เอกสารประกอบการบรรยายเรื่อง "คาดการณ์แนวโน้มโลก ผ่าน "ความมั่งคั่งปฏิวัติ" และนัยต่อการท่องเีที่ยวไทย ณ การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 7 เมษายน 2552

1. คาดการณแนวโนมโลก ผาน “ความมังคังปฏิวัติ” และนัย
่่
ตอการทองเที่ยวไทย
สฤณี อาชวานันทกุล
Fringer | คนชายขอบ
http://www.fringer.org/
นําเสนอในงานเสวนา “เปดมุมมอง ทองเที่ยวไทย” ครั้งที่ 4/2552
วันที่ 7 เมษายน 2552 ณ การทองเที่ยวแหงประเทศไทย
งานนี้เผยแพรภายใตลิขสิทธิ์ Creative Commons แบบ Attribution Non-commercial Share Alike (by-
nc-sa) โดยผูสรางอนุญาตใหทาซ้ํา แจกจาย แสดง และสรางงานดัดแปลงจากสวนใดสวนหนึ่งของงานนี้
ํ
ไดโดยเสรี แตเฉพาะในกรณีที่ใหเครดิตผูสราง ไมนาไปใชในทางการคา และเผยแพรงานดัดแปลงภายใต
ํ
ลิขสิทธิ์เดียวกันนี้เทานั้น

2. หัวขอนําเสนอ
ความมังคั่งปฏิวัติ
่
นัยของความมังคั่งปฏิวัตตอการทองเที่ยวไทย
่ ิ
ตัวอยางการทองเที่ยวอยางยังยืน: ระบบจายตรงใน
่
กัมพูชา
2

3. ความมั่งคั่งปฏิวัติ

4. สรุปบางประเด็นจาก “ความมังคั่งปฏิวัต”
่ ิ
1. “ระบอบความมั่งคั่ง” ประกอบดวยระบบเงินตรา
และระบบนอกเงินตรา (นอกตลาด) ที่ผานมา นัก
เศรษฐศาสตรมองเห็นแตระบบแรกเทานั้น
2. คลื่นลูกที่สาม (เศรษฐกิจขอมูล) มอบอํานาจ
มหาศาลใหกับผูผลิต-บริโภค (prosumers) ทําให
ระบบนอกตลาดทวีความสําคัญขึ้นเรื่อยๆ
3. เราตองหาวิธีตอบแทนผูผลิต-บริโภค สรางกลไก
เชื่อมโยงระหวางระบบตลาดและนอกตลาด
4. เราจะตองมองเห็น “ปจจัยพื้นฐานลึกซึ้ง” ที่
ขับเคลือนความมั่งคั่ง เพื่อรับมือกับอนาคต และ
่
จัดการกับ “การปะทะระหวางคลื่น” 4

5. บทนํา
สหรัฐอเมริกาและประเทศอื่นๆ กําลังเปลี่ยนผานไปสู “เศรษฐกิจ
ขอมูล” ที่ขับเคลื่อนดวยพลังสมอง
บทบาทของความรูในการสรางความมั่งคั่งทวีความสําคัญขึ้นเรื่อยๆ
กอนที่ความมั่งคั่งจะปฏิวัติอยางแทจริง มันจะตองเปลี่ยนรูปไปกอน
ทั้งแงปริมาณและวิธีที่ถูกสราง รวมทั้งระดับความมั่งคั่งที่เปน
นามธรรมหรือรูปธรรมก็ตองเปลียนดวย
่
แมวาเราทุกคนจะใชชีวิตอยูในเศรษฐกิจเงินตรา แตความมั่งคั่งไมใช
เรื่องเงินเพียงอยางเดียว แตยังมีเศรษฐกิจคูขนานที่เราไดสิ่งที่
ตองการโดยไดตองใชเงินดวย
ระบบเงินตราและนอกเงินตรารวมกันเรียกวา “ระบบความมั่งคั่ง”

6. อนาคตของความมังคั่ง
่
“ความมั่งคั่ง” หมายถึงอะไรก็ตามที่ตอบสนองความปรารถนา
หนังสือ “ความมั่งคั่งปฏิวัติ” พยายามมองอนาคตของความมั่งคั่ง ทั้ง
ที่มองเห็นและมองไมเห็น เกี่ยวกับความมั่งคั่งรูปแบบใหมที่ปฏิวัติรูป
แบบเดิมๆ ซึ่งจะออกแบบชีวิต บริษัท และโลกใหม
ความมั่งคั่งปฏิวัติเปดประตูสูโอกาส แตในขณะเดียวกันก็เปดสูความ
เสี่ยงที่มากขึ้นและอันตรายกวาเดิมดวย
นักเศรษฐศาสตรมักอธิบายเรื่อง “พื้นฐานทางธุรกิจ” แตไมคอยพูด
เรื่อง “พื้นฐานลึกซึง” อันไดแก พื้นที่ เวลา และความรู
้
การมองใหเห็น “พื้นฐานลึกซึ้ง” จะทําใหมองเห็นความตองการใหมๆ
และภาคธุรกิจใหมๆ ที่จะเกิดขึ้น เชน อุตสาหกรรมความเหงา

7. อนาคตของความมังคั่ง (ตอ)
่
การพยากรณความมั่งคั่ง นอกจากจะตองดูมูลคาของงานที่ทําเพื่อ
เงินแลว ตองมองถึงงานที่ทําในฐานะ “ผูผลิต-บริโภค” และ “งานที่

สาม” ดวย มิเชนนันจะไมสามารถเขาใจความเปนไปในชีวิตสวนตัว
้
ของคน ทั้งในปจจุบันและอนาคตไดอยางลึกซึ้ง
ระบบความมั่งคั่งใหม มาพรอมกับวิถีชีวิต, อารยธรรม, ศิลปะ ฯลฯ
แบบใหมๆ โดยมีสหรัฐอเมริกาเปนผูนาการเปลี่ยนแปลง
ํ
ประเทศอื่นๆ ตางหวาดระแวงอเมริกา เพราะระบบที่อเมริกาพัฒนา
อยูนั้น กําลังคุกคามเครือขายผลประโยชนทางการเงินและการเมืองที่
ฝงรากลึกอยูทั่วโลก

8. อนาคตของความมังคั่ง (ตอ)
่
สวนผสมระหวางความมั่งคั่งปฏิวัติและความเปลี่ยนแปลงทางสังคม
และวัฒนธรรม อาจมาจากลัทธิไมชอบอเมริกัน
แตความมั่งคั่งปฏิวัติไมไดเปนระบบที่อเมริกาสามารถ “ผูกขาด” ไว
เพียงเจาเดียวอีกตอไป
การเปลี่ยนแปลงองคประกอบของแรงงานเปน “จุดเปลี่ยน” จาก
ระบอบเศรษฐกิจอุตสาหกรรมที่ใชแรงงานเปนหลัก ไปสูเศรษฐกิจที่
ใชความรูหรือมันสมองเปนหลัก สวนวัฒนธรรม การเมือง และ
บทบาทตางๆ ก็เริ่มเปลี่ยนไปเชนกัน
ความมั่งคั่งปฏิวัติกําลังทําลายพรมแดนระหวางชีวิตที่บานกับที่
ทํางาน พรมแดนทางเพศ รวมทั้งพรมแดนทางวิชาการอีกดวย

9. การปลูกฝงความรูและเครื่องมือทุนเพื่อความรู
สิ่งที่กําลังเกิดขึ้นควบคูไปกับการเปลี่ยนแปลงบทบาทและพรมแดน
ตางๆ ในสังคม คือการเปลี่ยนแปลงที่เร็วยิ่งกวาของสาธารณูปโภค
พื้นฐานของความรู
การปฏิวัติทางวิทยาศาสตรก็กําลังเกิดขึ้นอยางรุนแรง ทําใหปจจุบัน
เราเห็นเครื่องมือทุนที่สรางเครื่องมือทุนเองดวย
เชน ในอนาคตเครื่องจักรนาโนจะ “ผลิตซ้ํา” ตัวเองได
ยิ่งมีนวัตกรรมใหมๆ ที่หลากหลายมากเพียงใด ศักยภาพที่จะผนวก
ความกาวหนาเหลานี้เขาดวยกัน ใหเกิดผลลัพธมหาศาลก็ย่ิงสูงขึ้น
ดวย เราจะเห็นการโนมเขาหากันลักษณะนีมากขึ้นเรื่อยๆ
้

10. คลื่นความมังคั่งสามลูก
่
คลื่นลูกแรกของความมั่งคังคืออารยธรรมเกษตร ซึ่งนําไปสูการแบงงานกันทํา
่
การคา การแลกเปลียน ่
คลื่นลูกที่สองคือเศรษฐกิจแบบอุตสาหกรรม ที่ทําใหเกิดความแตกตางระหวาง
“ประเทศพัฒนาแลว” และ “ประเทศดอยพัฒนา”
คลื่นลูกที่สาม มาเปลี่ยนปจจัยการผลิตแบบอุตสาหกรรม – ที่ดิน แรงงาน และ
ทุน ไปเปนความรูที่มีลักษณะเฉพาะเจาะจงและลึกซึ้ง และทําลาย “ความเปน
แมส” ของกระบวนการผลิต ตลาด และสังคม ที่เศรษฐกิจอุตสาหกรรมทําไว
รวมทั้งเปลี่ยนแปลงโครงสรางองคกรใหกลายเปนแนวราบ
การเปลี่ยนแปลงเหลานี้เกิดขึ้นควบคูกบความเสื่อมโทรม นวัตกรรม และการ
ั
ทดลอง สวนสังคมและวัฒนธรรมก็ถูกสั่นคลอนเมื่อมีการปะทะกันของระบบ
ความมั่งคังสองระบบขึนไป
่ ้

11. ปจจัยพื้นฐานลึกซึง
้
“ปจจัยพื้นฐานลึกซึง” ที่ผานมาถูกละเลย ทําใหมองไมเห็นการ
้
เปลี่ยนแปลงที่ดําเนินไปและปญหาการ “ผิดจังหวะ”
ปจจัยพื้นฐานลึกซึงไดแก เวลา พื้นที่ ความรู
้
เวลาเรงเร็วกวาเดิม และ “เปนสวนตัว” กวาเดิม
เศรษฐกิจขอมูลสราง “พื้นที่มูลคาเพิ่มสูง”, อินเทอรเน็ตสราง “พื้นที่
เสมือน” , การแปลงเปนดิจิตัลขยาย “เอื้อมทางกายภาพ”
ความรูเปน “น้ํามัน” ของอนาคต แตตองจัดการและกรองอยางถูกตอง
ภาคสวนตางๆ เดินดวยจังหวะเร็วชาไมเทากัน ทําใหเกิดปญหาการ
“ผิดจังหวะ” โดยเฉพาะในภาคที่สถาบันยังทํางานดวยกระบวนทัศน
ของยุคอุตสาหกรรม (ผลิตทุกอยางเปนแมส) เชน การศึกษา

12. ระบบนอกเงินตรา : ภาคเศรษฐกิจผลิต-บริโภค
เราทุกคนลวนเปนผูผลิต-บริโภค เพราะความตองการและความอยาก

ไดที่เปนเรื่องสวนตัวมากๆ หลายอยางเปนสิ่งที่ตลาดยังไมมีหรือ
ตอบสนองไมได เชน การเลี้ยงดูบุตร
ภาคผลิต-บริโภคมีขนาดใหญ แตไมมีใครติดตาม ไมมีใครจาย
คาตอบแทน
เศรษฐกิจเงินตราจะอยูไมได ถาขาดระบบเศรษฐกิจผลิต-บริโภค
นักเขียน-นักกิจกรรม ฮาเซล เฮนเดอรสัน เรียกวา “กาวสังคม”
แกรี่ เบ็กเกอร ชี้วา “เวลาที่คนไมไดใชทํางาน อาจสําคัญตอสวัสดิการ
ทางเศรษฐกิจมากกวาเวลาที่ใชในที่ทํางาน แตนักเศรษฐศาสตรกลับ
ใหความสําคัญกับประเด็นหลังนอยกวาประเด็นแรกมาก”

13. ระบบนอกเงินตรา : ภาคเศรษฐกิจผลิต-บริโภค (ตอ)
นักเศรษฐศาสตรมักนิยาม “มูลคาทางเศรษฐกิจ” แบบดั้งเดิมเทานั้น
สาเหตุหลักเปนเพราะเงินเปนสิ่งที่นับงาย และการผลิต-บริโภคอยู
นอกเหนือขอบเขตที่พวกเขาศึกษา
ดังนั้น เครื่องมืออยางผลิตภัณฑมวลรวมประชาชาติ (GDP) นาจะ
ถูกเรียกวา “ผลิตผลที่เบี่ยงเบนมหาศาล” มากกวา เพราะไมนับ
กิจกรรมในระบบนอกเงินตรา
บทบาทของผูบริโภคกําลังเปลียนไป และบทบาทของผูผลิต-บริโภค
่ 
จะขยายใหญขึ้นเรื่อยๆ ขณะที่ระบบเศรษฐกิจขอมูลทวีความสําคัญ
ตัวอยาง: “ผูผลิต-บริโภคสุขภาพ” สามารถเขาถึงขอมูลดานสุขภาพ

ไดมากขึ้น และซือเครื่องมือตรวจวัดโรคหลายอยางไดดวยตัวเอง
้

14. “งานที่สาม” ของผูผลิต-บริโภค
นอกจากงานที่ทําแลวไดเงิน งานบานที่ไมไดเงิน ปจจุบนคนเรายัง
ั
ทํางานที่สาม (ที่ไมไดเงิน) เชน การติดตามพัสดุผานอินเทอรเน็ต
หรือฝากเงินผานเอทีเอ็ม งานเหลานี้ทําใหบริษัทตางๆ จางแรงงาน
ลดลงมาก
อาสาสมัครเพื่อสังคม และมือสมัครเลน เปนผูผลิต-บริโภครายสําคัญ

การผลิต-บริโภคที่เพิ่มขึ้นเพิ่มแรงผลักดันไปสูการ “ผลักตนทุน” จาก
บริษัทไปยังผูบริโภค
คนจะพึ่งพาตัวเองมากขึ้น (Do-It-Yourself หรือ DIY)
ผูผลิต-บริโภคไมเพียงแตสามารถแปลงงานอดิเรกใหเปนธุรกิจ

เทานั้น แตยังสามารถริเริ่มอุตสาหกรรมใหมๆ ทั้งอุตสาหกรรม

15. ความเชื่อมโยงระหวางระบบตลาด กับระบบนอกตลาด
ตัวอยาง - แนปสเตอร (Napster) เปนซอฟตแวรที่ทําใหคนได
แลกเปลี่ยนเพลงระหวางกัน แตมันถูกบริษัทเพลงฟองใหปดกิจการไป
แลวกลับมาใหมในฐานะบริการที่เก็บเงิน คือเขาสูเศรษฐกิจเงินตรา
เวลาที่เร็วขึ้น พื้นที่ขยายกวางขึ้น และความรูทางเทคนิค ทําใหเกิด
การพัฒนา “อาวุธอานุภาพทําลายลางตลาดสูง”
ทําใหเห็นความเปนไปไดวา กลุมคนเล็กๆ อาจสามารถยายกิจกรรม
ปริมาณมหาศาลออกจากเศรษฐกิจเงินตราไปสูเศรษฐกิจไมใชเงินได
เรากําลังพัฒนาปฏิสัมพันธที่หนาแนนขึ้นเรื่อยๆ ระหวางเศรษฐกิจ
เงินตราและเศรษฐกิจไมใชเงิน
มูลคาของการผลิต-บริโภคอาจถูก “แปลง” เปนมูลคาที่เปนตัวเงิน

16. คุณปการของผูผลิต-บริโภค
ู
ผูผลิต-บริโภคทํางานที่ไมไดรับคาตอบแทนดวยการทํา “งานที่สาม”

และกิจกรรมที่ทําใหกับตัวเอง
ผูผลิต-บริโภคซื้อสินคาทุนจากเศรษฐกิจเงินตรา

ผูผลิต-บริโภคใหผูใชในระบอบเศรษฐกิจเงินตรายืมเครื่องมือและทุน

ไปใช นับเปน “ขาวเที่ยงฟรี” อีกหนึ่งจาน
ผูผลิต-บริโภคปรับปรุงที่อยูอาศัย สงผลกระทบตอตัวแปรตางๆ ใน

เศรษฐกิจเงินตรา
ผูผลิต-บริโภค “สรางตลาด” ใหกับสินคา บริการ และทักษะตางๆ

ผูผลิต-บริโภค “ทลายตลาด” สินคาหรือบริการดวยเชนกัน

ผูผลิต-บริโภคสรางมูลคาในฐานะอาสาสมัคร


17. คุณปการของผูผลิต-บริโภค (ตอ)
ู
ผูผลิต-บริโภคนําสงขอมูลที่มีมูลคาฟรีๆ ใหกับบริษัทที่แสวงหากําไร

เชน เวลาตองทําแบบทดสอบการตลาด
ผูผลิต-บริโภคเพิ่มพลังของผูบริโภคในระบอบเศรษฐกิจเงินตรา โดย

การแบงปนขอมูลกัน
ผูผลิต-บริโภคเรงนวัตกรรม โดยทําหนาที่เปนกูรูที่ไมมีใครจาง ซึ่ง

เปนการเรงอัตราการเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยีและเพิ่มพูนผลิต
ภาพ กลาวคือ ไมใชแคเพิ่มผลิตภาพเพียงอยางเดียว แตเพิ่ม “ผลิ
ภาพ” (producivity) ดวย
ผูผลิต-บริโภคสรางความรู กระจายความรู และเก็บความรูนั้นในไซ

เบอรสเปซอยางรวดเร็วเพื่อใชในเศรษฐกิจที่ตั้งอยูบนความรู

18. หลังยุคเสื่อมโทรม
เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงของระบบความมั่งคั่ง เราก็มองเห็นการฟนฟู
คุณคา ในฐานะแกนที่เราใหความสําคัญ
“การระเบิดเขาขางใน” ของสถาบันตางๆ และ “ระบบคุณคาของ
วันวาน” ลาสมัยไปแลว
การยายคุณคาเปนผลพวงของความตองการแรงงานที่ลดนอยลง
และความสําคัญของคุณคาที่เปนนามธรรม (values)
การเติบโตของกิจการเพื่อสังคม เชน ธนาคารกรามีน (Grameen
Bank) – ธนาคารเพื่อคนจนแหงแรกในโลก
การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสิ่งแวดลอม ควบคูกับการ
เปลี่ยนแปลงทางสังคม มีความหลากหลายสูงขึ้น นําไปสูอารยธรรม
ใหมที่ตั้งอยูบนความมั่งคั่งปฏิวัติ

19. อนาคตของทุนนิยม
ระบบทีเปลี่ยนแปลงทรัพยสินเปนทุนได ประกอบดวยฐานความรูขนาดมหึมาที่
่
เปลี่ยนแปลงอยางไมหยุดยัง ชวยเพิมมูลคาของทรัพยสิน
้ ่
ในระบอบเศรษฐกิจกาวหนา (คลื่นลูกที่สาม) ความเปน “นามธรรม” เชน
ความรู ในฐานทรัพยสนของสังคมกําลังยกระดับขึ้นเรื่อยๆ และผูผลิตรายใหญ
ิ
ก็ตองพึงพาปจจัยการผลิตทีเปนนามธรรมมากขึ้นเรือยๆ
่ ่ ่
“นามธรรมสองชั้น” คือนามธรรมที่ตดกับทรัพยสินทีเปนนามธรรมตั้งแตแรก
ิ ่
ดังนั้น ทรัพยสนจึงมีสองรูปแบบหลักๆ คือทรัพยสินที่มีมิตทางนามธรรม
ิ ิ
แวดลอมแกนทีเปนรูปธรรม และทรัพยสิน “นามธรรมสองชัน” ที่แกนของมัน
่ ้
เปนนามธรรมเหมือนกัน (เชน สินคาความรูที่ตอยอดทรัพยสินทางปญญา)

ถาเอามารวมกัน ก็จะไดความเขาใจใหมๆ ใน “กระบวนการแปลงเปน
นามธรรม” ที่มาพรอมกับความกาวหนาสูระบบความมั่งคังที่ตงอยูบนความรู
่ ั้ 

20. อนาคตของทุนนิยม (ตอ)
อัตราเรงที่พบไดในความสัมพันธระหวางเรากับปจจัยเวลา ทําให
ตลาดมีลักษณะชั่วคราวมากขึ้น ทําใหบริษัทตองคิดคนนวัตกรรม
และตองขยับการผลิตไปสูระดับที่สรางมูลคาเพิ่มขึ้นอยางเปนระบบ
นามธรรมทั้งสองประเภทจะเปนสัดสวนของฐานทรัพยสินที่ใหญขึ้น
เรื่อยๆ ในสังคม
อุตสาหกรรมจํานวนมากตองเผชิญหนากับความตาย เมื่อเทคโนโลยี
ใหมๆ ทําใหวิธีคุมครองทรัพยสินทางปญญาแบบเดิมๆ ใชไมไดผล
การยายไปสูนามธรรมปฏิวัติเปนเพียงกาวแรกในการปรับเปลี่ยนทุน
นิยมอยางสุดขั้วที่กําลังดําเนินอยู
ทุนนิยมที่เรารูจักจะเปลี่ยนโฉมหนาไป

21. กําเนิดของ “ตลาดที่เปนไปไมได”
ในอดีต บรรพบุรุษลวนเปนผูผลิต-บริโภค ตลาดที่ดินมีนอย ยิ่งตลาด

การเงินไมตองพูดถึง
การปฏิวัติอุตสาหกรรม เปนตัวนําคลื่นความมั่งคั่งปฏิวัติลูกที่สอง
คือเปลียนความสัมพันธระหวางตลาด นักการตลาด และคนธรรมดา
่
เปลี่ยนผูผลิต-บริโภคนอกเศรษฐกิจเงินตรา ใหกลายเปนผูผลิตและ
 
ผูบริโภคในเศรษฐกิจเงินตรา ทําใหตองพึ่งพิงระบบตลาด
พัฒนาการของตลาดแมสถูกผลักดันดวย การแปลงเปนเมือง,
สื่อมวลชนแบบแมส นวัตกรรมในเทคโนโลยีการผลิตและการตลาด
คลื่นการเปลี่ยนแปลงที่เรียกวาปฏิวัติอุตสาหกรรม ไดขยายบทบาท
ของตลาดในชีวิตประจําวัน

22. กําเนิดของ “ตลาดที่เปนไปไมได” (ตอ)
เมื่อความเร็วเรงอัตราขึ้น อายุขัยของสินคาก็จะสั้นลง การเขาจังหวะ
ตางๆ เปนเรื่องจําเปนเรงดวน และการยายพื้นที่ไปสูตลาดโลกก็เพิ่ม
คูแขงตางชาตินอกเหนือจากคูแขงชาติเดียวกัน แขงขันกันคิดคน
สินคาในตลาดใหมๆ ที่มีอายุสั้นจนนาจะเรียกวา “ตลาดวูบวาบ”
(flash markets)
ผูบริโภคเองก็มีขอมูลมากขึ้น และเรียกรองสิทธิตางๆ มากขึ้น
ผลพวงจากการผลิตแบบตอบสนองความตองการสวนตัว
(customization) คือ กระบวนการตั้งราคาในตลาดแบบสวนตัว
เนื่องจากมีตนทุนการผลิตหรือเสนอขายแตกตางกัน
กระบวนการสรางตลาดและสลายตลาดดําเนินไปควบคูกัน

23. การจัดการเงินแหงอนาคต
เงินตราไมตางจากองคประกอบหลักอื่นๆ ของทุนนิยม ตรงที่มันเขา
สูการปฏิวัติเร็วที่สุดและลึกซึ้งที่สุดในรอบหลายศตวรรษ การจะสราง
เงินตรารูปแบบใหมๆ วิธีการจายและรับแบบใหม และโอกาสทาง
ธุรกิจมากขึ้นเรื่อยๆ ที่ไมใชเงินเลย
การบริหารจัดการเงินหรือระบบเงินตรานั้น เพิ่มตนทุนมหาศาล
ใหกับสังคมและกระเปาเงินของแตละคน ตนทุนเหลานี้จะถูกสงตอให
ลูกคา เหมือนเปน “ภาษีซอนเรน” ที่ตองจายเปนคาตอบแทนความ
สะดวกสบายในการใชเงิน
การเริ่มใชบัตรเครดิต เปนจุดแรกของการกาวกระโดดไปสู “เงิน
คูขนาน” และเทคโนโลยีใหมๆ ก็กําลังหลั่งไหลเขามา

24. การจัดการเงินแหงอนาคต (ตอ)
“เงินคูขนาน” อาทิ บัตรเครดิต สามารถทําใหจายเงินเร็วขึ้นหรือชาลงได
ระบบความมั่งคั่งใหมที่กําลังอุบตขึ้นเปดทางสูการเปลี่ยนแปลงสุดขั้วในวิธการ
ัิ ี
และกําหนดเวลาที่เราไดรับคาตอบแทนจากการทํางาน
นวัตกรรมที่เรงเร็วเหลานี้นําไปสูคําพยากรณถง “ความตายของเงิน”
ึ
การเติบโตของเงินคูขนาน, การเติบโตของการแลกเปลี่ยนสินคา, การเติบโต
ของระดับการทดแทนได, การแพรกระจายของเครือขายการเงินโลกที่ซับซอน
ขึ้นเรื่อยๆ, เทคโนโลยีกาวหนาสุดขัวที่กําลังจะนํามาใช แลวมองมันในบริบท
้
ของเศรษฐกิจโลกที่ใชเงินคนอืนตอยอดสูงมากและถูกสั่นคลอนดวยการเก็ง
่
กําไรที่ไรการกํากับดูแล ตลอดจนการเปลี่ยนแปลงอยางสุดขัวในโครงสราง
้
ภูมิศาสตรการเมืองโลกทีจะกินเวลานานหลายทศวรรษ – ทั้งหมดนี้บงชีวาเงิน
่  ้
ยุคอุตสาหกรรมอาจกลายเปนของหายากในอนาคต

25. การแปลงกิจกรรมผลิต-บริโภคใหเปนเงิน
เริ่มมีการทดลองระดับยอยกับสกุลเงินทางเลือกในระดับชุมชน สวน
ใหญใชการแลกเปลียนสินคาเปนสวนผสม
่
โครงการทั้งหมดนี้พยายามรับรูและแปลงมูลคาของกิจกรรมผลิต-
บริโภคบางสวนใหเปนเงิน
อยางไรก็ตาม คําถามที่ตองเผชิญไมไดเปนเรื่องชะตากรรมของเงิน
เพียงอยางเดียว แตเปนชะตากรรมของทรัพยสิน ทุน ตลาด และ
ปฏิสัมพันธระหวางปจจัยเหลานี้

26. นัยของความมั่งคังปฏิวัติตอการทองเที่ยวไทย
่

27. การทองเที่ยวเปนแหลงรายไดสําคัญของไทย
รายไดจากการทองเที่ยวของคนตางชาติมีมูลคาเพิ่มสูงขึ้นทุกป และ
เปนแหลงรายไดหลักของบางจังหวัด
คิดเปนประมาณรอยละ 5-6 ของ GDP ประเทศไทย
ประเทศไทยมีศักยภาพและความพรอมในการพัฒนาอุตสาหกรรม
ทองเที่ยวสูง
ทรัพยากรทองเทียวทังดานวัฒนธรรม สิ่งแวดลอม และความนาดึงดูดใจดาน
่้
อื่นมีสูง
คนไทยมีจตสํานึกในการใหบริการสูง และมีทศนคติที่ดตอนักทองเทียว
ิ ั ี ่
ในความคิดของชาวตางชาติ ประเทศไทยเปนแหลงทองเทียวชั้นนําระดับ
่
โลกอยูแลว

เปนอุตสาหกรรมหนึ่งที่ประเทศไทยสามารถแขงขันไดในระดับนานาชาติ

28. การทองเที่ยวในประเทศไทยกําลังขยับลงสูตลาดลาง

การใชจายตอนักทองเที่ยวแทบจะ
สถิติการใชจายของนักทองเที่ยวตางชาติตอทริป (2543-2547)

ไมมีการเติบโตเลย โดยมีอัตรา
พันบาท พันบาท
เฉลี่ยเติบโตตอปเพียงรอยละ 2.40
(กราฟแทง) (เสน)
เทานั้น
35 5
30
แมวารายไดจากการทองเที่ยวจะ
4
25
เพิ่มคอนขางสูงในชวงเวลา
3
20
เดียวกัน (รอยละ 7.74 ตอป)
15
หมายความวาประเทศไทยรับ
2
10
นักทองเที่ยวเพิ่มขึ้น แต
1
5
นักทองเที่ยวแตละคนใชเงินลดลง
0 0
แปลวาการทองเที่ยวของไทย
2000 2001 2002 2003 2004
กําลังขยับลงสูตลาดลาง
LHS: กราฟแทง รายไดตอนักทองเที่ยวตอทริป
RHS: กราฟเสน รายไดตอนักทองเที่ยวตอวัน
ที่มา: การทองเที่ยวแหงประเทศไทย,

29. ปญหาของการทองเที่ยวไทยในมุมมองของไมเคิล พอรเตอร
ประเทศไทยมีองคประกอบหลายสวนที่จําเปนตอการสราง “คลัส
เตอรการทองเที่ยว” ที่ดี
แตรัฐบาลยังไมมีแผนแมบทสําหรับคลัสเตอรนี้ แมวาจะมีองคกร
หรือสมาคมที่เกี่ยวของกับการทองเที่ยวมากมาย มีแผนกลยุทธการ
ทองเที่ยวจํานวนมากและหลากหลาย
การขาดแผนแมบทที่จะกําหนดกลยุทธอยางชัดเจน เปนปจจัยสําคัญ
ที่ทําใหคลัสเตอรนี้ไมสามารถเพิ่มมูลคาจากนักทองเที่ยวได
ผูสําเร็จการศึกษาจากสถาบันการศึกษาไมไดรบการอบรมใน
ั
กิจกรรมที่จําเปนตอธุรกิจการทองเที่ยว เชน วิชาที่เกี่ยวของกับ
การทองเที่ยวกวารอยละ 40 เตรียมนักศึกษาสําหรับตําแหนง
ผูบริหาร ทั้งๆ ที่ตําแหนงผูบริหารเพียงรอยละ 3 เทานั้น

30. จาก Shareholder Model สู Stakeholder Model

31. “นักทองเที่ยวคุณภาพ” ยุคคลื่นลูกที่สาม
1. รับรูขอมูลขาวสารเกี่ยวกับคนตางเชื้อชาติตางวัฒนธรรมไดอยาง
มหาศาลอยูแลวจากอินเทอรเน็ตและสื่อตางๆ ดังนั้นจึงนาจะตองการ
ความ “จริง” ของประสบการณ (authenticity) และ “ปฏิสัมพันธ”
(interaction) มากกวาเดิมเวลาไปเที่ยว – ไมอยาก “ดู” เฉยๆ
2. ยินดีจายเพิ่มแลกกับการไมตองเจอคนพลุกพลานและบริการแบบแมส
3. ยินดีจายเงินแลกกับ “คุณคา” ที่หาไมไดในถิ่นตัวเอง เชน การปฏิบัติ
ธรรม ประสบการณการทํานา การทําอาหารพื้นบาน
4. ความแปลกแยกและเปลียวเหงาที่ทวีความรุนแรง นาจะทําให
่
“อุตสาหกรรมความเหงา” ดึงดูดนักทองเที่ยวได – ประเทศไทยมีฐานที่
ดีอยูแลวในธุรกิจ longstay และ homestay 31

32. “ภาพใหญ” ของการทองเที่ยวไทยที่สราง “พื้นที่มลคาสูง” ได
ู
อสังหาริมทรัพย สุขภาพ & สันทนาการ การทองเที่ยว & สื่อ
อพารตเมนทใหเชา โรงพยาบาล เภสัช ทองเทียวเชิงนิเวศ
่
ทองเทียวเชิง
่
รีสอรต สปา กีฬา
บานพัก longstay
วัฒนธรรม
สถานปฏิบัติธรรม
โฮมสเตย สื่อ & โฆษณา
แพทยแผนทางเลือก
เกษตรกรรม
ผลิตภัณฑสขภาพ
ุ การศึกษา ทุนวัฒนธรรม / สังคม
• สถาบันศาสนา
แพทย / โรงแรม
อาหารเพื่อสุขภาพ
• ภูมิปญญาพื้นบาน
(เกษตรอินทรีย) สิ่งแวดลอม • วัฒนธรรมทองถิ่น
• องคกรภาคประชาชน
สังคมศาสตร
ตลาดตางประเทศ

33. ตลาดหลักใน “ภาพใหญ” เติบโตสูงมาก
ตลาดหลัก ขนาดตลาด สวนแบง อัตราการเติบโต
ปจจุบัน การตลาดของ ของตลาดโลก
(ลานบาท) ไทย (รอยละ) (รอยละตอป)
ทองเทียวเชิงสุขภาพ
่ เอเชีย อเมริกา 1,800,000 1.3 20-30
เกษตรอินทรีย อเมริกา ยุโรป 800,000 ต่ํากวา 0.01 20
ญี่ปุน
สปา อเมริกา 1,600,000 0.2 30
สมุนไพร / ยาแผน อเมริกา ยุโรป 2,600,000 ต่ํากวา 0.01 10-20
ทางเลือก
Longstay อเมริกา ญี่ปุน N/A N/A 10-20
สแกนดิเนเวีย

34. รัฐ / ททท. ควรสงเสริมการทองเที่ยวแบบบูรณาการ
เพื่อสรางทั้งมูลคาเพิ่มใหกับการทองเที่ยวไทย และสราง “พื้นที่
มูลคาเพิ่มสูง” ใหมๆ
เนนการทองเที่ยวแบบยั่งยืน (sustainable tourism) เชน
การทองเทียวเชิงนิเวศ
่
การทองเทียวเชิงวัฒนธรรม
่
การทองเทียวเชิงสุขภาพ
่
พัฒนาโครงสรางพื้นฐานดานการทองเที่ยว อาทิ การศึกษา
ประวัติศาสตรทองถิ่น และกลไกการดูแลรักษาสิ่งแวดลอม

เพิ่มการกระจายรายไดสูทองถิ่นและสงเสริมโครงสรางที่ยั่งยืน ดวย
การ “แปลง” กิจกรรมที่มีมูลคาในภาคการผลิต-บริโภค (อาทิ การดูแล
รักษาปาชุมชน การดูแลผูชรา) ใหเปนเงินตรา

35. รัฐมีนโยบายสงเสริมการทองเที่ยวเชิงนิเวศตั้งแตป 2544
รัฐบาลชุดทีแลวมีนโยบายสงเสริมการทองเทียวเชิงนิเวศแลวตังแตป 2544 แตไม
่ ่ ้
เคยผลักดันอยางจริงจัง
กรอบนโยบายรัฐบาลในดานนี้:
จุดประสงค
เพื่อพัฒนาการทองเที่ยวแบบยั่งยืน และรักษาไวซึ่งทรัพยากรอันสําคัญของประเทศ
ประเด็นนโยบายที่สาคัญ
ํ
การจัดการกับทรัพยากรและสิ่งแวดลอมทางการทองเที่ยว
การใหการศึกษาและความรูกับประชาชนในเรื่องของการทองเที่ยวเชิงนิเวศ
การไดรับความรวมมือจากประชาชนในทองถิ่น
การจัดการดานการตลาดและการนําเที่ยว
การจัดทําโครงสรางการบริการพื้นฐานเพื่อใหสามารถมีการใหบริการได
การสงเสริมการลงทุนและการสงเสริมดานอื่นๆ ทีจัดทําโดยภาครัฐ
่

36. แผนแมบทการทองเที่ยวเชิงนิเวศยังไมเกิดผลเปนรูปธรรม
รัฐบาลพรรคไทยรักไทยไดอนุมัติแผนแมบทการทองเที่ยวเชิงนิเวศ (2545-2549) เพื่อ
สงเสริมอุตสาหกรรมนี้ โดยมีลักษณะทีสอดคลองกับแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ
่
ฉบับที่ 9 แบงออกเปน 14 แผนยอยใน 37 โครงการ
หนวยงานที่มีหนาที่รับผิดชอบโดยตรงตอแผนนี้มีทั้งสิ้น 3 หนวยงาน
กระทรวงการทองเที่ยวและกีฬา
กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช
องคกรบริหารสวนตําบล ในฐานะผูมอานาจดูแลทรัพยากรทองถิ่น
ีํ
อยางไรก็ดี สภาพความเปนจริงที่เกิดขึ้นคือ รัฐบาลยังไมใหความสําคัญดานการทองเที่ยวเชิง
นิเวศอยางจริงจัง
ประเทศไทยยังมีชื่อเสียงระดับโลกเรือง full-moon party ซึ่งไมใชการทองเที่ยวเชิงนิเวศ และจะ
่
กอใหเกิดความเสื่อมโทรมของทรัพยากรในระยะยาวอยางแนนอน
การบุกรุกล้ําที่ในเขตสงวนยังเปนไปอยางอุกอาจ ไรการจับกุมหรือการปองกันใดๆ
การตัดไมทําลายปาโดยผูมีอิทธิพลในทองถิ่นยังคงดําเนินตอไปอยางไมหยุดยั้ง


37. Longstay เปนธุรกิจที่ยังมีขนาดเล็กแตมีศักยภาพสูง
แนวโนมการทองเทียวแบบพํานักระยะยาว (longstay) เปนที่นิยมมากขึ้น
่
จํานวนประชากรผูสูงอายุของโลกเพิ่มสูงขึ้น ซึ่งคนเหลานีนยมยายถิ่นฐานในฤดูหนาวเพื่อหลบอากาศเย็น
้ิ
นักทองเที่ยวระยะยาวรอยละประมาณ 60 จะใชเวลาพักอยูในประเทศไทยประมาณ 1-2 เดือน สวนใหญเปนชาว
อังกฤษ ญี่ปุน เยอรมันและสหรัฐอเมริกา
เมืองไทยมีอากาศอบอุน และคนไทยมีความถนัดดานงานบริการ

เหมาะแกชาวตางชาติที่ตองการใชชีวิตบั้นปลายในการทองเที่ยว มารักษาสุขภาพและพักฟน
หรือตองการหลบสภาพอากาศที่รุนแรงในประเทศของตน
ปจจุบันมีสถานที่และบริการทองเที่ยวแบบระยะยาวโดยเฉพาะอยูประมาณ 100 แหง มีทั้ง
แบบโรงแรม อพารตเมนต หรือโฮมสเตย
สิ่งที่นาจับตามองคือรอยละ 70 ของคนที่มา longstay เปนผูชาย และบอยครั้งจะมี
ภรรยาหรือเมียเชาเปนคนไทย รัฐบาลควรมีความระมัดระวังในเรืองนี้่
ปจจุบนประเทศไทยยังไมมีบริการ longstay แบบครบวงจร โดยทั่วไปจะใหบริการ
ั
ดานที่พกเทานัน ยังไมมีบริการดานสุขภาพ ทัวรวฒนธรรม สปา ฯลฯ
ั ้ ั
ที่มา: การทองเที่ยวแหงประเทศไทย

38. ตลาดการทองเที่ยวเพื่อสุขภาพขยายตัวเร็วและมีมูลคาสูง
ปจจุบันประเทศไทยมีโรงพยาบาลมากกวา 30 แหงที่สามารถรองรับและใหบริการชาว
ตางประเทศได จากโรงพยาบาลเอกชนทั้งหมดกวา 470 แหง
การทองเที่ยวทางการแพทย มีมูลคาเพิ่มสูงมาก โดยปกตินักทองเที่ยวจะใชเงินเฉลี่ยประมาณ 362 USD
ตอวัน ในขณะที่ถามาเที่ยวตามปกติจะใชเงินเฉลี่ยวันละ 100 USD
ประเทศไทยเปนผูนําในการบริการทางการแพทยในบางดานอยูแลว เชน โรคเมืองรอน หรือ
การผาตัดแปลงเพศ
ตลาดการทองเที่ยวทางการแพทยเติบโตอยางรวดเร็วในเมืองไทย
ในป 2547 มีนกทองเที่ยวมากกวา 600,000 คนใชปริการทางการแพทย ทํารายไดใหประเทศกวา 20,000
ั
ลานบาท
ในป 2549 กระทรวงสาธารณสุขคาดวา จะมีนกทองเที่ยวทางการแพทยกวา 1 ลานคน และสรางรายได
ั
ใหแกประเทศกวา 27,000 ลานบาท
ตลาดทองเที่ยวทางการแพทยในเอเชียยังคงเติบโตตอเนื่องในอัตรารอยละ 20-30 ตอป
ภายในป 2555 คาดวาจะมีการใชจายสําหรับการทองเที่ยวทางการแพทยในเอเชีย (ไทย มาเลเซีย
สิงคโปร และ อินเดีย) ปละ 4.4 พันลาน USD หรือกวา 176,000 ลานบาท
ที่มา: กระทรวงสาธารณสุข, Abacus International

39. …แตประเทศไทยยังมีอปสรรคหลายประการ
ุ
ประเทศไทยมีจุดดอยดานภาษาของบุคลากรเมื่อเทียบกับประเทศ
คูแขง เชน สิงคโปร หรืออินเดีย
ประเทศไทยยังไมมีศูนยการประสานงานดานการประกันสุขภาพ
ในขณะที่ประเทศคูแขงมีหนวยงานนี้แลว
ปญหาดานวีซาของนักทองเที่ยวที่อยูนานกวา 90 วันไมได ทําให
ผูปวยโรคเรื้อรังเลือกที่จะรับการรักษาในประเทศอื่น
โรงพยาบาลในประเทศไทยยังไมเปนที่รูจักหรือไวเนื้อเชือใจเทากับ
่
คูแขงในประเทศอื่นที่มีการทําการตลาดมานาน
ที่มา: กรมสงเสริมการสงออก

40. ลักษณะของธุรกิจการทองเที่ยวที่ “ยั่งยืน”
1. อนุรักษ ดูแล และฟนฟูสิ่งแวดลอมอยางตอเนื่อง
2. อนุรักษภูมิปญญาทองถิ่น สรางรายไดใหชุมชนในทางที่สงเสริมความ
ภาคภูมิใจในวัฒนธรรม ไมใชการทองเที่ยวแบบฉาบฉวย (“แตงชุด
ประจําเผาใหนักทองเที่ยวถายรูป”)
3. มี “สมดุล” ระหวางระบบเงินตรา และระบบนอกเงินตราที่เกี่ยวของกับ
การทองเที่ยว (เชน ปาชุมชน โครงการอาสาสมัครเก็บขยะ) โดยไม
เอารัดเอาเปรียบซึ่งกันและกัน ผูใหบริการไมผลักภาระใหรัฐหรือ
ชุมชนรับผิดชอบถายเดียว
4. สราง “มูลคาเพิ่ม” ใหกับทุกฝาย
40

41. ตัวอยางการทองเที่ยวอยางยั่งยืน: ระบบจายตรงใน
กัมพูชา
(ขอขอบคุณขอมูลจาก คุณเพชร มโนปวิตร รองผูอํานวยการ สมาคม
อนุรักษสตวปา (WCS) ประเทศไทย ผูเขียนคอลัมน “โลกสีเขียว” ใน
ั
โอเพนออนไลน : http://www.onopen.com/?cat=81)

42. ระบบการจายตรง
ระบบการจายตรง (Direct Payment) เปนการสรางแรงจูงใจทาง
เศรษฐกิจใหชุมชนทองถิ่นหันมาอนุรักษธรรมชาติแทนการทําลาย มี
หลายรูปแบบและกอใหเกิดผลโดยตรงกับการอนุรักษแตกตางกัน
ออกไป
การจายคาตอบแทนใหคนในชุมชนเพื่อสงเสริมการอนุรักษ เชน จางพราน
ใหมาเปนเจาหนาที่อนุรักษ
การสนับสนุนงบประมาณใหหนวยงานที่ดแลรักษาทรัพยากรธรรมชาติ
ู
การสรางรายไดใหชุมชนผานชองทาง “การทองเทียวเชิงอนุรักษ”
่
การครอบครองกรรมสิทธิ์ในการบริหารจัดการพื้นที่นั้น ๆ เชน การระดม
ทุนซื้อพื้นที่ธรรมชาติเพื่อนํามาจัดตังเปนเขตอนุรักษเอกชนหรือศูนยศึกษา
้
ธรรมชาติ 42

43. โครงการอนุรกษนกน้ําหายากในกัมพูชา
ั
Northern Plains เปนทุงหญาธรรมชาติผสม
ปาเต็งรังและพื้นที่ชุมน้ําอันอุดมสมบูรณ
ขนาดใหญอยูในประเทศกัมพูชา และยังเปน
แหลงอาศัยและวางไขของนกหายากใกล
สูญพันธุหลายชนิด โดยเฉพาะนกชอนหอยดํา
(White-Shouldered Ibis) และนกชอนหอยใหญ (Giant Ibis) ที่ใกลสูญพันธและ
มีอยูที่นท่เดียวเทานั้นในโลก
ี่ ี
ตังแตปลาย 1990 เริ่มมีการกอตัวอยางเงียบ ๆ ของโครงการ Ecotourism
้
หลายโครงการ หนึ่งในนั้นคือโครงการทองเทียวเชิงอนุรักษนกหายาก
่
(Tmatboey Ibis Tourism Site) โดยจัดตังคณะกรรมการหมูบานอันประกอบไป
้
ดวยตัวแทนที่มาจากการเลือกตัง 9 คน มีหนาที่หลักคือจัดการ “กองทุนพัฒนา
้
หมูบาน” ในนามของชุมชน 43

44. โครงการอนุรกษนกน้ําหายากในกัมพูชา (ตอ)
ั
ดําเนินโครงการหลัก 2 โครงการ
โครงการทองเทียวเชิงอนุรักษ โดยจัดใหพ้นที่
่ ื
บริเวณนั้นเปนแหลงทองเที่ยว สําหรับนักดูนก
โดยไกดทองถิ่นไดผลตอบแทนจากการพา
นักทองเที่ยวไปดูนก และเก็บคาบริการจาก
ที่พัก (Home stay), อาหารและเครื่องดื่ม
โครงการปกปองรังนก (Bird Nest Production
Program) เนื่องจากการเก็บไขนกมาขายเปนภัย
คุกคามทีสําคัญทีสุดตอความอยูรอดของนก
่ ่
ในโครงการนี้รัฐจึงใหเงินตอบแทนแกชาวบานที่
พบรังนกและดูแลรักษารังนกไปจนกวาลูกนกจะ
ออกจากรัง รวมทั้งมีเจาหนาที่ 2 คนคอยดูแลตรวจสอบและติดตามผลงานเต็มเวลา 44

45. โครงการอนุรกษนกน้ําหายากในกัมพูชา (ตอ)
ั
เมื่อถึงป 2004 รัฐจึงออกกฎใหพ้นที่แหงนี้เปน
ื
พื้นที่อนุรักษ หามลาสัตว
ถาสมาชิกคนใดไมเคารพกฎการรักษารังนกหรือฝา
ฝนลานก แผนการทองเที่ยวทั้งหมดจะถูกยกเลิก
ทันที หรือไมผูฝาฝนจะตองถูกตัดสิทธิจากการ
ไดรับผลประโยชนตาง ๆ
หลังจากดําเนินการมาระยะหนึ่ง โครงการนี้เริ่มเปน
ที่รูจักมากขึ้นในกลุมนักดูนก นักทองเที่ยวเพิ่มขึ้น
และมีแนวโนมวาจะใชเวลาทองเทียวนานขึนทุกป
่ ้
ทําใหเกิดรายไดหมุนเวียนในชุมชนมากขึ้น
เฉพาะป 2006 – 2007 การทองเที่ยวสรางรายได
ใหกับชุมชนกวา $7,000 ซึ่งเมื่อเทียบกับรายได
50 เซนตตอวันของชาวกัมพูชาแลว นี่ถือเปนความ
แตกตางอยางมีนยสําคัญ
ั 45

46. ผลของโครงการอนุรกษนกน้ําหายากในกัมพูชา
ั
ประชากรนกมีจํานวนเพิ่มขึ้น ปญหาการลานกลด
ลงอยางมีนัยสําคัญ รวมทั้งยังสรางทัศนคติใน
เรื่องการอยูรวมกับนกของชาวบานใหดขึ้น
ี
เพราะสมาชิกชุมชนรูวานกและสัตวปาอื่นๆ เปน
แมเหล็กดึงดูดนักทองเที่ยว
รายไดจากโครงการนี้กวา 80 เปอรเซ็นตตกอยู
กับชาวบานโดยตรง เปนการสงเสริมการสราง
รายไดอยางถูกกฎหมายใหชาวบาน แทนที่
จะตองเสี่ยงหารายไดจากการลาหรือขโมยลูกนก
ซึ่งผิดกฎหมาย
46

47. ผลของโครงการอนุรกษนกน้ําหายากในกัมพูชา (ตอ)
ั
สรางความเขาใจเกี่ยวกับการจัดสรร
พื้นที่เพื่อการอนุรักษใหกับชาวบาน
ถือเปนวิธีแกปญหาที่เสียตนทุนนอยและ
มีประสิทธิภาพเมื่อเทียบกับวิธีอื่น ๆ
ปจจุบันคณะกรรมการหมูบานสามารถรับผิดชอบ
ดูแล และจัดการการทองเที่ยวไดดวยตัวเองเกือบทั้งหมดแลว
จุดแข็งของทั้งสองโครงการอยูที่การเชื่อมโยงเปาหมายการอนุรักษ
เขากับแนวทางการดําเนินงานโดยตรง และมีระบบการสํารวจ
ติดตามประชากรนกที่ชัดเจน
ใช “เงิน” สรางแรงจูงใจในทางที่เอื้อตอการอนุรักษอยางยั่งยืน 47