne grupe dhe per te funksionuar me rregullat e grupit. Mirepo kjo mund te coje nganjehere edhe ne
katastrofa per njerzimin sic ka qene Holokausti etj.
Nje nder pyetjet qe shtrohet eshte se pse disa njerez refuzojne autoritetin dhe shkojne kunder konformitetit te
grupit? Pse bejne veprime te cilat jane ilegale, imorale ose thjeshte budallakina?
69. Pushteti Kulturor
Kur kemi te bejme me kulturen atehere duhet te pyesim se sa perqind i veprimit njerezor eshte i mesuar
(kulturor) dhe sa eshte i trashiguar (biologjik)? Deri ne cfare mase njeriu eshte qenje sociale?
Filozofet kane debatuar mbi kete ceshtje dekada me radhe pa dhene nje defimin perfundimtar.
Ne mesin e shekullit 20, disa teoricient kulturor (cultural theorists – te cilet e mbrojne idene se veprimi eshte i
mesuar) kane dominuar debatin. Sidomos Antropologet duke eksploruar shoqerite segmentare (primiteive)
kane perfunduar se te gjitha diferencat ne veprim jane te mesuara.
Si spjegim, kjo teori thote se nese disa shoqeri jane bashkepunuese dhe paqesore, kjo eshte per arsye se femija
e tyre jane rritur ne menyre te tille. Komunitetet politike jane krijuar dhe mbahen bashke ne baza te vlerave te
perbashketa te trashiguara nga prinderit, shkollat dhe mediat masive. Madje, shkenca politike ka zhvilluar nje
nen-discipline qe eshte kultura politike dhe ajo qe hulumtuesit thone eshte se kultura politike e nje shteti eshte
krijuar nga shume faktor afatgjate : rritja e femijeve, prona e tokes, zhvillimi ekonomik, religjioni, etj. (teoria e
Almondit dhe Verba the civic culture: political attitudes and Democracy –princeton U Press 1965)
70. Qasja kulturore mbron idene se problemet fillojne kur sistemi politik eshte jashte kontrolli. Regani per shembull
ne Amerike ka fituar zgjedhjet dy heresh me nje argument mbi vlerat e religjionit, familjes, dhe vetembeshtetjes
(self made man) te cilat jane te thelluara ne kulturen amerikane.
Teoria kulturore persa i perket jetes politike ka nje komponente optimiste. Nese e gjithe sjellja njerezore eshte e
mesuar, veprimi i keq mund te korigjohet dhe shoqeria te permiresohet.
Duke i edukuar te rinjet, sjellja deviante mund te korigjohet dhe shoqeria te permiresohet. Duke i edukuar te
rinjet qe te jene tolerant, bashkepunues dhe te drejte mund te ndryshojme kulturen e nje shoqerie per te mire.
71. Kritikat kunder qasje kulturore:
E para eshte : nga vjen kultura? A eshte ajo produkt i struktures klasore sic thote Marx-i apo eshte rezultat i
interakcionit prinder –femije ashtu sikur thote Freud-i, apo eshte pasoje e se kaluares se shtetit ashtu sikur
thone historianet?
Nese i gjithe veprimi eshte kulturor, sistemet politike do te duhej te ishin poaq te ndryhshem sa jane edhe
kulturat e tyre. Mirepo ne kemi veprime dhe sisteme te ngjashme politike ne vende me kultura shume te
ndryshme.
72. Pushteti Racional
Nje tjeter shkolle e mendimit e onsideron politiken si rezultat i racionalitetit njerezor qe do te thote se njerzit dine
se cka duan shumicen e kohes dhe se kane arsye te mire te bejne ate qe bejne.
Disa filozof klasik si Hobbes-i dhe Lock-u thone se njerzit formojne “shoqerine civile” sepse fuqia e racios se tyre u
thote se eshte me mire se anarkia. Ne ate qe keta filozof e quajne “ the state of nature” nuk mund ti besoni askujt
sepse kushdo mund te ju marre jeten ose pronen.
Per kete arsye, per te ruajtur jeten dhe pronen, njerzit krijojne qeveri per ta mbrojtur vehten. Nese keto qeveri
behen abuzuese, njerzit kane mundesi ti shperbejne dhe te krijojne nje qeveri te re. Kjo ide i ka influencuar
babllaret e Amerikes.
73. Per teorite biologjike, psikologjike dhe kulturore, arsyeja njerezore eshte sekondare. Njerzit jane ose te lindur ose
te kondicionuar per ti bere disa gjera, dhe njerzit rralle mendojne racionalisht.
Mirepo, shtrohet pyetja se si mund ti spjegojne ato situata ku njerezit dalin nga konformiteti i grupit dhe japin
mendimin e vet ne menyre te pavarur?
Si mund ta spjegojme ndryshimine e mendimit te nje individit i cili thote “une kam qene per Romney derisa e
pashe programin e tij ekonomik te tmerrshem, tani do te votoj per Obamen”.
Njerzit bejne veprime te tilla gjithe kohen te bazuara pjeserisht ne aftesine e tyre per te menduar.
Perparesia e kesaj teorie te pushtetit eshte se sa me shume qe nje sistem politik eshte i bazuar ne supozim te
racios njerezore, aq me shume i jepet shanse me e mire per te pasur nje qeverisje me te drejte dhe me
njerezore.
74. Pushteti iracional
Ajo qe sot eshte e njohur si shkolla e iracionalizmit ka lindur ne fund te shekullit 19 nga nje grup mendimtaresh
per te spjeguar veprimin njerezor. Duke ja filluar nga mendimi psikologjik se njerzit jane ne esence iracional, te
dominuar nga frika primitive dhe stereotipet, iracionalistat kane mbrojtur idene se njerzit me se miri mund te
udheheqen nga mitet, simbolet, dhe spektaklet dramatike. Turma eshte e ngjashme me nje kafshe te eger e cila
mund te rrihet nga nje lider karismatik i cili ben oferten e tij.
Iracionalistat thone se racionalizmi eshte me shume mit sesa realitet dhe se e vetmja gje qe duhet te behet
eshte qe njerzit te ushqehen me mite per ti kontrolluar ata.
75. Nje nder te paret qe e praktikon kete eshte Musolini, themeluesi i fashizmit ne Itali te cilin e merr mbrapa nje
numer I madh lideresh duke ja filluar me Hitlerin ne Gjermani apo Peron-in ne Argjentine.
Edhe Stalini sipas disa autoreve ka perdore teknika iracionaliste per te mbajtur kontrollin mbi popullin sovietik.
Lideret komunist kan dashur ta shnderrojne vehten ne zot me qellim qe shumica e popullsise ti adhuroje ata
me vullnet.
Shumica e miqeve dhe aremiqeve te Hitlerit e kane pershkruar ate si nje gjeni per te kuptuar dhe manipuluar
frikat dhe ndjenjat me te thella te Gjermaneve.
Edhe pse mund te kete te vertete ne disa qasje iracionaliste te veprimit politik njerezor, kjo qasje ka pasoja
katastrofike. Lideret te cilet perdorin pikepamje iracionaliste fillojne te besojne ne propaganden e tyre dhe i
cojne shtetet e tyre ne luftera shkaterruese, ne shkaterime ekonomike dhe skllaveri definitive.
77. Organizimi i pushtetit politik
Organizimi i pushtetit politik merr forma te ndryshme.
Mund ti permendim shoqerite e segmentuar tradicionale te cilat mund te mos posedojne pushtet politik stabil
dhe ti diferencojne ne menyre te qarte funksionet tjera shoqerore.
a) Qytetet e pavarura te antikuitetit (me te njohurat jane Athina dhe Sparta);
b) Perandorite, njesi shume te gjera gjeokrafike brenda te cilave nje metropole (ose nje qytet i vecante) ka
dominuar teritoret periferike te subordinuar te cilat nuk i kane pasur te njejtat te drejta dhe obligime
(Perandoria Romake, Perandoria Azteke, Persiane, Perandoria Napoleoniane…);
c) Shoqerite feudale te Mesjetes.
78. Ne shoqerite bashkekohore, pushteti politik bazohet mbi nje forme tjeter te organizimit qe eshte Shteti.
Ky lloj organizimi ka lindur ne Evrope ne kuader te nje procesi i cili fillon ne kohen feudale ( fillon ne shk. IX
deri ne shekullin XIII) dhe i cili eshte imponuar si model unik qeverises i shoqerive bashkekohore.
Sot nuk ka pushtet politik legjitim jashte shtetit.
Megjithate, eshte plotesisht e mundur qe te paraqiten forma tjera te organizimit politik ne te ardhmen
dhe te imponohen.
Nje forme e tille eshte Bashkimi Evropian.
79. Bashkimi Evropian si forme e re e organizimit politik
Eshte konsideruar si « objekt politik i paidentifikuar » : nje shprehje qe e takojme shpesh per te pershkruar
sistemin politik te Bashkimit Evropian.
Faktikisht, BE-ja eshte organizate ne zhvillim konstant nga krijimi i KEE-se me Traktation e Romes ne vitin 1957
deri sot qe ka 28 shtete. Ajo ka karakteristika origjinale qe nuk hyjne ne kategorite tradicionale te analizes se
institucioneve.
Sistemi politik i BE-se eshte i organizuar perreth asaj qe quhet “trekendeshi institucional” : shumica e
vendimeve merren nga a) Keshillit i Bashkimit Evropian ku perfaqesohen shtetet anetare, b) Parlamentit
evropian ku perfaqesohen popujt dhe c) Komisioni qe eshte organ i pavarur nga shtetet dhe garant i interesit te
pergjithshem te evropianeve.
80. Komisioni Evropian (organ kolegjial i emruar, i cili kontrollon rrespektimin e se drejtes evropiane nga shtetet
anetare, dhe i rregullon ne menyre te drejtperdrejte disa lemi te aktiviteteve te BE-se, ka ne dispozicion te
drejten e iniciatives persa u perket rregullimeve dhe direktivave komunitare);
Keshilli i Ministrave (organ qe bashkon Ministrat e shteteve anetare nga sektore te ndryshme-bujqesi, ekonomi,
Punet te jashtme, Mjedis…dhe i cili vendose per politikat e BE-se shume shpesh me propozim te Komisionit;
Parlamenti evropian (i zgjedhur ne menyre direkte) i cili vendose se bashku me Keshillin e ministrave ne nje
numer lemishe te kompetencave ;
81. Pervec ketyre institucioneve, duhet permendur edhe Gjykaten e Drejtesise se BE-se e cila ka mundesi te
sanksionoje shtetet per moszbatimin e se drejtes evropiane dhe ta interpretoje kete te drejte) ;
Keshilli Evropian i cili bashkon zakonisht shefat e shteteve dhe te qeverive te shteteve anetare dhe i cili i
percakton orientimet kryesore te ndertimit evropian.
BE-ja ka nje model institucional unik (sui generis)
Ky model institucional origjinal nuk perputhet as me modelin klasik te shtetit federal sic eshte ai i Gjermanise
ose i SHBA-ve per shembull, as me tipin e konfederates se shteteve sovrane (shkalla e integrimit eshte
shume me e madhe). Per kete arsye, ajo konsiderohet si forme e re e organizimit politik.
82. Kthehemi shkurtimisht tek shteti si objekt kryesor i shprendarjes se pushtetit politik dhe si objekt
fundamental i studimit ne shkenca politike.
Cilat jane karakteristikat e fenomenit shteteror te identifikuara nga shkencat politike?
Per kete duhet te fokusohemi ne fazat me te rendesishme dhe dinamikat historike nga fillimi deri ne lindjen e
Shtetit-Komb dhe Shtetit te Mireqenjes
Karakteristikat me te rendesishme te fenomenit shteteror
Shteti si institucion monopolistik
Pushteti shteteror eshte ndertuar ne shoqerite Perendimore nga nje numer MONOPOLESH do te thote,
aktivitetesh te cilat vetem ai ka mundur ti ushtroje. Keto monopole kane qene burime te cilat vetem ai i ka
pasur dhe qe asnje grup brenda shoqerise nuk ka mundur te ja kontestoje.
Deri para disa kohesh, keto kane qene :
Monopoli i prodhimit te ligjeve, rregullave qe askush nuk nuk eshte dashur ti injoroje dhe ndaj te cilave
gjithkush eshte dashur te nenshtrohet ;
83. Monopoli fiskal : vetem shteti ka pas mundesi te kerkoje kontribut financiar te qytetareve pa asnje
kompenzim nga ana e tij, monopoli fiskal i ka mundesura shtetit ti finansoje te gjitha aktivitetet tjera te
shtetit.
Nje numer tjeter monopolesh ekonomike si ai esencial i emitimit te monedhave ;
Monopoli gjyqesor (vetem shteti ka te drejte te gjykoje dhe te ndeshkoje)
Monopoli i perfaqesimit kolektiv :vetem pushteti shteteror ka mundesi te marre vendime te cilat angazhojne
kolektivitetin ne pergjithesi (te nenshkruaj marreveshje ose te deklaroje lufte per shembull).
84. Ne Evropen Perendimore, shumica e pozitave monopolistike kane perfunduar per shkak te transferimit te
disa prerogativave ne nivel te Bashkimit Evropian.
Sistemi politik evropian bazohet sot mbi nje arqitekture hibride e cila kombinon lemi te cilat u takojne
sovraniteteve te shteteve kombe si : politika e Jashtme, politika Fiskale, politika e Sigurise, e
brendshme…etj. dhe te tjera te cilat jane me afer praktikave federaliste : politika monetare, politika e
rregullimit te konkurences etj.
Mirepo, monopoli shteteror esencial- ai qe mundeson qe shteti te dallohet nga te gjitha grupet tjera te
organizuara- mbetet edhe sot kryesisht lemi e shtetit nacional : monopoli i dhunes fizike legjitime. Ashtu
sikur e kemi spjeguar, cdo pushtet bazohet mbi legjitimitetin dhe perdorimin e detyrimit. Per te ushtruar
pushtetin afatgjate, duhet qe te jemi te autorizuar nga te qeverisurit per ta ushtruar ate (pra te
disponojme me legjitimitet) mirepo duhet gjithashtu qe te mund te detyrojme ata te cilet nuk e pranojne
ate qe tu nenshtrohen rregullave ose urdherave te dhena.
Per kete arsye, pushteti bazohet, gati gjithmone, mbi forcen fizike.
Per kete arsye, monopoli shteteror fundamental eshte ai qe Weberi e quan “monopoli i dhunes fizike
legjitime.”
85. Arritja e monopolit te dhunes fizike legjitime eshte sipas sociologut Norbert Elias e lidhur ngusht me procesin e
civilizimit. Ne librin e tij, civilizimi i sjelljeve ai thote se : « Civilizimi » te cilin ne e konsiderojme sot si prone
« property » dhe e cila na ofrohet si e tille pa e pyetur vehten se si e kemi fituar, eshte ne fakt nje proces ku ne
vete jemi subjekt i tij.
Sipas Elias-it, ky process i civilizimit karakterizohet me nje reduktim progresiv te dhunes dhe nje rritje te
kontrollit te saj. : Civilizimi ne kete kuptim eshte pra “pacifikim”. Motori i ketij procesi eshte i dyfishte: ai
rezulton ne njeren ane me nje monopolizim te dhunes fizike nga shteti (Elias afrohet me kete pike me Weberi-
n), dhe ne anen tjeter me nje zhvillim te vetedetyrimit ku individet ushtrojne nje kontroll me te madhe te
ndienjave te tyre, te pulsioneve te tyre dhe te agresivitetit te tyre… gje qe ka per pasoje te reduktimin e mases
se dhunes nderpersonale, “private”, brenda shoqerive perendimore.
86. Elias jep keshtu ne librin e tij disa shembuj te transformimit te sjedhjeve individuale:
shprehje publike e emocioneve, raporti ndaj trupit, menyra se si te qendrohet pran
tavolines… pra e pacifikimit te shoqerive.
Procesi i civilizimit bazohet pra ne nivel te strukturave sociale dhe politike dhe ne nivel te
aktoreve individual, te dy nivelet gjenden ne interaksion konstant.
Kjo teori e Elias-it e then opoziten sociologjike Holizem/individualizem
Holizmi eshte sistem mendimi i cili konsideron se karakteristikat e nje personi ose te nje
grupi personash mund te kuptohen vetem nese ata studiohen si teresi, ne totalitetin e tyre
dhe jo kur studijohet cdo person individualisht. Nje person eshte krejtesisht i percaktuar
nga teresia ku ai ben pjese, dhe per kete arsye duhet te kuptojme te gjitha karakteristikat e
elementit ose njesise se studijuar.
Nje sistem kompleks konsiderohet si entitet qe ka karakteristika qe lidhen me totalitetin e tij
dhe karakteristika te cilat nuk mund te kuptohen nga elementet e studiura ndamas.
87. Detyrimi mbetet megjithate nje burim vendimtar per funksionimin e pushtetit shtetror sepse rreguli
politik bazohet gjithmone in ekstremis (edhe ne demokraci) mbi forcen fizike te cilen e perdore shteti
per te imponuar rrespektimin e ligjeve dhe vendimeve te tij.
Kjo eshte ajo qe Weber-i e quan legjitime. Konsiderohet si legjitime deri ne ate moment kur ajo
perdoret ne konformitet me te drejten, deri ne ate moment qe ushtrohet ne kuader te rregullave
juridike.
Detyrimi fizik qe aplikohet ne forma legale eshte edhe me pak i kontestuar edhe per faktin se mund
te bazohet mbi traditat kulturore ose mbi besimet politike te shprendara mire.
Kjo eshte rasti i shumices se shtetev demokratike perendimore ku ka nje koncenzus mbi funksionimin
e regjimeve politike dhe ku dhuna e shtetit eshte e kontrolluar, dhe e mbajtur nen nje nivel dhe e
proporcionalizuar me kthimin tek nje urdher te pranuar.
Me fjale tjera, qytetaret e nje regjimi demokratik jane dakord per perdorimin e dhunes nga shteti
perderisa ajo mundeson te ruhet demokracia, me kusht qe ajo mos ti kaloje limitet e fiksuara nga
principet themeluese te saj.
88. SHTETI SI INSTITUCION BUROKRATIK
Definicioni weberian inkuadron nje koncept tjeter i cili na mundeson qe ta karakterizojme me mire se cka
eshte Shteti : nje « institucion politik i karakterit institucional ».
Ajo qe kerkon Weber-i te sqaroje eshte se afirmimi i shtetit (i cili behet nepermjet krijimit te monopoleve)
eshte bere njekohesisht me institucionalizimin e tij dhe burokratizimin. Weber-i thote se ne kuader te
Shtetit modern, ky dominim bazohet mbi nje administrate te fuqishme te perbere nga funksionar kariere, te
specializuar ne ceshtje administrative dhe qe per kete arsye, ky dominim shtetror eshte bere me anonim dhe
jopersonal.
Paraprakisht, ne kuader te shetit feudal, dhe ate te monarkive absolute (XVII- XVIII), pushteti ka qene njefar
pasurie, nje e mire private per ate qe e ka ushtruar ate. Weber-i e quan kete « pushteti patrimonial ».
89. Sipas Weber-it, patrimonializmi nenkupton nje situate ku ai qe e mban pushtetin ka
nje strukture administrative dhe ushtarake personale. Mbajtesi i pushtetit ka roje
personale (ushtrine, policine etj.) dhe mban nje kontroll strikte mbi ekonomine.
Krijon monopole nepermjet nje vetemenaxhimi komplet te ekonomise nga
administrata. Lideri patrimonial u jep pushtete dhe privilegje disa personave duke i
bere ata te mvarur nga pasuria e tij.
Kjo ka qene karakteristike e shefave Feudal te cilet e kane poseduar pushtetin politik
sipas vullnetit te tyre. Gjithashtu, ne sisteme Monarkie absolute, Shteti ka qene
sinonim me mbretin (« Shteti jam une », citim i famshem i Mbretit francez Luigji
i XIV).
Nuk ka pasur ne kete rast ndamje ndermjet pasurise personale te Mbretit dhe buxhetit
te shtetit. Ne kete sistem, sherbimet juridike dhe shteterore bleheshin ose shiteshin.
Nuk ka pas ndamje te qarte ndermjet publikes dhe privates, ndermjet personales dhe
institucionales. Edhe sot kemi situata te tilla ne shume shtete te botes. Te mirat publike
jane prone e atyre qe qeverisin (nafta ne lindjen e mesme ose ne Afrike etj.).
90. Kjo situate ndryshon me zhvillimin e Shtetit modern : roli dhe aktivitete shteterore
institucionalizohen progresivisht, paralelisht me fuqizimin e pushtetit shteteror.
Ky institucionalizim realizohet ne kuader te rregullave juridike gjithnje me precize dhe
me byrokratizimit gjithnje me te madh te funksioneve publike. Punesimet publike
diferencohen nga punesimet private : nuk mund te blehen ose te shiten ose te
kembohen. Kemi te bejme me role cdo here me te definuara, te percaktuara me
rregulla juridike precize. Ligji i evolucionit te pushtetetit shteteror eshte si vijon : sa me
shume qe pushteti shteteror zhvillohet dhe perforcohet, aq me shume jane te
rregulluara me norma nderpersonale dhe uniforme, dhe aq me shume
« funksionarizohet » dominimi shteteror.
91. Weber-i identifikon keshtu karakteristikat kryesore te funksionimit modern:
Funksionaret jane persona te lire (nuk jane skllav ose sherbetor si ne kohen e antikuitetit ose
feudalitetit) : per kete arsye, ata u nenshtrohen vetem detyrave te funksionit (dhe jo kerkesave
personale te shefave te tyre ose pronareve).
Ata rekrutohen nepermjet nje kontrati dhe vine nga e gjithe klasa e qytetareve, gje qe e garanton
barazine e qasjes te te gjithe qytetareve ne punesime publike: ne rastin me racional, thote
Weber-i, ata emrohen sipas kompetencave te tyre profesionale, qe vertetohet me posedimin e
nje diplome dhe verifikohet me kalimin e nje testi. Ky selekcionim i hapur eshte meritokratik, me
test (ose konkurs), dhe menyra e rekrutimit me karakteristike (perben nje nder fundamentet
kryesore) te shtetit modern (nje menyre rekrutimi shume e ndryshme nga ajo menyra arbitrare e
shtetit monarkik). Per kete arsye, keta funksionar duhet te jene profesionista te vertete te
administrates.
Ne kete sistem, pagesat jane te fiksuara sipas nje shkalle te pagesave te percaktuara paraprakisht
dhe keto pagesa mvaren nga rangu i hierarkise te cilin punonjesit e kane dhe sipas pergjegjesive
qe ata kane (kjo menyre e pageses perjashton favorizimet nga pushteti dhe cdo forme e profitit
qe do te mund te realizohej nga funksionaret ne kuader te ushtrimit te funksionit te tyre).
92. Avansimi ne kariere duhet te behet sipas principit te dyfishte te merites dhe
eksperiences (viteve te kalauara brenda organizates), gje qe limiton, ose me mire te
themi pengon arbitraren dhe pratikat nepotiste te pushtetit politik- i cili ndryshe do te
mund te perdoronte promovimet per te kompenzuar te afermit ose te besueshmit e
vet, pamvaresisht nga kompetencat e tyre reale).
Me ne fund, keta funksionar nuk mund te posedojne mjetet e tyre te punes (meqenese
nuk i blejne ato si ne kohen e monarkive, dhe te ja u trashigojne pasardhesve te tyre).
Shtrohet pyetja se pse keto karakteristika te funksionareve jane me te adaptuarat per
vendosjen e nje dominimi racional, te ushtruara ne kuader legal?
93. Organizimi administrativ burokratik perceptohet si me racional per shkak se funksionaret e shtetit rekrutohen ne
baze te kompetencave te tyre (te vertetuara me diploma ose certifikate te ndryshme dhe jo ne baze te origjines
se tyre sociale ose te pasurise se tyre (ashtu sikur ka qene rasti ne kohen e monarkive ku funksioni i shtetit ka
qene i rezervuar per aristokratet dhe ka mundur te blehet ose te shitet), ose te afersise se tyre familjare ose
miqesore me ata qe kane pushtetin politik.
Kjo menyre e rekrutimit meritokratik konsiderohet si me racionalja sepse mundeson, se paku ne teori, te siguroje
adekuatimin me te mire ndermjet kapaciteteve te funksionareve te shtetit dhe detyrave qe ata duhet te kryejne,
nje funksionim efikas i maqines administrative.
94. Pervec kesaj, kjo menyre e rekrutimit duket jo vetem me efikasja, por edhe me e drejta sepse eshte me e
barabarta: te gjithe qytetaret munden a priori te ken qasje ne funksione publike dhe te jene te barabarte
perballe konkurseve.
Dihet gjithashtu nga studimet e ndryshme sociologjike se merita nuk eshte gjithmone e pavarur nga origjina
sociale (ajo qe quhet « kapitali kulturor » i kandidateve).
Procedura e rekrutimit nepernjet konkursit ka nje legjitimitet demokratik per qytetaret sepse rekrutimi behet
ne baza meritokratike dhe jo me kooptacionin (favoritizem). Kjo mund te quhet ndryshe funksionarizim i
aktiviteteve shteterore dhe eshte sot kusht i rrespektimit te ligjit dhe te barazise ndermjet qytetareve.
Fakti qe funksionaret e shtetit nuk jane te interesuar ekonomikisht per ushtrimin e funksionit te tyre dhe nuk
u nenshtrohen rregullave objektive, e ben sjelljen e tyre te parapare: gje qe garanton siguri per qytetaret te
cilet jane te siguruar se veprimi i pushtetit publik behet ne kuader te ligjit dhe se jane te mbrojtur kunder
vendimeve dhe metodave arbitrare (te administrates, policise dhe drejtesise).
Me ne fund, funksionarizimi duhet te mundesoje te siguroje barazi ne trajtim te te gjithe qytetareve nga
pushteti publik sepse ligji eshte i njejti per te gjithe dhe se funksionaret nuk kane kurrfare interesi te vecante
t’i trajtojne ndryshe qytetaret.
Ky model “ideal” i Weber-it ka njohur shkelje te ndryshme: hierarkia formale shume shpesh tejkalohet,
transmetimi i vendimeve dhe informatave nuk eshte gjithmone optimal dhe ne pergjithesi, faktori personal
dhe pesha e rrjetave informale, paraqiten rregullisht ne nje model burokratik. Ne praktike, kjo do te duhej te
mbetej jopersonale dhe e pergjithshme.
95. BUROKRACIA
Etimologjia : nga frengjishtja bureau dhe greqishtja kratos, pushtet, autoritet
Kuptimi i pare
Burokracia eshte nje grumbull funksionaresh ose me gjeresisht te punesuarish ne administrate. Funksionimi i
burokracise karakterizohet me nje hierarki te qarte, me vende punet te definuara mire, me nje ndamje te
pergjegjesive dhe procedurave strikte, nje trajtim preciz i dosjeve…
Fjala burokraci eshte teorizuar nga Max Weber (1864-1920) dhe aplikohet te gjitha formave te organizimit. Eshte
sinonim i pushtetit publik.
Kuptimi i dyte :
Termi burokraci eshte term qe tregon mbi nje influence ose pushtet ekcesiv te administrates ne ceshtje publike
ose ne politike. Burokracia karakterizohet ne kete rast me zvarritje, mungese te fleksibilitetit, pamundesi per te
trajtuar ceshtje te vecanta etj. Vendimet burokratike jane te paqarte dhe te pakuptueshme, pak konforme me
demokracine.
Burokracia ne kete rast eshte sinonim i joefikasitetit, nepotizmit, shpenzimeve te panevojshme, efektiveve te
teperta, privilegjeve…
96. Qellimi i vetem i burokracise eshte te siguroje poziten e vet dhe te rritet sa me shume, ne dem te punetoreve
te vertete. (keto jane zakonisht edhe kritikat me te shpeshta te populistave ose sindikatave)
Burokracia si nocion politik
Burokracia pershkruan gjithashtu nje forme te regjimit politik ku pushteti i vertete mbahet dhe transmetohet
nga administrata. Avansimi ne pozite brenda ketij sistemi nuk eshte ne raport me efikasitetin por me
perkatesine ne nje rrjete ose partie politike, zakonisht unike…
shembulli i Bashkimit Sovietik merret si shembull ilustrues per kete kuptim te burokracise shume te
hierarkizuar dhe ne sherbim te nje regjimi autoritar.
Burokracia si abuzim
Studimet e burokracise kane treguar mbi abuzime brenda organizatave burokratike. Formalizmi burokratik
krijon shpesh ngurtesi dhe ngadalesim te veprimit administartiv, mos te themi te monopolizimit te pushtetit
ne interes te vetem te funksionareve te burokracise.
Ne menyre me konkrete, teoria e burokracise definohet si nje sistem piramidal i hierarkizuar i cili i mundeson
popullsise te zhvilloje kompetenca dhe kapacitete te ndryshme.
Burokracia, ne kete kuptim te dyte karakterizohet me disa stereotipe si ngadalesia, iracionaliteti dhe mungesa
e vendimmarrjes ose verberimi.
97. Max Weber-i jep disa principe mbi te cilat bazohet burokracia (Weber, 1921) :
I. Individet i nenshtrohen nje autoriteti unik ne kuader te obligimeve te tyre zyrtare jopersonale;
II. Individet jane te shprendare ne nje hierarki punesh te definuara qarte ;
III. Cdo pune ka nje sfere te kompetencave te definuara mire;
IV. Punesimi behet nepermjet nje kontrati;
V. Rekrutimi behet mbi bazen e kompetencave (diplomes dhe/ ose eksperiences);
VI. Pagesa eshte e fiksuar ne baze te grades se hierarkise;
VII. Puna qe e ben eshte i vetmi preokupim i te punesuarit;
VIII. Logjika e karieres : avansimi ne hierarki behet sipas kohes dhe vleresimit te superiorit hierarkik.
IX. Individet nuk jane pronar te mjeteve te prodhimit;
X. Individet i nenshtrohen nje kontrolli strikt dhe sistematik ne punen e tyre;
98. Modeli burokratik weberian eshte ideal-tipik.
Ne filozofi, eshte Hegeli ai qe flet I pari per rendesine e burokrateve. Ne vete identifikimin e shteti me logjiken
dhe konsiderimin e shteti si organizate fituese ndaj gjithe te tjerave te organizimit. Hegel-i i quan funksionaret
« hero diskret te koherave moderne » kurse burokracia nje « mjet qe mundeson triumfin e barazise dhe te
progresit ».
Ne literature, absurditetin e burokracise me se miri e pershkruan Franz Kafka ne librin e tij « Procesi » kurse ne
kuptimin politik te burokracise, eshte George Orwell me librin e tij 1984.
Ne fakt, burokracia sipas Weberi-it ka si objektiv kryesor te vendose nje strukture hierarkike per te nxitur
zhvillimin e shoqerise dhe per te siguruar prosperitetin.
99. Ne aspekt politik, burokracia mund te krahasohet ne njefar menyre me nje lloj pushteti (dominimi) qe nje grup
njerzish e ushtron mbi shoqerine. Ky dominim bazohet mbi kompetencen e popullsise si faktor kyc te kesaj
strukture. Ne fakt, burokracia i jep rendesi te madhe kompetencave te shoqerise dhe pergjegjesive te
popullsise. Ndamja e roleve sipas kompetencave te individeve eshte baze shume e rendesishme per
burokracine politike.
Nga aspekti sociologjik, burokracia studiohet si forme e organizimit social. Kjo per faktin se sociologjia si
shkence « kerkon te kuptoje dhe te spjegoje impaktin social mbi veprimet dhe sjelljet e individeve. Ne sistem
burokratik, ndamja e pergjegjesive eshte shume e rendesishme si rezultat i specializimit te funksioneve dhe nje
organizimi me te mire brenda shoqerise. Disa sociolog te famshem te organizatave kane treguar se nje
burokratizim i tepert mund te jete i demshem per shoqerine dhe mund te krijoje disfunksionim ose te limitoje
potencialin e aktoreve ne loje.
100. Mangesite e Burokracise
Problemet qe kane te bejne me burokracine jane evidentuar nga shume autor si Robert Merton, Herbert
Simon, Peter Blau, Michel Crozier etj. Keta autor kane potencuar disa rreziqe :
1) Rreziku qe rregullat e formuluara nga modeli burokratik mund te paralizojne sistemin.
2) Mungesa e fleksibilitetit qe rrjelle nga aplikimi i rregullave jopersonale ;
3) Shumezimi i rregullave te kontrollit e ben te pamundur cdo iniciative dhe pengon inovacionin ;
4) Ndarja ne departamente rezulton me ndamje te grupeve te cilat mbrojne objektivat e tyre shume me shume
se ato te organizates ;
5) Burokracia eshte sistem i cili pengon cdo forme adaptimi dhe mund te rezultoje me paralizim te organizates ;
Per kete arsye, modeli burokratik eshte kritikuar shume si model per shkak te rigjiditetit strukturor dhe
ngadalesise qe provokon ne sistem.
Keshtu e definuar, burokracia duket si nje menyre organizimi racionale, ku te administruarit jane te mbrojtur
nga klientelizmi dhe nga arbitrarja, nga vendosja e rregullave objektive.
101. Mirepo, burokracia mund te kete edhe nje konotacion negativ. Ne bindje te pergjithshme, ky term perdoret
shpesh per te denoncuar rigjiditetin e administrates
Nga aspekti ideologjik:
Para se te mbrojne shtetin, socialistat per nje kohe te gjate kane dyshuar per rendesine e burokracise. Per
Marksistat Shtetei sherben para se gjithash interesat e klases sociale dominante : Borgjezise. Burokracia
nenkupton keshtu vetem nje pjese te vogel te popullsise, ekonomikisht te favorizuar, e cila arrite te mbaje
pushtetin gjithnje duke kerkuar ta legjitomoje ate duke e justifikuar me principe universale. Nga ana e tyre,
liberalet e kane kritikuar shume heret burokracine, duke denoncuar rigjiditetin e saj dhe tentimin e saj per tu
bere sa me e madhe ne menyre patologjike
102. TEKNOKRACIA
Etimologjia:
-tekhne-Art, zanat, teknike etj.
-kratos –pushtet, autoritet
Teknokracia definohet si sitem politik ku predominojne tekniket, specialistat dhe ekspertet ne procesin e
vendimmarrejes.
Fjala teknokraci ka shume shpesh konotacion negativ me qellim qe te denoncohet nje pushtet i legjitimuar nga
teknika, ne krahasim me nje pushtet te legjitimuar nga qytetaret dhe per kete arsye, teknokracia konsiderohet si e
paperputhshme me demokracine.
Teknokrati eshte person i cili e ka legjitimitetin e tij te vetem nga kompetencat e tij dhe vendose ne funksion te te
dhenave teknike ose ekonomike duke mos marre mjaft para sysh faktorin njerzor.
103. Kalimi ne teknokraci behet kur eksperti, si i tille arrite te vendose ose te percaktoje ne menyre
dominuese vendimin e pergjegjesve zyrtar. Eksperti e legjitimon pushtetin e tij me mangesite e
politikantit.
Origjinen e ka ne shekullin 20 (1920), mirepo ideja se shoqeria duhet te udheheqet (qeveriset) nga
tekniket eshte ide shume me e vjeter.
Ne shekullin e IV para eres sone Platoni shkruan se qyteti ideal duhet te udheheqet nga filozofi mbret
sepse vetem ai e njeh matematiken dhe logjiken.
Nese shkojme me vone atehere ne shekullin e 16 qarkullon ideja se sit e rritet pasuria e shtetit. Filozofi
i njohur Francis Bacon thote se eksploatimi i natyres dhe kontrolli i teknologjise bjen nje pasuri per
shtetin dhe njekohesisht mireqenie per njerzit.
Ai propozon ne vitin 1642 (Atlantida e Re) nje sistem te udhehequr nga nje grup mendimtaresh qe ai e
quan shtepia e Salomonit dhe i cili grup duhet te kete per qellim kryesor ta keshilloje qeverine per te
eksploatuar natyre
104. Bacon-i konsiderohet si nje nder utopistet e pare shkencor.
Ne shekullin 18-19, tjere filozof e mbrojne idene se civilizimi mund te shkoje drejte progresit vetem
nepermjet shkences dhe teknikes dhe se ata te cilet duhet ta udheheqin shoqerine duhet te jene
shkencataret. Shkenca, ekonomia dhe industria duhet te jene primare ndaj politikes.
Saint Simon (1760-1825) shkruan librin Organizata (l’Organisation) ku figuron struktura e pare
organizative e cila mund te kualifikohet si teknokratike. Saint Simoni e imagjinon kete organizate si
nje lloj parlamenti te perbere nga tri dhoma :
Dhoma e shpikjes (e perbere nga inzhinjer dhe artista) ;
Dhoma e vlersimeve (e perbere nga mendimtar dhe filozof) ;
Dhoma e zbatimit (e perbere nga perfaqesues te industrise) ;
Ky Parlament sipas Saint Simon-it duhet te kete pushtet legjislativ dhe ekzekutiv.
Saint-simonizmi do te kete rendesi te madhe per marksistat me vone.
Madje Komunizmi e ka konsideruar shoqerine si nje fabrike te madhe dhe Bashkimi Sovietik ka
paraqitur shume ngjashmeri me socializmin e centralizuar teknokratik te konceptualizuar nga Saint-
Simon.
105. Ne shekullin 20, shume autor e kane mbrojtur idene e nje shjoqerie te qeverisur nga shkenca.
Ne fillim te shekullit 20, disa autor e mbrojne idene se teknokratet duhet te marrin te gjitha pushtetet dhe
se eshte fundi i politikes.
Autoret si Veblen-i mbrojne idene se ne nje sistem teknokratik nuk kemi ne njeren ane politikantet dhe ne
tjetren teknokratet.
Teknokracia eshte sinonim edhe me ate qe quhet synarchie e cila eshte nje forme qeverisje e cila e
diferencon Autoritetin dhe pushtetin. Pushteti ne kete sistem i nenshtrohet autoritetit. Teknokratet jane
ate te cilet ne kete sistem kane autoritet.
Sidoqofte, ne praktike, cdo here qe kemi pasur teknokraci, kjo ka krijuar tensione ndermjet politikes dhe
teknikeve. Kurr nuk ka pas sistem i cili eshte qeverisur 100% nga teknokratet.
106. Ky raport forcash ndermjet politikes dhe teknikeve bazohet ne tri ide te ndryshme:
Vendimet politike jane te mvarura nga njohurite teknike dhe per kete arsye, politikantet duhet te gravitojne
perreth elitave shkencore dhe teknike te cilat jane bartese te autoritetit te vertete.
Teknologjia dhe industria kane tendence te forcohen dhe te behen entitete autonome te cilat nuk arrite ti
kontrolloje pushteti politik (komplekset ushtarako-industriale ose teknostruktura)
Shkenca dhe teknika shnderrohen ne ideologji dhe ne kete menyre e influencojne politiken (shembulli i
shoqerive post-industriale)
Shume autor sot e kundershtojne idene e nje sistemi teknokratik. Sociologu francez Bourdieu thot se
demokracia duhet te jete dominante ne raport me teknokracine dhe se duhet ti jepet fund asaj qe ai e quan
“tirania e eksperteve” te cilen ai e identifikon me disa institucione si Banka Boterore ose FMI-ja te cilat u
imponojne shteteve politika ekonomike qe ato vete i percaktojne dhe te cilat nuk negocojne kurre por vetem
« spjegojne ».
