for Comenius Project

1. Państwo Członkowskie UE
Litwa
• Rok przystąpienia do UE: 2004
• Ustrój polityczny: republika
• Stolica: Wilno
• Powierzchnia: 65 000 km²
• Liczba mieszkańców: 3,3 mln
• Waluta: lit
• Posłuchaj języka urzędowego UE: litewski
Litwa jest najbardziej wysuniętym na południe spośród trzech krajów
bałtyckich, jak również największym z nich, tak pod względem
terytorium, jak i liczby ludności. Litwa była pierwszą z okupowanych
republik radzieckich, która wystąpiła ze Związku Radzieckiego
i odzyskała suwerenność, ogłaszając deklarację niepodległości
11 marca 1990 r.
Litwa jest krajem nizinnym, z wyjątkiem niskich wzgórz w części
zachodniej i wyżyn na wschodzie.
Najwyższym punktem na Litwie jest Aukštasis (294 m.n.p.m.).
Litwa ma 758 rzek, ponad 2800 jezior i 99 km wybrzeża Bałtyku,
które służy przede wszystkim rekreacji i ochronie środowiska. Lasy
pokrywają ponad 30 proc. terytorium kraju.
Około 84 proc. ludności Litwy to rdzenni Litwini. Główne
mniejszości narodowe to Polacy (około 6 proc.) i Rosjanie (około 5
proc.). Język litewski należy do rodziny języków indoeuropejskich.
Wilno, stolica Litwy, to malownicze miasto położone nad
Wilią i Neris. Tutejsze stare miasto należy do najpiękniejszych
w Europie Wschodniej. Założony w 1579 r. Uniwersytet Wileński to
kompleks budynków w stylu renesansowym, którego niezliczone
dziedzińce wewnętrzne sprawiają, że tworzy on jakby miasto
w mieście.

2. Prezydent Litwy, wybierany w wyborach bezpośrednich na
pięcioletnią kadencję, zajmuje się przede wszystkim polityką
zagraniczną i bezpieczeństwa. Jednoizbowy parlament Litwy, czyli
Seimas, liczy 141 członków.
Najbardziej znaną specjalnością tradycyjnej kuchni litewskiej jest
chłodnik. W menu nie brakuje też potraw z ziemniaków, z których
najpopularniejsze są placki ziemniaczane i cepeliny − rodzaj „pyz”
lepionych z ziemniaków i nadziewanych farszem z mięsa, twarogu lub
grzybów.

4. Pieśń narodowa
Litwo, ojczyzno nasza,
ty jesteś ziemia bohaterów. Tautiska Giesme
Z przeszłości twoi synowie Lietuva, tevyne musu,
niech czerpią siły Tu didvyriu zeme,
Niech twoi synowie idą Is praeities Tavo sunus
tylko drogami prawości. Te stiprybe semia.
Niech pracują dla twojego dobra Tegul Tavo vaikai eina
i dla dobra wszystkich ludzi. Vien takais dorybes,
Niech słońce litewskie Tegul dirba Tavo naudai
rozproszy mroki, Ir zmoniu gerybei.
a światło i prawda Tegul saule Lietuvos
Niech nas wiodą. Tamsumus prasalina,
Niech miłość Litwy Ir sviesa ir tiesa
płonie w naszych sercach. Mus zingsnius telydi.
W imię Litwy Tegul meile Lietuvos
niech rośnie jedność. Dega musu sirdyse,
Vardan tos Lietuvos
Vienybe tezydi.

11. Litwa
Litwa jest krajem bałtyckim o niewielkiej powierzchni 65,2 tys. km
kwadratowych, sąsiadującym z Łotwą, Rosją i Polską. Stolicą państwa
jest Wilno.
Kraj zajmuje zachodnie krańce Niziny Wschodnioeuropejskiej
o rzeźbie polodowcowej. Brzegi Morza Bałtyckiego są niskie
i piaszczyste. Zachodnie wybrzeże stanowi Zalew Kuroński. Wzdłuż
wybrzeża ciągnie się aluwialna nizina nadmorska o szerokości 20 km .
Ku wschodowi przechodzi ona w pagórkowatą wysoczyznę Pojezierza
Żmudzkiego. Środkową część kraju zajmuje Nizina
Środkowolitewska. Na wschód od Niziny Środkowolitewskiej leży
Pojezierze Wileńskie. Na południowym wschodzie do Pojezierza
Wileńskiego przylega równina sandrowa ograniczona Wałem
Oszmiańskim z najwyższym wzniesieniem Litwy Juozapines (292 m
n.p.m.).
Klimat Litwy jest umiarkowany, przejściowy od morskiego do
kontynentalnego. Zimy na ogół są łagodne, wiosny dość długie, lata
krótkie, dżdżyste i chłodne szczególnie na wybrzeżu. Sieć rzeczna jest
gęsta. Do najdłuższych rzek należą: Niemen, Święta i Wilia. Na
terenie Litwy występuje ponad 4 tys. jezior, z których największe to:
Dryświaty i Dzisna, a najgłębsze Taurogine. Lasy zajmują około 25%
powierzchni kraju, a roślinność bagienno-torfowiskowa około 5%.
Na obszarze współczesnej Litwy w pierwszym tysiącleciu p.n.e.
zamieszkiwały plemiona Bałtów. Niektóre z nich osiągnęły wysoki
stopień cywilizacji. W XIII w. plemienne państewka litewskie zostały
zjednoczone przez Mendoga. Litwa rozwijała się szybko za czasów
panowania księcia Gedymina (1275-1341), który rozszerzył granicę
państwa o rozległe ziemie ruskie oraz jego synów Olgierda i Kiejstuta.
W sytuacji ciągłych ataków krzyżackich, zagrożenia utraty ziem
zawarta została w Krewie w 1385r. unia polsko-litewska (unia
personalna), z zachowaniem odrębności Wielkiego Księstwa
litewskiego. Rozpoczął się okres chrystianizacji Litwy i wpływów
polskich i zachodnioeuropejskich. W 1569r. Wielkie Księstwo

12. Litewskie zostało połączone z Polską unią realną, a w 1791 r.
wcielone do Korony. W wyniku III rozbioru Polski w 1793 r. ziemie
litewskie położone na lewym brzegu Niemna znalazły się w granicach
Prus, pozostałe w granicach Rosji. W 1807r. lewobrzeżne tereny
Litwy weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa
Polskiego. W 1918 r. Litwa proklamowała niepodległość. W 1920 r.
wojska polskie pod wodzą gen. L. Żeligowskiego zajęły Wilno i jego
okolice i utworzyli tzw. Litwę Środkową, która w 1922r. została
przyłączona do Polski. W 1940r. Litwa została włączona jako
republika do Związku Radzieckiego. W 1991 r. Litwa proklamowała
samodzielny i niezależny kraj.
Większymi miastami Litwy są: Wilno (stolica), Kowno i Kłajpeda.
Głównymi uzdrowiskami są Druskieniki i Palanga. Do ciekawych
ośrodków turystycznych należą Troki.

14. Granice
• Całkowita granica
o nie wliczając wód terytorialnych: 1732 km
o wliczając wody terytorialne: 1761 km
• Długość wybrzeża: 90 km
• Całkowita granica lądowa: 1642 km
o Długość granic z sąsiadującymi państwami:
 Białoruś: 677 km
 Łotwa: 576 km
 Polska: 104 km
 Rosja: 273 km

15. Rzeki i jeziora
Rozwinięta gęsta sieć rzek (na 1 km² przypada 0,4 km rzeki) typu równinnego,
wolno płynące, meandrujące o szerokich dolinach. Zasilane są przede
wszystkim wodami ze stopionych śniegów, co jest przyczyną gwałtownego
wzbierania stanów wód na wiosnę i występowaniem licznych powodzi.
Największe rzeki to: Niemen – o długości całkowitej 937 km, natomiast w
granicach Litwy 469 km, którego dorzecze zajmuje prawie 70% powierzchni
terytorium Litwy – wraz z dopływami: Wilią, Niewiażą, Dubisą oraz górny bieg
Windawy. Najdłuższą rzeką płynącą w całości na terytorium Litwy jest rzeka
Święta, o długości 246 km. Na Litwie znajduje się łącznie ok. 6 tys. jezior, które
zajmują ok. 914 km², czyli 1,4% powierzchni kraju. Najwięcej jezior znajduje
się na Nizinie Wilejsko-Żejmiańskiej, głównie pochodzenia polodowcowego.
Największe jezioro to Dryświaty (przy granicy z Białorusią), najgłębsze
Tauroginie (maksymalna głębokość 60,5 m), najdłuższe (typu rynnowego) to
Oświe (inna nazwa Jezioro Dubińskie) o długości 30 km.
Obszary chronione
Na Litwie jest 5 parków narodowych – Auksztocki PN, Dzukijski PN, Żmudzki
PN, Trocki Historyczny PN oraz PN Mierzei Kurońskiej, a także 30 rezerwatów
przyrody (parków regionalnych, m.in. łabędzie pod ochroną na jeziorze
Żuwinty).
Jako pierwszy założony został 29 marca 1974 roku Auksztocki Park Narodowy,
noszący przed odzyskaniem przez Litwę niepodleglości nazwę Parku
Narodowego Litewskiej SRR. Jego powierzchnia wynosi ok. 30 tys. ha, ponad
60% obszaru parku zajmują lasy.
Obszary chronione na Litwie zajmują 11,5% powierzchni kraju. Działalność
rekreacyjna i gospodarcza na obszarach chronionych jest regulowana. Na Litwie
pod ochroną jest 386 zabytków przyrody (drzewa, źródła, kamienie itp.)

16. Narodowości i grupy etniczne
Litwa jest najbardziej jednolitym narodowościowo państwem spośród
wszystkich państw bałtyckich, największą grupą etniczną są Litwini (2864 tys.
osób), którzy stanowią 84,6% ogółu mieszkańców. Znaczące mniejszości
narodowe to Polacy liczący ok. 212,1 tys. osób (6,3%) i Rosjanie liczący 173,3
tys. osób (5,1%).
Polacy są największą mniejszością narodową, skupioną przede wszystkim na
Wileńszczyźnie, w południowo-wschodniej części Litwy (Polacy na Litwie),
administracyjnie jest to okręg wileński (26%), w poszczególnych gminach jak
wileńska (61%) czy solecznicka (80%) Polacy są większością.
Rosjanie są skoncentrowani głównie w dwóch miastach, gdzie stanowią
znaczące mniejszości, w Wilnie (14%) i w Kłajpedzie (28%) oraz gminie
Wisaginia, gdzie stanowią większość (55%).
Według spisu powszechnego z 2001 roku społeczeństwo państwa litewskiego
składało się z następujących narodowości i grup etnicznych:
• Litwini: 2 907 293 (83,45%)
• Polacy: 234 989 (6,74%)
• Rosjanie: 219 789 (6,31%)
• Białorusini: 42 866 (1,23%)
• Ukraińcy: 22 488 (0,65%)
• Żydzi: 4007 (0,12%)
• Niemcy: 3243 (0,09%)
• Tatarzy: 3235 (0,09%)
• Łotysze: 2955 (0,08%)
• Romowie: 2571 (0,07%)
• Ormianie: 1477 (0,04%)
• Inni: 6138 (0,18%)
• Niezidentyfikowani: 32 921 (0,94%)
Języki
Językiem urzędowym na Litwie jest bałtycki język litewski, będący językiem
etnicznej większości litewskiej. Język litewski jest obok języka łotewskiego
jedynym istniejącym przedstawicielem bałtyckiej grupy językowej. Ponadto w
użyciu są języki mniejszości narodowych, głównie słowiańskie, takie jak polski,
białoruski i rosyjski.
W gminach zamieszkanych przez duże skupiska mniejszości narodowych
dopuszczony do użytku w urzędach i tablicach informacyjnych jest język
mniejszości. W praktyce przestrzeganie tego przepisu nie jest rygorystycznie

17. egzekwowane, a władze litewskie naruszają europejskie i dwustronne umowy w
tej sprawie utrudniając korzystanie mniejszościom z praw językowych.
Najdłuższe rzeki na Litwie
Według FAO na Litwie są 733 rzeki liczące ponad 10 km długości, które
zajmują łącznie 32 601 ha (326,01 km²).
długość powierzchnia
nazwa na obszarze
nazwa polska całkowita, w dorzecza, w
litewska Litwy, w km
km km²
Niemen Nemunas 937 475 98 200
Wilia Neris 510 234 25 100
Windawa Venta 346 161 11 800
Szeszupa Šešupė 298 209 6 100
Musza-Lelupa Mūša-Lielupė 284 146 5 300b
Święta Šventoji 246 246 6 900
Niewiaża Nevėžis 209 209 6 100
Mereczanka Merkys 203 190 4 400
Minia Minija 202 202 3 000

18. Terytorium Litwy dzieli się na 10 okręgów
(apskritis, l.mn. apskritys)
podzielonych na 60 gmin (savivaldybė, l.mn. savivaldybės).
her okręg powierzchnia
stolica populacja
b (apskritis) (w km²)
1 kłajpedzki Kłajpeda 5209 386 100
2 kowieński Kowno 8060 702 100
mariampolsk
3 Mariampol 4463 188 800
i
4 olicki Olita 5425 188 000
5 poniewieski Poniewież 7881 300 300
6 szawelski Szawle 8540 370 400
7 tauroski Taurogi 4411 134 300
8 telszański Telsze 4350 180 000
9 uciański Uciana 7201 186 400

19. 1
wileński Wilno 9760 850 700
0

20. Szydłów
Słynny Szydłów (Šiluva), największe sanktuarium maryjne na Litwie,
„żmudzkie Lourdes”, wyprzedzające pod względem popularności nawet
wileńską Ostrą Bramę, to w gruncie rzeczy dość głucha wieś zamieszkana
przez ok. 800 osób, w niczym nieprzypominająca skomercjalizowanych
miejsc pielgrzymkowych w innych częściach Europy.
Najbardziej czczone miejsca – obraz Matki Boskiej Szydłowskiej i odcisk stopy
Madonny – są łatwo dostępne i zupełnie niepilnowane.
Autobus staje przy szosie, która w obrębie miejscowości zwie się Bukoto g.
Trzeba stąd pójść w stronę kościoła i tablicy „Zaiginys 8”, a tam skręcić w
prawo do góry w Lyduvený g., przy której znajdują się kościół i 300 m wyżej –
miejsce objawienia.
Bazylika Narodzenia Najświętszej Marii
Panny, fot. Šiluva
Tradycje Szydłowa sięgają 1457 r., kiedy to Piotr Giełgud ufundował tu kościół
pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja.
Odpusty organizowane tu z okazji dnia patronki miały tak wielką rangę, że całe
święto po dziś dzień zwie się po litewsku Šilines. Z czasem jednak większość w
okolicy uzyskali kalwini, a liczba pielgrzymów i wiernych zaczęła szybko
spadać. Wreszcie w 1569 r. ostatni proboszcz Jan Holubka złożył wartościowe
przedmioty i dokumenty fundacyjne kościoła do żelaznej skrzyni i zakopał w
ziemi; sama świątynia znajdowała się już wówczas w ruinie wskutek
zaniedbania.
Odrodzenie parafii w Szydłowie, a potem i centrum pielgrzymkowego nastąpiło
po objawieniach w 1608 r.

21. Od początku XVII w. ośrodek zyskał jeszcze większą popularność, gdy
umieszczono tu obraz Marii z Dzieciątkiem, który wkrótce potem zasłynął
licznymi cudami. Przez niemal dwa stulecia celom kultowym służyła
prowizoryczna drewniana świątynia, ale pod koniec XVIII w. zastąpiono ją
zachowanym do dziś kościołem.
Sanktuarium składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwszą jest bazylika
Narodzenia Najświętszej Marii Panny z 1786 r. (Švč. Mergeles Marijos Gimimo
bazilika; M. Jurgaičio g. 2), uznawana za jeden z najpiękniejszych przykładów
późnego baroku na Litwie.
Główny element kościoła stanowi zawieszony w
ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Szydłowskiej
(Šiluvos Madona) z początku XVII w., w 1674 r.
okryty piękną sukienką z przetopionych wotów. Obraz
– jeśli tylko jest odsłonięty – prezentuje się
olśniewająco.
W niezmienionym stanie zachowały się wyposażenie i
dekoracja wnętrza – m.in. późnobarokowe rzeźby
świętych, aniołów, zwierząt i postaci mitologicznych.
W bocznej kaplicy bazyliki eksponowana jest żelazna
skrzynia – ta sama, w której proboszcz Holubka
Obraz Matki Boskiej zakopał
Szydłowskiej, fot. Šiluva dokumenty
fundacyjne
kościoła i którą potem odnaleziono w
cudowny sposób.
Czcią otaczane jest także miejsce
objawienia Marii, na którym zbudowana została
kaplica Najświętszej Marii Panny (Švč.
Mergeles Marijos koplyčia), nazwana w
polskich źródłach Wieżą Wiwulskiego –
zaprojektował ją bowiem w 1911 r.
przedwcześnie zmarły wybitny
architekt wileński Antoni Wiwulski
(1877–1919).
W podstawę ołtarza
wmurowano kamień, na którym zgodnie z tradycją odcisnęła się
stopa Matki Boskiej. Marmurowa figura Marii ustawiona na
samym ołtarzu została wykonana w XVIII w. w Londynie. Są też

22. malowidła ukazujące cudowne wydarzenie. Koniecznie trzeba zajrzeć na
sąsiadujący z nią cmentarz – na jego pagórkach zachowało się sporo grobów
dawnych polskich ziemian.

23. Góra Krzyży
Wznosząca się 12 km na północ od
Szawli Góra Krzyży (Kryžiý kalnas) to
niespotykane chrześcijańskie
sanktuarium pod gołym niebem,
nobilitowane pielgrzymką papieską w
1993 r.
To właściwie nie góra, lecz grodzisko – wysokie na 10 m, majdan 60 x 50 m –
na którym ustawione są tysiące, a może już miliony krzyży, dużych i małych,
drewnianych i metalowych, wykonanych profesjonalnie i zbitych ze zwykłych
desek, do których przyczepiono kartki z błaganiami o przebaczenie win,
zdrowie, pokój dla świata, kredyt z banku, miłość.
Do niedawna tym niezwykłym miejscem nikt nie zarządzał, było to po prostu
wzgórze z krzyżami; ostatnio w pobliżu przystąpiono do budowy klasztoru
franciszkańskiego.
Dzieje sanktuarium sięgają średniowiecza, ale jego początki – zapewne jako
ludowego miejsca kultowego, które być może zastąpiło jakiegoś pogańskiego
poprzednika – są zupełnie nieznane. Pierwsza pewna wzmianka pochodzi
dopiero z 1850 r., a dotyczy pochówków poległych w powstaniu listopadowym.
Spoczęły tu także ofiary powstania styczniowego, a ok. 1900 r. liczbę krzyży
szacowano na ok. 150.
Liczba rosła od zakończenia I wojny światowej, sięgając 400 w latach 30., a ok.
5 tys. w 1961 r., gdy władze komunistyczne zdecydowały się na częściową
likwidację sanktuarium – przy pomocy buldożerów! Potem okolic Góry
pilnowało KGB, które jednak dziwnym trafem nie dawało sobie rady z
„chuliganami” plądrującymi to miejsce.
Buldożery wjechały ponownie w 1975 r., niszcząc ponad 1200 krzyży.
Planowano też utworzenie w tym miejscu zalewu na rzeczce Kulpie.
Wszystko to, zamiast osłabić znaczenie sanktuarium, zamieniło je w symbol
narodowej tożsamości i oporu Litwinów, respektowany również przez osoby
niewierzące. Stało się tak szczególnie dlatego, że przyjęto honorować krzyżami
wszystkich pomordowanych i zesłanych w czasie okupacji sowieckiej.
Ostatecznie narodową rangę Góry Krzyży określiła pielgrzymka Jana Pawła II w
1993 r., będąca także wielkim świętem odzyskanej dopiero co niepodległości.

24. Birża, Droga serowa, Dół Diabła...
Rosnąca liczba zwiedzających na Litwie przyczyniła się do otwarcia
nowych atrakcji turystycznych. Do Wilna, Kowna i Troków dołączają
następne ciekawe miejsca. Można teraz podróżować kolejnym szlakiem
wodnym, przemierzyć drogę serową, zaglądnąć do "Dołu Diabła".
W Onyksztach (Anykščiai) od 2 maja odbywają się regularne kursy koleją
wąskotorową „Siaurukas”.
W Birżach (Biržai) można podróżować z miejscowymi przewodnikami
szlakiem wodnym wzdłuż granicy litewsko-łotewskiej rzeką Nemunelis.
Wymagane jest posiadanie dowodu osobistego i zezwolenia, które można
uzyskać w punkcie straży granicznej w Birżach.
CIT w Jonawie (Jonava) zaprasza do zwiedzenia ćwiczebnego pułku Wielkiego
Hetmana Litewskiego Jana Radziwiłła (Rukla, rej. Jonawa) i zapoznać się z
osobliwościami życiem żołnierskim. Wycieczkę należy zamówić na dwa
tygodnie przed w Muzeum Jonawy.
Dwór w Rokiszkach (Rokiškis) przygotował nowy projekt edukacyjny „Surio
kelias” („Droga serowa”). Przemiła gospodyni dworu częstuje różnymi
rodzajami serów, opowiada o długoletniej tradycji wytwarzania tutejszego
słynnego produktu.
W Kiejdanach (Kedainiai) natomiast można zapoznać się ze szkockim okresem
historii miasta. Do ważniejszych atrakcji regionu zalicza się centrum
geograficzne Litwy w Ruoščiai i kościół w Paberže.
TIC w Trokach (Trakai) razem z dyrekcją Parku Krajobrazowego Wysokiego
Dworu (Aukštadvaris) zapraszają na nowo zrekonstruowany szlak „Po okolicach
Aukštadvaris: miejsca mitologiczne“. Legendami owiane „Zapadła jama”, kopce
Donosu, głaz Nikroniu, kopce Pilaites, źródła sakralnego rzeczyska Verknes
oraz królowa dołów litewskich – „Velnio duobe“ („Dół Diabła”) to tylko
niektóre z atrakcji, jakie można napotkać w PK Aukštadvaris. Miłośnicy
sportów ekstremalnych będą mogli oddać się szaleństwom na quadach.
We współpracy z restauracją „Stolica czekolady” („Šokolado sostine”)
przygotowany został program edukacyjny „Droga czekoladowa” – szczegółowo
prezentująca wytwarzanie czekolady od zapoczątkowania dziejów wytwórni.

26. Geograficzny środek Europy
W 1989 r. grupa francuskich naukowców postanowiła oznaczyć
geograficzne centrum Europy. Po przyjęciu następujących punktów
skrajnych: północnego na Spitsbergenie (80°45’N, 20°35’E), południowego
na Wyspach Kanaryjskich (27°38’N, 17°58’W), wschodniego na Uralu
(67°59’N, 66°10’E) i zachodniego na Azorach (39°27’N, 31°16’E) –
doszła do wniosku, że znajduje się ono na Litwie, koło wsi Purniszki,
w miejscu o współrzędnych 54°54’N, 25°19’E.
Europos geografinis centras
Na wieść o tym władze litewskie utworzyły tu Obszar Chroniony Środka
Europy (Europos centro kartografinis draustinis). W lewo od szosy odbiega
droga polna, która po ok. 400 m dobiega do wielkiego kamienia polnego z różą
wiatrów – oznacza on dokładnie owo centralne miejsce.
Dojazd z Wilna szosą A14, autobusem lub mikrobusem do Malat. Odległość
wynosi 23 km.

27. Park Europejski
W 1991 r. pod Wilnem, pomiędzy Werkami a Niemenczynem, litewski
rzeźbiarz Gintaras Karosas założył Park Europejski, którego celem „jest
uzmysłowienie – poprzez język sztuki – szczególnego znaczenia
geograficznego centrum kontynentu europejskiego”.
Gintaras Karosas, Monument Centrum
Europy, fot. Europos Parkas
Obecnie jest to przestrzeń wystawiennicza na wolnym powietrzu – na 55 ha
ustawiono dzieła ponad 90 rzeźbiarzy, m.in. Magdaleny Abakanowicz, Sol
LeWitta czy Dennisa Oppenheima (intrygujące Krzesło/basen).
Warto zobaczyć dwie rzeźby założyciela, Gintarasa Karosasa – Monument
Centrum Europy w formie przypominającej piramidę oraz LNK Info drzewo,
odnotowaną w księdze rekordów Guinnessa jako największe dzieło sztuki
zbudowane ze starych telewizorów.
Dojazd do parku z centrum Wilna ulicą
Kalvarijý do ronda Santariškes, skąd dalej
ulicą Žalieji Ežerai, gdzie powinien być
drogowskaz Europos parkas.
Park znajduje się na gruntach wsi
Joneikiškes, za wsią Krzyżaki.

28. Zułów
Zułów (Zalavas), zwany też niegdyś Zułowo, kojarzy się z twórcą
niepodległości Polski w XX w. jeszcze bardziej niż Powiewiórka, bo właśnie
tutaj, jako dziecko Józefa Wincentego i Marii z Billewiczów, urodził się w
1867 r. Józef Piłsudski, a rok wcześniej także jego brat, sławny etnograf
Bronisław Piłsudski.
Niestety, dwór spalił się już w 1874
r., a majątek trafiał do rozmaitych
właścicieli. Dopiero w 1933 r.
resztówkę zakupił Związek
Rezerwistów, a po śmierci marszałka
urządzono w niej miejsce pamięci,
zaznaczając fundamenty dworu i
sadząc w ich obrębie zachowany do
dzisiaj, ogrodzony Dąb Piłsudskiego,
oznaczający miejsce gdzie stała
kolebka przyszłego bohatera narodowego. Inne ślady są równie pośrednie: w
oficynie – jedynym ocalałym z pożaru budynku, schronili się Piłsudscy na
krótko po pożarze, przed przeprowadzką do Wilna (obecnie jest to dom
mieszkalny).
Miasta Litwy

29. Wilno
Obecne Wilno (Vilnius) to bez mała 600-tysięczna stolica niepodległej Litwy,
miasto młode, pełne życia, szybko rozwijające się. Jego serce stanowi
przepiękna starówka (Senamiestis), jedna z większych i rozleglejszych w
Europie.
Druskienniki
Przecudnie położone na wysokim brzegu Niemna, otoczone
lasami i łagodnymi pagórkami Druskienniki (Druskininkai),
tonące w zieleni, przesycone zapachem ozonu i świeżej żywicy,
są obok Połągi najpopularniejszym litewskim uzdrowiskiem,
którego sława sięga daleko poza granice kraju.
Troki
Urody Trok (Trakai) nie sposób oddać na papierze,
wszystkie podjęte próby będą tylko mniej lub bardziej
udaną kalką rzeczywistości. Również dokumentacja
fotograficzna nie oddaje w pełni ich piękna.
Kowno
O Kownie (Kaunas) trzeba powiedzieć
przede wszystkim, że jest to najbardziej
litewskie z litewskich miast. Litwini
stanowią tu bowiem 88% mieszkańców, co -
zważywszy realia bałtyckie - należy uznać za wartość zdecydowanie
rekordową.
Połąga
Licząca 22 tys. mieszkańców Połąga (Palanga) skupia wszystko,
co na litewskiej riwierze bałtyckiej najbardziej rozrywkowe,
szalone i kiczowate.
Kłajpeda
Kłajpeda (Klaipeda) być może nie olśniewa bogactwem
zabytków architektury w takim stopniu, jak większość innych
miast nadbałtyckich. Ale też nie tyle w zabytkach, co raczej we
współczesnym obliczu tkwi jej atrakcyjność.
Rumszyszki
Nazwa miasteczka Rumszyszki (Rumšiškes) na Litwie kojarzy
się tylko z jednym – skansenem, i to jak najbardziej słuszne, bo
dla lubiących takie ekspozycje jest to atrakcja pierwszej klasy, a

30. warto, żeby zapoznali się z nią i inni zwiedzający kraj turyści.
Olita
Olita (Alytus; 77 tys. mieszkańców) – stolica województwa
obejmującego wschodnią część południowej Litwy – widziana
z daleka wygląda jak zwarte kłębowisko dachów, bloków i
kominów, za to w środku okazuje się luźno zabudowana,
właściwie bez wyraźnego centrum, prócz okolic placu
Ratuszowego (Rotušes aikšte).
Liszków
Ze względu na piękną lokalizację nad Niemnem Liszków
(Liškiava) można np. oglądać często na reklamujących Litwę
zdjęciach lotniczych. Atrakcji jest tu sporo.
Merecz
Jednym z najstarszych grodów na Litwie jest Merecz (Merkine).
Grodzisko na Górze Zamkowej (piliakalnis), zwanej też Górą
Królowej Bony, założone przy ujściu Mereczanki do Niemna,
było w XI–XV w. siedzibą myśliwskiej rezydencji książąt
litewskich.
Czerwony Dwór
Pięknie położony u zbiegu dwóch wielkich rzek Czerwony Dwór
(Raudondvaris) to jedna z najciekawszych miejscowości pod
Kownem.
Kiejdany
34-tysięczne Kiejdany (Kedainiai) nad Niewiażą to jedno z
najpiękniejszych miast nie tylko Kowieńszczyzny, ale i całej
Litwy, bogate szczególnie w zabytki sakralne, ukazujące całą
mozaikę wyznaniową Rzeczypospolitej.
Birsztany
Gdy przyjeżdża się tu w pełni lata, w pierwszej chwili Birsztany
(Birštonas) – drugie uzdrowisko Litwy – wydają się niemal
rajskim zakątkiem, zupełnie nieporównywalnym z zatłoczonymi i
mniej malowniczymi Druskienikami.
Poniewież
Poniewież (Panevežys) – historyczna stolica ziemi upickiej – to
największa miejscowość północno-wschodniej Litwy, ważny
węzeł komunikacyjny i duży ośrodek przemysłowy. Liczy 118

31. tys. mieszkańców. Nie ma zbyt wielu zabytków, ale jest przyjemne; ciekawie
prezentuje się zwłaszcza część położona nad uregulowanym starorzeczem
Niewiaży, zwanym Senvage, w którym ulokowano wielką fontannę.
Birże
Birże (Biržai) to legendarna nazwa na północnych Kresach
litewskich, przed dotarciem do dawnego gniazda Radziwiłłów
warto jednak powstrzymać emocje. 17-tysięczne, senne miasto
powiatowe i jego zabytki – zwłaszcza zamek – mogą niejednego
turystę srodze rozczarować.
Szawle
Liczące 131 tys. mieszkańców Szawle (Šiauliai) to największe
dziś miasto Żmudzi, stolica najrozleglejszego z trzech
województw regionu, znaczący ośrodek przemysłowy (tu
produkuje się m.in. litewskie telewizory).
Telsze
Stolica trzeciego ze żmudzkich województw, 34-tysięczne Telsze
(Telšiai), to jedno z najpiękniej położonych miast na Litwie.
Doprawdy rzadko spotyka się śródmieścia rozrzucone na
wzgórzach, z których roztacza się rozległy widok na jezioro.
Tym urokliwym jeziorem jest Mastis, a widoki są tak piękne, że w skali
malowniczego przecież kraju dorównują im tylko te w Trokach i Wiejsiejach.
Nida
Nida, leżąca na południowym końcu litewskiej połówki Mierzei
Kurońskiej, jest najbardziej cenionym letniskiem w regionie.
Oprócz zabytków i plaż są tu kwatery prywatne, restauracje,
kluby, ścieżki rowerowe i mnóstwo atrakcji.
Kretynga
Wizyta w Kretyndze (Kretinga) to świetny pomysł na
urozmaicenie pobytu w zatłoczonych i rozgrzanych słońcem
nadmorskich miejscowościach wybrzeża. Liczące obecnie 23 tys.
mieszkańców miasto nad Okmianą należy do najstarszych
ośrodków na Litwie.
Aukštadvaris
Dzieje Wysokiego Dworu (Aukštadvaris) – pięknie położonego
nad rzeką Wierzchnią i jeziorem Nawa – zaczynają się w
czasach, kiedy istniało tu grodzisko (od II w. p.n.e.); jego
wyniosłe położenie odnotowuje zresztą odwieczna nazwa.

32. Kołtyniany
Miasteczko Kołtyniany (Kaltanenai) leży w najcenniejszej
krajoznawczo części regionu, w obrębie granic Auksztockiego
Parku Narodowego (Aukštatijos Nacionalinis Parkas).
Święciany
6-tysięczne Święciany (Švenčionys) nad rzeczką Kuną stanowiły
ośrodek dzielnicy Nalszia (Nalšia), którą potem uznano za jeden
z elementów Auksztoty. W początkach XIV w. była tu jedna z
siedzib Witolda, który w 1414 r. ufundował pierwszy kościół.
Potem miejscowość należała do Gasztołdów i Tyszkiewiczów.
Jaszuny
Jaszuny (Jašiúnai) szczycą się jednym z najciekawszych zabytków
regionu, a także długimi dziejami, sięgającymi co najmniej 1402 r.
Ejszyszki
Ejszyszki (Eišiškes), leżące niemal na samej granicy
białoruskiej nad rzeką Wersoką, mają długie dzieje – wedle
legendy był tu we wczesnym średniowieczu zamek
litewskiego komesa Eijskisa (Eikšos), lennika żmudzkiego
księcia Erdzwiłła.
Dziewieniszki
Dziewieniszki (Dieveniškes) to sympatyczne, zwłaszcza w
ładne lato, prowincjonalne miasteczko na Kresach, ładnie
położone nad Gawją, będącą swoistym reliktem
przestrzennym, językowym i kulturowym, a do tego
ośrodkiem równie „reliktowego” regionu. Rzeka została
objęta rezerwatem miejskim w granicach Dziewieniskiego
Historycznego Parku Regionalnego. Jest to bowiem litewska wyspa językowa w
dominującym od stuleci żywiole polsko-białoruskim.
Šalčininkai
Stolica regionu solecznickiego – Soleczniki Wielkie (Šalčininkai)
– obecnie licząca 6,5 tys. mieszkańców, powstała w XIV w. jako
osada założona przez Hlebowiczów.
Lentvaris
13-tysięczny Landwarów (Lentvaris) należy
administracyjnie do powiatu trockiego, ale tak naprawdę o
wiele silniej związany jest z sąsiadującym od zachodu
Wilnem. Początkowo nosił nazwę Pietuchowo, obecną
nadano w 1939 r. W XVIIII w. był własnością Sapiehów,

33. po 1850 r. – Tyszkiewiczów. Rozwinął się dzięki budowie stacji kolejowej w
latach 1861–1862.
Kiernów
Małe miasteczko Kiernów (Kernave) na prawym brzegu
Wilii jest pierwszą stolicą kraju, zwaną też litewską Troją.
Założył je wedle legendy ok. 1040 r. mityczny Kiernus,
odpowiednik Kraka i wnuk Palemona, rzymskiego
protoplasty Litwinów, ale pierwsze wzmianki historyczne
pochodzą z 1279 r.
Niemenczyn
Niewielkie miasto Niemenczyn (Nemenčine), liczące 5,7 tys.
mieszkańców, podobnie jak Miedniki i Mejszagoła, szczyci się
długą historią, sięgającą XIV w., choć prawa miejskie otrzymało
dopiero w 1955 r. Warto wiedzieć, że w 1387 r. Władysław
Jagiełło ufundował tu jeden z pierwszych kościołów na Litwie.
Mariampol
Mariampol (Marijampole) jest najważniejszym miastem
litewskiej części Suwalszczyzny (Suvalkija), zwanej także
Sudawią (Suduva) lub Zaniemniem (Uznemune). Leży nad rzeką
Szeszupą (Sesupe), w odległości 31 km od granicy polskiej i 54
km od obwodu kaliningradzkiego.
Kalwaria
Niecałe 20 km od Mariampola w kierunku Suwałk przycupnęło
nad Szeszupą przygraniczne miasteczko Kalwaria (Kalvarija),
nazwę zawdzięczające Jerzemu Tyszkiewiczowi. Podobnie jak na
Żmudzi, w połowie XVII w. biskup postanowił zbudować tu kalwarię na wzór
jerozolimskiej.

34. PARKI NARODOWE
Łabonarski Park Regionalny
Największy z litewskich parków regionalnych – liczący 55 344 ha
Łabonarski Park Regionalny (Labanoro regioninis parkas) obejmuje
teren Puszczy Łabonarskiej (Labanoro giria), a rozciąga się też na
sąsiednie powiaty ignaliński i malacki.
Żmudzki Park Narodowy
Najcenniejszy przyrodniczo zakątek Żmudzi chroni od 1991 r.
park narodowy (Žemaitijos Nacionalinis Parkas) o łącznej
powierzchni 21 720 ha. Jest to kraina pięknych wzgórz i jezior,
bogata także w lasy i bagna.
Żuławy Niemeńskie
Żuławy Niemieńskie (Nemuno delta) stanowią jeden z
najciekawszych, choć najmniej poznanych zakątków litewskiego
Pomorza.
• Aukstaitijos Nacionalinis Parkas
Auksztocki Park Narodowy leży w północno-wschodnim krańcu Litwy, blisko
granicy z Łotwą i Białorusią, w okolicy miasteczka Ignalino (7000
mieszkańców). Powstał w 1974 r. jako pierwszy park narodowy w kraju i przez
15 lat pozostawał jedynym.
• Mierzeja Kurońska
Wąski półwysep, przez Litwinów nazywany Kursiu Nerija, liczy 98 km długości
i 180 km2 powierzchni, z czego odcinek w granicach Litwy - między Kłajpedą a
Nidą - ma 51 km długości, a obszar 94,4 km2. Szerokość mierzei waha się od
niespełna 400 m do 4 km. Z jednej strony półwysep oblewają wody otwartego
Bałtyku, z drugiej zaś Zalewu Kurońskiego.
• Dzukijos Nacionalinis Parkas
Dzukijski Park Narodowy rozciąga się na wschód od Druskiennik, w rejonie
orańskim, bezpośrednio przy granicy z Białorusią. Utworzono go w 1991 r.
celem ochrony unikalnego krajobrazu południowo-wschodniej Litwy. Na jego
powierzchni 55 900 ha blisko 85% przypada na nieprzebyte lasy, przede
wszystkim sosnowe, porastające wydmy kontynentalne.

36. Obyczaje
Zaduszki
Dzień Zaduszny i poprzedzający je Dzień Wszystkich Świętych na Litwie,
podobnie jak w Polsce, jest dniem zadumy, wspominania bliskich, którzy
już odeszli. To czas odwiedzania cmentarzy, zapalania zniczy na grobach.
Na Litwie są to też dni spotkań
rodzinnych. Wspólne jedzenie
potraw, zachowywanie powagi, a
także palenie ognia od wieków na
Litwie są nieodłącznymi elementami
czczenia dusz zmarłych. Kiedyś
obrzędy takie służyły nawiązaniu
kontaktu z duszami zmarłych i
pozyskaniu ich przychylności.
Dzisiaj, zgodnie z tradycją katolicką,
mają na celu uzyskanie dla zmarłych pomyślności w zaświatach.
Do dzisiaj na Litwie w zwyczajach zaduszkowych można zaobserwować
elementy z ludowego obrzędu Dziady, kojarzonego często z Kresami.
Prawdopodobnie właśnie na cmentarzu w Solecznikach, w miejscowości
odległej o 50 km od Wilna i kilka kilometrów od granicy białoruskiej, Adam
Mickiewicz 2 listopada 1821 roku oglądał obrzęd Dziadów.
Do XVIII-XIX wieku na Litwie żywa była tradycja karmienia dusz. Posiłki
spożywało się na mogiłach. Najstarszy z rodu, kierując się na cztery strony
świata, wymieniał imiona zmarłych, polewając jednocześnie ziemię piwem,
wódką i mlekiem.
Z czasem, pod wpływem szerzącej się wiary katolickiej, wspólne spożywanie
posiłków w Dzień Zaduszny zostało przeniesione do domów. Do dzisiaj tradycja
ta jest żywa, chociaż obecnie już nikt, tak jak jeszcze 100 lat temu, nie rzuca
pierwszego kęsa, nie wylewa pierwszej kropli napoju pod stół, nie zamyka
psów, nie chowa ostrych przedmiotów, także nie zostawia otwartych okien, by
ułatwić dojście dusz do stołu.
Do dzisiaj natomiast żywa jest tradycja zanoszenia jedzenia ubogim i dawania
większej jałmużny żebrakom. Kiedyś wierzono, że są oni pośrednikami
pomiędzy światem żywych i umarłych. Dzisiaj ofiarowuje się jedzenie i

37. pieniążek z prośbą o modlitwę.
W południowej części kraju, graniczącej z Polską zachowała się też tradycja
palenia na cmentarzu wspólnego ogniska. Tu po odwiedzeniu grobów bliskich i
zapalenia na nich zniczy, mieszkańcy wsi zbierają się na wspólnej modlitwie
przy ognisku.
W pogańskiej Litwie drzewo było objęte szczególnym kultem. Wierzono, że po
śmierci człowiek przeistacza się w drzewo. Na mogile mężczyzny sadzono dąb,
jawor, modrzew, na mogile kobiety - lipę lub wierzbę. Ta zapomniana tradycja
ostatnio się odradza. Na wileńskim cmentarzu Antokolskim jest kilka mogił,
gdzie zamiast krzyża, bądź kamienia nagrobnego, zasadzone jest drzewo.
Na pierwszy rzut oka cmentarz litewski praktycznie niczym się nie różni od
polskiego. Być może mniej tu jednostajnych betonowych i marmurowych płyt.
Więcej drzew i kwiatów.
Charakterystycznym natomiast elementem litewskich cmentarzy są drewniane
rzeźby, rzeźbione krzyże, drewniane krzyże w formie kapliczek, słupków z
daszkami. Według litewskich etnologów jest to pozostałość pogańskiego
zwyczaju. Poganie bowiem umieszczali na grobach ozdobne słupy
upamiętniające zmarłych.
Religia
Mimo trwającej pół wieku okupacji radzieckiej, Litwy nie udało się całkowicie
zateizować. Dominującą religią pozostał katolicyzm, który wyznaje ok. 80%
wierzących (głównie Polacy i Litwini, ale również Białorusini i Ukraińcy).
Kolejna co do wielkości grupa obejmuje staroobrzędowców i wyznawców
prawosławia; wśród protestantów przeważają luteranie i kalwini. Ponadto na
Litwie żyją wyznawcy judaizmu i wywodzącej się z judaizmu religii karaimskiej
oraz muzułmanie.
Po odzyskaniu niepodległości życie religijne na Litwie uaktywniło się - Kościół
katolicki zyskał warunki do katechizacji na szerszą skalę, inne związki
wyznaniowe ożywiły działalność misyjną.

39. Kuchnia
Cepeliny, czyli pyzy ziemniaczane
20 szt ziemniaków (15 surowych i 5 gotowanych), sól
Ziemniaki surowe obrać, umyć i zetrzeć na drobnej tarce (sokowirówka).
Odcisnąć, nie wylewając soku, lecz odstawić na 10-15 min. Zlać z wierzchu, a
osiadłą na dnie naczynia warstwę krochmalu wyjąć i dodać do odciśniętych
ziemniaków. Dodać gotowane, tłuczone ziemniaki, osolić i dokładnie wyrobić.
Formować kule, wielkości dużego jabłka, spłaszczyć, nakładać nadzienie i
dobrze ścisnąć formując obłe, podłużne pyzy. Wkładać je pojedynczo do
gotującej się, osolonej wody, uważając, aby nie przestała wrzeć. Gotować 25-30
min. Ugotowane pyzy wyjąć łyżką cedzakową, użyć na półmisku, polać
stopionym masłem z dodatkiem śmietany lub innym sosem zharmonizowanym z
rodzajem nadzienia.
Nadzienie z polędwicy wołowej:
50 dag polędwicy wołowej (może być tatar),
łyżka łoju wołowego lub świeżego smalcu,
pieprz, sól,
ząbek czosnku,
otarty majeranek
Polędwicę i łój wołowy posiekać tasakiem (zemleć w maszynce). Dodać pieprz,
zmiażdżony z solą ząbek czosnku i majeranek; mięso dobrze wyrobić i
nadziewać nim pyzy. Jeżeli zamiast łoju ma być użyty smalec, należy go stopić i
wlać gorący do mięsa. Podawać z topionym masłem wymieszanym ze śmietaną.
Nadzienie z twarogu:
40 dag twarogu,
jajo,
łyżeczka masła,
sól,
listki zielonego estragonu lub świeżej mięty.
Twaróg przetrzeć przez sito, wbić jajo, dodać masło, drobniutko posiekany
estragon lub miętę, sól i dokładnie wymieszać. Nadziać pyzy. Podawać polane

40. stopionym masłem ze śmietaną.
Sandacz pieczony po litewsku
1 kg sandacza,
25 dag słoniny,
5 dag tartego chrzanu,
2 żółtka,
zielenina,
sól, pieprz,
sok z cytryny do smaku
Oczyszczonego i wypatroszonego sandacza umyć, przekroić wzdłuż na połówki
usuwając kość kręgosłupa, pokroić ukośnie na porcje posypać pieprzem i
sokiem z cytryny, pozostawić w chłodnym miejscu na 30 min. Następnie
posypać przyprawami, posmarować chrzanem wymieszanym z żółtkami i
posiekaną zieleniną, złożyć połówki razem, obłożyć cienkimi plastrami słoniny,
obwiązać nitką, ułożyć w naczyniu i upiec w gorącym piekarniku. Po upieczeniu
zdjąć słoninę, ułożyć na półmisku, udekorować cytryna i pomidorami.

41. Klimat
Klimat Litwy
Klimat umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim nad wybrzeżem
bałtyckim i o wzrastających ku wschodowi cechach kontynentalnych, występują
charakterystyczne silne wiatry i szybkie zmiany pogody. Średnia temperatura w
styczniu od –7 °C na wschodzie do 0 °C na wybrzeżu, w lipcu ok. 17-18 °C.
Najniższą temperaturę: –42,9 °C, odnotowano 1 lutego 1956 w mieście Uciana,
najwyższą: 37,5 °C, odnotowano 30 lipca 1994 roku w miejscowości Jeziorosy.
Opady głównie latem, średnio roczne wynoszą ok. 600-800 mm i więcej,
szczególnie w zachodniej części Wysoczyzny Żmudzkiej.
Litwa leży w strefie przejściowej między klimatem morskim a kontynentalnym.
Przez ok. 1/5 roku znajduje się w zasięgu zimnego powietrza arktycznego.
Położenie w zmiennej strefie klimatycznej sprawia, że pogoda na Litwie często
ulega gwałtownym zmianom, latem temperatura powietrza waha się między
14 a 20°C. zimą wynosi zazwyczaj od 0 do -10°C. Zdarzają się jednak upały
dochodzące do +30°C, a zimą temperatura może spaść poniżej -30°C.
Najzimniejszym miesiącem na większości terytorium Litwy jest styczeń,
najcieplejszym - lipiec. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 650 mm. ale
ich ilość różni się w zależności od położenia geograficznego. Najwięcej opadów
jest na północy (do 950 mm), najmniej w środkowej części kraju (poniżej 400
mm).
Nie ma zasadniczych różnic klimatycznych pomiędzy Polską a krajami
nadbałtyckimi, nie ma też żadnych przesłanek, które wskazywałyby na inne
pory odwiedzin niż te, w których planujemy polskie wakacje. Najbardziej
przyjazny czas na odwiedzenie tych terenów, to okres letni i wiosenny. Wiosną
ludzie otwierając okna na pierwsze ożywcze promyki słońca, sami po długiej
zimie stają się bardziej otwarci na świat, w tym na przyjezdnych. Najcieplejsze
miesiące, podobnie jak w Polsce, to lipiec i sierpień. Są to zarazem miesiące
najbardziej obfite w deszcz i zagranicznych turystów. Maj, czerwiec i wrzesień
są chłodniejsze, ale mniej deszczowe i generalnie bardziej sprzyjające podróży.
W czerwcu odbywa się najwięcej miejscowych festiwali i imprez na wolnym
powietrzu. Natomiast na miesiące zimowe przypada sezon najatrakcyjniejszych
wydarzeń koncertowych i teatralnych.

42. Wody
Mickiewicz pisał o Litwie jako o kraju zalesionych pagórków i zielonych łąk.
Można do tego dodać, że jest to także kraina jezior i rzek. Rzek o długości
powyżej 10 km Litwa ma ok. 700. Największa z nich, Niemen, uchodzi do
Zalewu Kurońskiego (Kursiu marios).
Niezaprzeczalnym bogactwem krajobrazowym Litwy pozostają przepiękne
jeziora, położone przeważnie we wschodniej części kraju. Z ponad 4000
akwenów obejmujących łączny obszar 950 km2, czyli w przybliżeniu 1,5% całej
powierzchni kraju, większość grupuje się na Wyżynie Auksztockiej i Nizinie
Wilejsko-Żejmiańskiej, tworząc pojezierza Dubińskie, Malackie, Jezioroskie i
Ignalińskie z parkiem narodowym. Dwie ostatnie krainy są zarazem
największymi skupiskami jezior na Litwie, jeziora w sumie zajmują ponad 11%
powierzchni tych regionów.
Największe z nich to Dryświaty (Druksiai) o 44,8 km2 powierzchni i 32 m
głębokości, blisko miasta Wisagina (Visaginas) i jakby wciśnięte w sam kąt
między Łotwę a Białoruś, na sporym odcinku wyznaczające granicę państwową.
Około 20 km na południe od Wisaginy leży drugie pod względem wielkości
jezioru kraju - Dzisna (Dysna), liczące 24,9 km2 i zaledwie 6 m głębokości, oraz
Łodzie (Luodis) z odpowiednio 12,9 km2 i 16,5 m. Większość jezior jest
pochodzenia polodowcowego, część ma charakter rynnowy. Typowym
przykładem tego ostatniego typu jest Oświe (Asveja) z przeszło 30 km długości,
ciągnące się na południowy wschód od miejscowości Dubinki (Dubingiai).
Ponoć w XVI w. odpoczywała nad nim Barbara Radziwiłłówna, żona Zygmunta
Augusta.
Niemal cały region wchodzi w skład jednego powiatu. Główne ośrodki to
powiatowa Uciana (Utena; 36000 mieszkańców) oraz znacznie mniejsze miasta
rejonowe: Malaty (Moletai), Jeziorosy (Zarasai) i Ignalino (Ignalina).

43. Fauna i flora
Litwa nie jest już, jak to było w minionych wiekach, krajem nieprzebytych
puszcz. Intensywna eksploatacja lasów sprawiła, że obecnie zajmują one ok.
28% powierzchni kraju. Przeważają lasy sosnowe, brzozowe i świerkowe.
Najcenniejsze drzewa, jak dąb czy jesion, stanowią znikomy procent
drzewostanu. Ok. 17% terenów Litwy pokrywają łąki, a niecałe 4% powierzchni
- bagna, powstałe głównie w wyniku zarastania jezior.
Obecnie na Litwie żyje ponad 460 gatunków zwierząt. Dość dużo jest saren,
jeleni, łosi, lisów, dzików i jenotów. Bardzo rzadko spotkać można wilka, rysia
czy żubra. Niedźwiedzie wyginęły jeszcze w XIX w. Najbardziej
charakterystyczny ptak na Litwie to bocian biały, licznie występują również
łabędzie, czaple, kaczki, gęsi, żurawie i głuszce. Gady reprezentowane są m.in.
przez żmije, zaskrońce, padalce, żółwie błotne i jaszczurki, czyli przez gatunki,
które występują też w Polsce. To samo dotyczy ryb.

44. Wilno stolica LITWY
Obecne Wilno (Vilnius) to bez mała 600-tysięczna stolica niepodległej Litwy, miasto
młode, pełne życia, szybko rozwijające się. Jego serce stanowi przepiękna starówka
(Senamiestis), jedna z większych i rozleglejszych w Europie.
O niegdysiejszej świetności grodu nad Wilią (Neris) i Wilenką (Vilnia) świadczy kilkadziesiąt
zabytkowych, przeważnie barokowych kościołów, wspaniałe magnackie rezydencje i
mieszczańskie kamieniczki. Zwiedziwszy bezcenne zabytki Wilna, warto spróbować wczuć
się w duszę miasta; pogaworzyć ze śpiewnie zaciągającym staruszkiem, pobłądzić bez celu po
wąskich uliczkach i zaułkach, wziąć udział w nabożeństwie w języku polskim, posiedzieć na
parkowej ławeczce koło katedry lub nad Wilią, popatrzeć na nie z wysokości baszty
Giedymina lub Góry Trzykrzyskiej.
Dla nas, Polaków, to "miłe miasto" ma szczególne znaczenie. Nierozerwalnie związanych
jest z nim wiele wybitnych postaci, które przywykliśmy uważać za rodaków, by wspomnieć
Mickiewicza i Słowackiego, braci Śniadeckich, Syrokomlę i Kraszewskiego, Bogusławskiego
i Moniuszkę. Walczyli o nie Jasiński i Konarski, Kalinowski i Sierakowski, Piłsudski i
Żeligowski, czy dowódca Armii Krajowej gen. Aleksander Krzyżanowski. Liczne miejsca
mające dla nas rangę pamiątek narodowych - Ostra Brama, cmentarz na Rossie z Mauzoleum
Marszałka, polskie lub spolszczone nazwy ulic, placów i dzielnic: Antokol i Belmont,
Pohulanka i Ponary, Rybaki i Śnipiszki, Zarzecze i Zwierzyniec - bez względu na
okoliczności historii zawsze pozostaną i w naszej pamięci, i w naszych sercach.
Przed wojną Wilno liczyło ponad 200 tysięcy mieszkańców, z czego Polacy stanowili 66%.
Żyli tu ponadto Żydzi (29%), Rosjanie, niewielkie społeczności Białorusinów i Litwinów.
Wielu, zwłaszcza Litwinów, asymilowało się z kulturą polską, przyjmując polski język i
obyczaje. W wyniku wojny i okupacji miasto utraciło większość dotychczasowej ludności.
Złożyły się na to prawie całkowita zagłada Żydów oraz "repatriacja" ponad połowy Polaków.
Mimo trwającej od tego czasu lituanizacji, liczba Litwinów mieszkających w stolicy kraju
dopiero niedawno przekroczyła 50%. Odsetek Polaków utrzymuje się stale na poziomie około
20%, co oznacza, że co piąty wilnianin z pochodzenia jest naszym rodakiem. W Wilnie i na
Wileńszczyźnie działają polskie szkoły, wydawnictwa i gazety, polskie radio, instytucje oraz
organizacje społeczne i polityczne.
Nie wolno zapominać jednak, że Wilno to przede wszystkim miasto niesłychanie ważne dla
Litwinów: tu kształtowała się ich państwowość. Za panowania książąt litewskich Giedymina,
Olgierda i Witolda, Litwa wyrosła na potężny, bogaty kraj, którego ziemie rozciągały się od
Morza Bałtyckiego po Morze Czarne. Wilno dla Litwina ma takie znaczenie, jak dla Polaka
Gniezno lub Kraków.
Ostra Brama - jedyna zachowana brama z 9 istniejących
kiedyś w murach obronnych Wilna, z cudownym
obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Miejsce święte
dla każdego Polaka.
... Panno święta, co Jasnej bronisz
Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie!..
(Pan Tadeusz)

45. Miasto można zwiedzać według różnych schematów i tras. Najlepiej chyba jednak zacząć od
katedry, okolicznych zabytków i muzeów. Osobny dzień warto poświęcić na wileńskie
kościoły, inny na atrakcje turystyczne poza ścisłym centrum, jak Antokol czy cmentarz na
Rossie, jeszcze inny na współczesne Wilno. Przed rozpoczęciem zwiedzania dobrze byłoby
zaopatrzyć się w porządną mapę z zaznaczonymi staromiejskimi uliczkami, ważniejszymi
zabytkami, liniami autobusowymi i trolejbusowymi.
Rossa - zabytkowy
cmentarz, na którym
spoczywa wielu
wybitnych Polaków.
Przybywający tu ludzie
zatrzymują się na
moment lub dłużej przy
najsłynniejszym grobie cmentarza z
krótkim napisem na płycie z czarnego
granitu "MATKA I SERCE SYNA",
spoczywa tu serce marszałka Józefa
Piłsudskiego złożone u stóp jego matki
Marii z Bielewiczów Piłsudskiej.
Podróż do Wilna zmusza do refleksji, tak historycznych, jak i historiozoficznych, czy kto
chce czy nie, nakazuje zastanowić się nad meandrami polskich dziejów, nad dorobkiem
polskiej kultury na Wschodzie. Dziś czerpią z niego pełną garścią nasi bracia Litwini, co
wciąż niepotrzebnie budzi nasze pretensje i żale, a jest po prostu skutkiem naturalnych
procesów dziejowych. Kulturowe bogactwo tego miasta wynika z jego wieloetniczności, z
zazębiania się przez wieki różnych, ale jakże bliskich sobie elementów. Bo przecież w
świadomości i naszej, i Litwinów równie mocno tkwi, że kiedyś, jak mówił wspólny wieszcz:
...na Ponarskiej górze,
Przy ognisku myśliwskim, na niedźwiedziej skórze
Leżał, słuchając pieśni mądrego Lizdejki.
A Wiliji widokiem i szumem Wilejki
Ukołysany, marzył o wilku żelaznym;
I zbudzony, za bogów rozkazem wyraźnym
Zbudował miasto Wilno, które w lasach siedzi
Jak wilk pośrodku żubrów, dzików i niedźwiedzi.

48. Święta na Litwie
Święta państwowe
• 1 stycznia: Nowy Rok („Naujieji metai”)
• 16 lutego: Dzień odbudowania Państwa Litewskiego („Lietuvos valstybės
atkūrimo diena”)
• 11 marca: Dzień odzyskania niepodległości Litwy („Lietuvos nepriklausomybės
atkūrimo diena”)
• niedziela i poniedziałek: Wielkanoc chrześcijańska ("Velykos”)
• 1 maja: Międzynarodowy Dzień Pracy („Tarptautinė darbo diena”)
• pierwsza niedziela maja: Dzień Matki („Motinos diena”)
• 24 czerwca: Noc Świętojańska („Rasos” lub inaczej „Joninės”), Narodzenie
Jana Chrzciciela
• 6 lipca: Dzień Państwowy - Dzień Koronacji Króla Litwy Mendoga („Valstybės
(Lietuvos karaliaus Mindaugo karūnavimo) diena”)
• 15 sierpnia: Zielna („Žolinės”), Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny
(„Švč. Mergelės Marijos ėmimo į dangų diena”)
• 1 listopada: Dzień Wszystkich Świętych („Visų Šventųjų diena”)
• 25-26 grudnia: Boże Narodzenie („Kalėdos”)

49. Narodowe i religijne święta
• 6 stycznia: Trzech Króli („Trys karaliai”)
• 25 stycznia: Środek zimy („Pusiaužiemis”)
• 2 lutego: Gromnice („Grabnyčios”), Dzień Perkuna („Perkūno diena”),
Ofiarowanie Pańskie („Kristaus Paaukojimo šventė”)
• pomiędzy 5 lutego i 6 marca: Zapusty („Užgavėnės”)
• następny dzień po Zapustach: Popielec („Pelenų diena”)
• 1 kwietnia: Dzień kłamcy czyli Prima Aprilis („Melagio diena”)
• od Zapustów do Wielkanocy: Wielki Post („Gavėnia”)
• tydzień przed Wielkanocą: Niedziela palmowa („Verbų sekmadienis”)
• 23 kwietnia: Jurginės, Dzień pastucha („Ganiklio diena”)
• 8 maja: Św. Stanisława („Šv. Stanislovas”), Cybulinis („Cibulinis”)
• 13 maja: Dzień Miłości („Meilės diena”), Święto bogini Miłdy („deivės Mildos
verte”)
• 6 tygodni po Wielkanocy: Szesztines („Šeštinės”) czyli Wniebowstąpienie Pańskie
(„Kristaus dangun įžengimo šventė")
• 7 tygodni po Wielkanocy: Zielone Świątki („Sekminės”)
• 8 września: Szilines („Šilinės”) czyli Narodzenie Najświętszej Marii Panny („Švč.
Mergelės Marijos gimimo diena")
• od końca listopada do Wigilii: Adwent („Adventas”)
• 24 grudnia: Wigilia Bożego Narodzenia („Kūčios”)
Inne (nie tradycyjne) święta obchodzone na Litwie
• 14 lutego: Walentynki
• 31 października: Halloween

50. POLACY NA LITWIE
Pierwsi Polacy pojawili się na Litwie już w XIII i XIV w. jako jeńcy,
uprowadzeni w trakcie grabieżczych wypraw na Polskę, byli osadzani na roli.
Duży napływ Polaków nastąpił po unii w Krewie, gdy rozpoczęła się
chrystianizacja Litwy.
Byli to przede wszystkim duchowni, ale również żołnierze, pracownicy administracji
państwowej, kupcy. Po unii lubelskiej migracja wzrosła, na Litwę przenosiła się
szlachta, mieszczanie, a także chłopi.
W tym samym okresie postępował intensywny proces polonizowania się szlachty
litewskiej. Kultura polska i ideologia szlachecka pociągały elity litewskie do tego
stopnia, że pod koniec XVI w. język litewski używany był prawie wyłącznie przez
chłopów i drobniejszą szlachtę. Kolejna fala polonizacji, obejmująca oprócz Litwinów
także ludność białoruską, miała miejsce w drugiej połowie XIX w. i była w dużej
mierze reakcją na politykę rusyfikacyjną zaborców.
Dominacja Polaków na Wileńszczyźnie zaczęta słabnąć po II wojnie światowej, gdy
doszło do tzw. repatriacji, które przeprowadzono w dwóch etapach. W trakcie
pierwszej z nich (1945-1947) z Litwy wysiedlono prawie 180 tys. Polaków (z tego
około połowa to mieszkańcy Wilna). Ilu Polaków wyjechało w ramach drugiej
repatriacji (1955-1957), nie wiadomo.
Katastrofalne skutki dla Polaków na Litwie miała zwłaszcza pierwsza repatriacja. Do
wyjazdu zmuszono wielu mieszkańców Wilna i prawie całą inteligencję (alternatywą
było zesłanie w głąb ZSRR). Efekty tego widać do dziś - po Cyganach, Polacy są
najgorzej wykształconą grupą etniczną.
Obecnie największe skupiska mniejszości polskiej znajdują się w południowo-
wschodniej Litwie, na znacznym obszarze Wileńszczyzny. Polacy stanowią
bezwzględną większość w rejonie solecznickim - ponad 80% mieszkańców - i w
rejonie wileńskim oprócz Wilna) - ponad 60%. Duży odsetek zamieszkuje rejon
święciański (prawie 30%) i trocki (prawie 25%). W samym Wilnie Polacy to około 1/5
mieszkańców. Odsetek Polaków na Litwie stale się zmniejsza. Przyczynia się do tego
przede wszystkim niski przyrost naturalny oraz asymilacja z Rosjanami i Litwinami.
Stosunek państwa do mniejszości polskiej jest daleki od ideału: Polakom utrudnia się
lub wręcz uniemożliwia odzyskanie własności w ramach prowadzonej na Litwie
reprywatyzacji, podejmuje się próby rozbicia skupisk polskich poprzez wprowadzanie
niekorzystnych zmian w podziale administracyjnym, dyskryminuje się polskie szkoły.
Duże emocje wśród Polaków budzi pisownia nazwisk, które obecnie zapisywane są w
transkrypcji litewskiej i z litewskimi końcówkami. W tym wypadku nie można jednak
mówić o dyskryminacji, bo Litwini stosują pisownię litewską do wszystkich obcych
nazw własnych.

51. Mimo licznych przejawów dyskryminacji ze strony władz Polacy biorą udział w życiu
społeczno-politycznym kraju, starają się podtrzymywać kulturę i oświatę polską.
Działa wiele zespołów ludowych, istnieje polska prasa, organizowane są imprezy
artystyczne. Polskie radio Znad Wilii należy do najbardziej popularnych rozgłośni.
Prowadzi się nauczanie w polskich szkołach podstawowych i średnich. na
Uniwersytecie Wileńskim działa od kilku lat Katedra Filologii Polskiej. W kościołach
odprawiane są msze po polsku. Polacy mają prawo zakładać (i zakładają) organizacje
społeczno-polityczne.
Nie sposób wymienić wszystkich związanych z Litwą Polaków, którzy wywarli piętno
na kulturze i nauce polskiej oraz litewskiej. Najwięcej wybitnych nazwisk kojarzy się
oczywiście z Wilnem, które dzięki Założonej przez króla Stefana Batorego Akademii
wyrosło na ważny ośrodek życia intelektualnego. Rektorami uczelni byli m.in. Piotr
Skarga, działacz kontrreformacyjny, hagiograf, wybitny kaznodzieja katolicki i
polemista, oraz Jakub Wujek, tłumacz Biblii i autor postylli, z których część
przetłumaczono na język litewski. Nauki w akademii pobierał (a później także
wykładał w niej) Maciej Sarbiewski, piszący po łacinie poeta i teoretyk literatury.
Uniwersytet Wileński uznawany jest za miejsce narodzin polskiego romantyzmu. W
Wilnie Mickiewicz napisał i wydał wiele ze swoich pierwszych utworów. Tu działały
Towarzystwa Filomatów i Filaretów. Do ich członków należeli - poza Mickiewiczem
m.in. poeta Tomasz Zan, historyk Joachim Lelewel oraz wybitny geolog i
pamiętnikarz Ignacy Domeyko, który dzięki swoim pracom zapewnił sobie trwałe
miejsce w historii Chile. Wymieniając twórców romantycznych związanych z Litwą,
nie można pominąć Juliusza Słowackiego, który przez kilka lat mieszkał, a potem
studiował w Wilnie. W Wilnie ukazały się także pierwsze powieści Józefa Ignacego
Kraszewskiego; mieszkali tu i pracowali poeta Ludwik Kondratowicz (ps. Władysław
Syrokomla) oraz kompozytor Stanisław Moniuszko.
Spośród wybitnych literatów polskich przełomu XIX i XX w. warto wymienić
powieściopisarkę Elizę Orzeszkową, aktywnie działającą na rzecz rozwoju
czytelnictwa i szerzenia myśli pozytywistycznej. Orzeszkowa była współzałożycielką
wypożyczalni i wydawnictwa wileńskiego, które w ciągu dwóch lat wydało 22 tytuły.
W latach międzywojennych życie intelektualne w Wilnie kwitło. Na reaktywowanym
w 1919 r. uniwersytecie historię wykładał m.in. H. Łowmiański, a nauki o literaturze
S. Pigoń, J. Kallenbach, M. Kridl i inni. Sławę ważnego ośrodka nauk
językoznawczych uczelnia zawdzięczała m.in. długoletniemu profesorowi Janowi
Otrębskiemu, autorowi znakomitej Gramatyki Języka Litewskiego.
Od 1922 r. wybitny pisarz i publicysta Stanisław Cat Mackiewicz wydawał w Wilnie
dziennik Słowo. W periodyku tym publikowali swoje prace K. Pruszyński. K.I.
Gałczyński. K. Iłłakowiczówna, a także późniejsi założyciele grupy literackiej Żagary:
Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament, przyszły noblista Czesław Miłosz i inni. Na Litwie
(w Nowej Wilejce) urodził się znany współczesny literat i reżyser Tadeusz Konwicki.

52. Litwa w 10 odsłonach
Prawdziwych hitów na Litwie jest o wiele więcej. Na naszej subiektywnej liście dziesięciu
"naj" znalazły się miejsca będące celem podróży sentymentalnych, pielgrzymkowych,
wyjazdów sanatoryjnych, trampingowych, historycznych, literackich oraz kulturalnych
i folklorystycznych.
Każdy pretekst jest dobry, żeby odwiedzić kraj sąsiadów, z którymi łączy nas tak wiele...
Sentymentalne Wilno
Miasto, które w 2009 r. było Europejską Stolicą Kultury, odzyskuje teraz dawną świetność.
Dla turystów z Polski jest celem podróży sentymentalnych. Do miasta młodości Adama
Mickiewicza ciągną pielgrzymi, pragnący zobaczyć choćby Ostrą Bramę, katedrę wileńską,
czy też panteon sław spoczywających na cmentarzu na Rossie. Wilno oferuje także szereg
atrakcji kulturalnych i imprez folkorystycznych, organizowanych w scenerii grodu z elitarnej
Listy Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO.
Symbolem miasta jest ośmioboczna Wieża Giedymina z gotyckimi ścianami z czerwonej
cegły. Według legendy, Wilno narodziło się na górze zwieńczonej wieżą zamkową, przy
ujściu Wilejki do Wilii. Założycielem grodu był Giedymin, o czym przypomina pomnik
księcia w rycerskiej zbroi. Na wzniesieniu nazwanym Górą Giedymina lub Górą Zamkową
książę zbudował w XIV w. drewniany zamek, który później zastąpiono murowaną warownią.
Do naszych czasów przetrwała jedna z trzech baszt zamkowych - Wieża Giedymina,
fragmenty murów oraz dwóch zamkowych kondygnacji.
U stóp Góry Giedymina widnieje bazylika archikatedralna im. św. Stanisława Biskupa i św.
Władysława. W katedralnej Kaplicy Kazimierzowskiej, wzniesionej w 1636 r. według
projektu włoskich artystów, w srebrnej trumnie spoczywają relikwie św. Kazimierza. W jej
podziemiach pochowano króla Aleksandra Jagiellończyka, dwie żony Zygmunta Augusta -
Elżbietę Habsburżankę i Barbarę Radziwiłłównę oraz serce Władysława IV Wazy.
W archikatedrze zachowała się barokowa ambona w kształcie kielicha, z której głosił kazania
pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego - ksiądz Piotr Skarga.
Skarbem Ostrej Bramy jest natomiast cudowny obraz Matki Bożej Miłosiernej -
Ostrobramskiej. Według legendy, Madonna z głową przechyloną w prawo i dłońmi
skrzyżowanymi na piersiach ma rysy twarzy Barbary Radziwiłłówny. Obraz na dębowej
desce został namalowany temperą, a później przemalowany farbą olejną. Nie wiadomo, kto
jest autorem ikony. Jedni uważają, że jest nim artysta z kręgu wileńskiego, inni zaś, iż malarz
krakowski - Łukasz, który w 1624 r. namalował podobny obraz (obecnie wisi w kościele
Bożego Ciała w Krakowie).
Karaimskie Troki
Kiedy w 1391 r. Krzyżacy zniszczyli zamek w Starych Trokach, Kiejstut, młodszy syn
Giedymina, zbudował na wyspie jeziora Galwe w Trokach murowany zamek. W skład
zrekonstruowanego zespołu wchodzi teraz rezydencja książęca, czyli zamek górny, który od
zamku dolnego oddzielają grube mury i fosa. Twierdza była ulubionym miejscem pobytu
księcia Witolda, a później - Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta
Augusta.

53. Idąc dziś do niej drewnianym mostem można odnieść wrażenie, że znaleźliśmy się w innej
epoce. Na tzw. Wyspie Zamkowej wyrasta średniowieczna forteca z czerwonej cegły, dziś
siedziba Trockiego Muzeum Historycznego. Pośród dokumentów historycznych,
zgromadzono tu m.in. pamiątki związane z obecnością Karaimów.
Parterowe drewniane domy Karaimów są ustawione szczytem do ulicy Karaimskiej.
Zaproszeni przez księcia Witolda, przybyli oni z Krymu na Litwę w XIV w. Zaprawieni
w bojach, stanowili gwardię przyboczną księcia i straż zamkową. Do dziś w Trokach mieszka
około 60 przedstawicieli tej grupy, którzy porozumiewają się w rodzimym, zbliżonym do
tureckiego, języku karaimskim. W mieście zachowała się świątynia karaimska, tzw. kienesa,
zbudowana w XVIII w., z łamanym dachem polskim, cmentarz założony w XV stuleciu,
a także pamiątki pokazane na Karaimskiej Wystawie Etnograficznej.
Litewska Troja
Nazwana przez archeologów "Litewską Troją", pierwsza stolica państwa - Kiernów (Kernave)
jest małą miejscowością o wielkiej przeszłości, wpisaną na Listę Światowego Dziedzictwa
Ludzkości UNESCO. Według legendy, gród w Kiernowie założył w 1040 r. Kiernus,
pierwszy książę litewski. W XIII w. w dolinie Pojaty i Willi powstało miasto, umocnione
grodziskami. Podczas najazdu Krzyżaków w 1390 r. Kiernów został spalony, a opustoszałe
miasto przykryte rzecznym mułem. W latach 70. XX w. archeolodzy znaleźli tu unikatowe
zabytki, zgromadzone w miejscowym Muzeum Archeologii i Historii.
W Kiernowie ocalał zespół pięciu grodzisk, które z daleka przypominają kopce. Wśród nich
jest Góra Ofiarna, gdzie archeolodzy odkryli ślady rezydencji książęcej, a także Góra
Zamkowa oraz Tron Mendoga. Corocznie, na początku lipca, w Kiernowie odbywa się festyn
archeologiczny - Dni Żywej Archeologii. Można wówczas zobaczyć pokazy lepienia
garnków, wytapiania żelaza i obróbki bursztynu. Towarzyszą im koncerty muzyki dawnej
i turnieje rycerskie.
Tajemnicza Dolina Issy
Rzeka Niewiaża, powieściowa Issa, płynie leniwie przez leżące w środku dzisiejszej Litwy
Kiejdany. Usytuowany w odległości kilku kilometrów na północ od Kiejdan dworek
w Szetejniach należał do dziadków Czesława Miłosza, a rodzinne strony wywarły duży
wpływ na twórczość poety. W wierszach, wspomnieniach oraz w powieści autobiograficznej
Dolina Issy przewijają się krajobrazy i klimaty z lat dzieciństwa - bory i mokradła nad
Niewiażą.
O tym, jak ważny był to okres w życiu Miłosza, przekonuje twórczość poety i eseisty,
powracającego do mitycznej krainy nad Niewiażą-Issą, gdzie w wielonarodowościowym
tyglu mieszkali obok siebie Litwini, Polacy, Niemcy, Rosjanie, Łotysze i Estończycy.
Z atmosfery powieści Dolina Issy pozostały krajobrazy - rozległe lasy nad rzekami
i jeziorami, przypominające klimaty polskich Mazur, a także dworek rodzinny pisarza
w Szetejniach (Šeteniai).
W 1999 r. powstało w nim Centrum Kultury im. Cz. Miłosza. Podczas wieczorów literackich
można posłuchać utworów poety w interpretacji litewskich aktorów, obejrzeć litewskie
wydania wierszy i esejów Miłosza oraz jego rodzinne fotografie. W 2001 r. w Szetejniach
zorganizowano Międzynarodowe Sympozjum Rzeźb z Drewna "Dolina Issy - 2001".
Pamiątką po tym wydarzeniu są ustawione w parku nad Niewiażą postacie z Doliny Issy
Czesława Miłosza, w tym powieściowy... diabełek.

54. Nieziemskie Kowno
Wyobraźnią mieszkańców Kowna zawładnęli widocznie przybysze "nie z tej ziemi", osiadli
na terenach w dolinie Issy--Niewiaży, skoro poświęcono im Muzeum Diabłów. Jest to
w rzeczywistości placówka ze zbiorami dzieł litewskiego malarza impresjonisty Antanasa
Žmuidzinavičiusa (1876-1966). Pośród obrazów artysty oraz zgromadzonych przez niego
kolekcji archeologicznych i etnograficznych zobaczymy m.in. liczącą 3 tys. eksponatów
ekspozycję figurek i malarskich wyobrażeń diabłów. Od 1906 r. malarz zbierał rzeźby
z różnych regionów etnograficznych Litwy. Trafiły tu również figurki wysłanników piekła
z innych krajów, w tym podobizny Hitlera i Stalina.
Kowno wciąż pozostaje w klimacie tajemniczych stworków i pogańskich bożków - patronów
dawnych mieszkańców kraju. Takim szczególnym miejscem jest późnogotycki Dom Perkuna
- litewskiego bożka błyskawic, piorunów i ognia. W imponującej budowli, wzniesionej w XV
w. przez kupców hanzeatyckich i utrzymanej w stylu tzw. płonącego gotyku, podczas
renowacji w XIX w. znaleziono posążek Perkuna. Teraz w domu mieści się gimnazjum
jezuitów oraz... Muzeum Adama Mickiewicza. Skąd ten niecodzienny związek z twórczością
wieszcza? Otóż w latach 1819-1823 uczył on kowieńską młodzież w gimnazjum jezuitów.
Jego budynek stoi przy Placu Ratuszowym, w odległości kilkuset metrów od Domu Perkuna.
W domu przylegającym do barokowego kościoła i klasztoru jezuitów poeta wykładał
literaturę, historię i prawo. Mickiewicz mieszkał w pokoju na pierwszym piętrze, o czym
przypomina tablica pamiątkowa. Napisał tu m.in. II i IV część Dziadów wileńsko-
kowieńskich. Gdy pod koniec XX w. zwrócono jezuitom Dom Perkuna, do nowej siedziby
powędrowały pamiątki związane z Mickiewiczem.
Kurort wajdelotki Biruty
Rozległe sosnowe lasy i piaszczyste wydmy w Połądze przyczyniły się do rozwoju kurortu.
Na temat wydmy leżącej opodal pałacu Tyszkiewiczów, którą nazwano Górą Biruty, krążą
legendy. Podobno w tym miejscu stała świątynia pogańska. Według podania, w Połądze
książę Kiejstut porwał piękną wajdelotkę (kapłankę) Birutę i zabrał do swojej siedziby
w Trokach. Następnie poślubił on pannę, a z ich związku narodził się m.in. książę Witold,
nazwany przez współczesnych Litwinów "Wielkim". W 1869 r. na Górze Biruty zbudowano
kaplicę św. Jerzego, a w 1900 r. u podnóża wydmy grotę z figurą Matki Bożej z Lourdes.
Kurort powstał u schyłku XIX w. dzięki inwestycjom Tyszkiewiczów. W latach 1884-1888
wzniesiono drewniane molo, a Tyszkiewiczowie ufundowali kościół, zbudowali wille
i pensjonaty, zagospodarowali przystań. W 1897 r.Feliks Tyszkiewicz postawił
neoklasycystyczny pałac i założył wokół rezydencji park krajobrazowy o powierzchni 72 ha.
Obecnie mieści się tutaj bogate w zbiory Muzeum Bursztynu. Spacerując ulicą
Basanavičiausa, można odnieść wrażenie, że jesteśmy na francuskiej Rivierze - pełno tu
kawiarni, restauracji, dyskotek i nocnych klubów. W Połądze odbywa się kilka festiwali
muzycznych, a zdrowy mikroklimat, lasy i plaże zachęcają do spacerów.
Zaczarowana Nida
Mierzeja Kurońska, pełna wymodelowanych przez wiatr i sięgających 60 m wysokości
wydm, zapiera dech w piersiach. Jej niecodzienny klimat tworzą sosnowe lasy, suszące się
nad morzem sieci rybackie i drewniane, kryte trzciną domy, pomalowane na brązowo lub
niebiesko, z wyróżnionymi innymi kolorami framugami okien oraz okiennicami. Walory

55. przyrodnicze i krajobrazowe zadecydowały o tym, że Mierzeja Kurońska trafiła na Listę
Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO.
Na początku XX w. miejscowość rybacka na Mierzei - Nida została spopularyzowana przez
niemieckich ekspresjonistów. Malarze utworzyli tutaj filię grupy artystycznej Die Brücke
(Most). W takim miejscu, na pograniczu narodów, kultur i religii, zamieszkał w latach
1930-1932 Tomasz Mann. Pisarz, wyróżniony w 1929 r. nagrodą Nobla, mógł sobie pozwolić
na letni dom nad Bałtykiem. Teraz w domu autora Czarodziejskiej góry mieści się Centrum
Kultury, z wystawą poświęconą pisarzowi, który po raz ostatni pojawił się w Nidzie w 1932 r.
W następnym roku wyjechał do Szwajcarii, a następnie przez 14 lat przebywał w USA. Kiedy
w 1948 r. wrócił do Europy, Nida znajdowała się już na terenie radzieckiej Litwy.
Mierzeję najlepiej zwiedzać podczas wycieczki rowerowej. Oznakowaną ścieżką można
dotrzeć do wiosek rybackich - Preili i Pervalki. Nazwa Pervalki, gdzie można oglądać ponad
50-metrowe wydmy, nawiązuje do przeniesionych w to miejsce mieszkańców zasypanych
wiosek. Od średniowiecza po XIX stulecie na Mierzei Kurońskiej naliczono aż 14 wsi
zniszczonych przez piasek. O atrakcjach rozsianych po obu stronach szlaku można
dowiedzieć się z tablic informacyjnych, a na postój zatrzymać się w wyznaczonych
miejscach.
Nadniemeńskie Birsztany
Krajobrazy nadniemeńskie w okolicach uzdrowiska w Birsztanach (Birštonas) wydają się
kwintesencją urody dawnej Litwy. Spoglądając z Góry Zamkowej, gdzie w średniowieczu stał
drewniany dwór zbudowany na dębowych palach, można podziwiać zakola rzeki, a wokół
fragmenty puszczy. W XIV-XVI w.przyjeżdżali tu na polowania litewscy książęta, którzy
odpoczywali w zamku myśliwskim na nadniemieńskim wzgórzu.
Opodal warowni wyrosło w XIV w. miasteczko. Na początku XIX w. odkryto w Birsztanach
złoża borowiny i źródła wody mineralnej, w 1846 r. zbudowano tutaj pierwsze obiekty
zdrojowe. Status uzdrowiska miejscowość zyskała w 1970 r. Teraz na gości czekają dwa
nowoczesne sanatoria specjalizujące się w leczeniu narządów ruchu, przewodu
pokarmowego, schorzeń kardiologicznych, endokrynologicznych i nerwic. W lecznictwie
stosuje się wody mineralne ze źródeł: Birute, Vytautas i Birštonas.
Sielankowe Rumszyszki
Płynąc Niemnem z Birsztanów w kierunku Kowna ujrzymy nad brzegiem miejsce z pogodnej
baśni - Litewski Skansen Budownictwa Ludowego w Rumszyszkach (Rumšiškes). Stoją tu
pokryte strzechą drewniane chaty i przeniesione z rozstajnych dróg rzeźbione krzyże. Na
pełnych polnych kwiatów łąkach pasą się konie i owce, a po podwórkach spacerują gęsi.
I chociaż taka Litwa zachowała się, nie licząc tego skansenu, na obrazach artystów oraz
w utworach literackich, jej uroda pachnie nostalgią. Pozwala lepiej zrozumieć Adama
Mickiewicza, który w Paryżu tęsknił za urodą pagórków leśnych i łąk zielonych.
W chatach urządzono warsztaty rzemieślnicze. Pod okiem fachowca można lepić garnki
i rzeźbić w drewnie. Turystyczną atrakcją są też sklepy z ceramiką, wyrobami z drewna,
bursztynu i srebra. W weekendy w Rumszyszkach można posłuchać koncertów ludowych
kapel, obejrzeć występy grup foklorystycznych, a podczas zapustów wziąć udział

56. w pochodzie przebierańców, kupując na miejscu maskę z rogami wesołych litewskich
diabłów lub roześmianych od ucha do ucha czarownic.

57. Druskienniki razy kilka
Druskienniki trafiły na karty powieści, wspomnień i prac etnograficznych. W drugiej połowie
XVIII w. natrafiono tu na solankowe źródła mineralne, które zastosowali w lecznictwie
Franciszek i Benedykt Suraučius. Odkryciem zainteresował się król Stanisław August
Poniatowski. W 1789 r. przyjechał do Druskiennik, a pięć lat później wydał dekret nadający
miastu status kurortu. Rozwój uzdrowiska nastąpił po 1830 r., kiedy profesor Uniwersytetu
Wileńskiego Ignacy von Berg przeprowadził badania miejscowych wód mineralnych.
Miasto miało szczęście do ludzi. W Druskiennikach koncertował Stanisław Moniuszko, który
w 1854 r. świętował w wileńskim teatrze prapremierę Halki. Pod koniec XIX w. w kurorcie
mieszkała autorka Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa, przyjeżdżał tu na kuracje Józef Ignacy
Kraszewski, a latem 1859 r. bawił piewca urody Kresów - Władysław Syrokomla. W okresie
międzywojennym częstym gościem był marszałek Józef Piłsudski.
Atutem Druskiennik jest powietrze przesycone ozonem i żywicą, wody lecznicze, pokłady
borowiny oraz walory krajobrazowe, a także rozbudowana sieć hoteli oraz aquapark. Zakład
przyrodoleczniczy i 9 sanatoriów przyciągają osoby ze schorzeniami serca i naczyń
krwionośnych, przewodu pokarmowego, ortopedyczno-urazowymi, reumatycznymi,
neurologicznymi, laryngologicznymi i przemiany materii. Kurort oferuje też szereg imprez
kulturalno-rozrywkowych. Latem odbywa się tu Republikański Festiwal Muzyki Organowej
i maraton taneczny, a we wrześniu festiwal poezji Druskiennicka Jesień.
W odległości 8 km od Druskiennik, w Parku Grutas, stoi pośród sosen armia...
komunistycznych notabli. Do niedawna straszyli z postumentów, jak górujący nad Placem
Łukiskim w Wilnie towarzysz Lenin. Sekundują mu inni czerwoni przywódcy z metalu -
Stalin, Marks i Dzierżyński... Teren utworzonego w latach 90. XX w. parku otoczono drutem
kolczastym, podczas gdy z głośników na wieżach wartowniczych płyną sowieckie przeboje.
Park założył litewski biznesmen - Viliumas Malinauskas. O tym, że był to strzał w dziesiątkę
świadczą liczni zwiedzający z Litwy, Polski i krajów nadbałtyckich.