Burrhus Frederic Skinner, Edimsel Koşullanma

1. EDİMSEL KOŞULLANMA
1

2. Burrhus Frederic Skinner (1904-1990)
• Amerikalı psikologdur.
Pennsylvania'da
doğmuştur. Yazar olma
hayali ile New York’taki
Hamilton College’a başladı
ve 1926 yılında mezun
oldu. Bir süre İngiliz
Edebiyatı üzerine çalıştı.
2

3. •Watson’ın (1924) davranışçılık ve Pavlov’un (1927) koşullu
refleksler kitaplarını okuduktan sonra insan davranışları
üzerine odaklandı. Daha önce hiçbir psikoloji dersi almadığı
halde 1928 yılında Harvard’a psikoloji bölümü yüksek lisans
öğrencisi olarak kaydoldu. Öğrencilik döneminde sıcaklık ve
nemi ayarlayan bir bebek beşiği icat etti. 1931 yılında
Harvard’da doktorasını tamamlayan Skinner, 1936 yılına
kadar bu kurumda asistanlık yaptı.
3

4. •Skinner sorunlu çevre koşullarını düzenlemek için
alternatifler geliştirmeye çalışmıştır. İkinci çocuğu dünyaya
geldiğinde onun için daha rahat uyuyabileceği ve
sorunlardan uzaklaşabileceği bir ortam tasarlamıştır.
•Çocuğu okul çağına geldiğinde ise hatalı eğitim
uygulamalarını düzeltmek için harekete geçmiştir. Bu
amaçla öğretim makinesini (araçlarını) geliştirmiştir ve
öğretimi programlamıştır.
•Skinner gözlenebilir davranışlarla ilgilenmiştir ve amacı
davranışları betimlemektir. Skinner hayvanlarla ve
insanlarla yaptığı deneylerde bu organizmaların biyolojik
farklılıklar barındırmalarına karşın öğrenme süreçlerinin
benzerlik gösterdiğini belirtmiştir.
4

5. Thorndike’ın çalışmalarından hareket eden Skinner,
organizmanın davranışlarını uyarıcılara karşı gösterilen
otomatik bir tepki olmaktan çok kasıtlı olarak yapılan
hareketler olarak kabul etmektedir.
Skinner’a göre iki tür davranış bulunmaktadır.
DAVRANIŞ
TEPKİSEL
DAVRANIŞ
EDİMSEL
DAVRANIŞ
5

6. Tepkisel Davranış (Respondent Behavior)
• Davranış bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulur.
Uyarıcı tepki arasında gözlenen bir korelasyonu içerir.
Klasik koşullamadaki koşulsuz tepki, koşulsuz uyarıcı
tarafından meydana getirildiğinden tepkisel davranışa
örnek teşkil eder. Belli bir çevresel uyarıcı sonucunda
oluşan tepkilerdir (diz refleksi). Tüm refleksler birer
tepkisel davranıştır.
Bir uyarana karşılık
gösterilen davranıştır.
Örneğin; öğretmen sınıfa
girdiğinde öğrencilerin
ayağa kalkması
6

7. Edimsel Davranış (Operant Behavior)
• Herhangi bir ihtiyaç durumunda,organizmanın
kendiliğinden ortaya koyduğu davranışlara edim denir.
Örneğin; bir güvercinin kafasını kaldırması bir tepkidir.
Burada “kafa kaldırma” şeklinde tanımlanan davranış,
belirli durumlarda ortaya çıktığına bakılmaksızın bir
edimdir.Edimsel davranışın ilk nedeni organizmanın
içindedir. Edimsel davranış kendiliğinden ortaya çıkar ve
sonuçları tarafından kontrol edilir.
Bilinen bir uyarıcı
tarafından oluşturulmaz,
organizma tarafından ortaya
konur ve sonuçları
tarafından kontrol edilir.
Örneğin; öğrencinin derste
parmak kaldırarak
kendiliğinden söz istemesi
7

8. Tepkisel Koşullanma (Respondent Conditioning)
• Pavlov’un klasik koşullanması ile aynıdır. Davranışın
meydana gelebilmesinde uyarıcı çok önemlidir. Bu
nedenle Skinner bu koşullanmaya “S Tipi Koşullanma
(stimulus)” adını da vermektedir.
• Pekiştireç tepkiden önce, tepkiye bağlı olmadan verilir.
Yani önce uyaran vardır ve organizma ona tepki gösterir.
(U-T)
8

9. Edimsel Koşullanma (Operant Conditioning)
• Tepkisel koşullanma yoluyla öğrenmeyi sağlamak için,
yapılan bir davranışa neden olan uyarıcının bilinmesi
gerekir. Oysa insan davranışlarına neden olan uyarıcıları
her zaman tahmin etmek mümkün değildir. İnsanlar
çevrelerinde bulunan çeşitli nesnelerle etkileşim kurarak
farklı davranışlarda bulunurlar.
• İlk önce davranış meydana gelir. Daha sonra davranışa
göre uyarıcı verilir. Bu koşullanmada tepki (davranış)
önemli olduğu için “R Tipi Koşullanma (response)” adı
da verilmektedir.
9

10. Edimsel Koşullanma Süreci
Skinner’a göre davranışın birey açısından iki sonucu
olabilir:
1.Gösterilen davranış organizmanın hoşuna giden bir
durum oluşturur ya da onu hoşuna gitmeyen bir
durumdan kurtarır.
2.Gösterilen bir davranış organizmanın hoşuna gitmeyen
bir durum oluşturur.
Skinner’a göre davranış birinci durumdaki gibi bir sonuç
ortaya koyuyorsa o davranışın tekrarlanma ihtimali artar.
10

11. Edimsel Koşullanma Süreci
Edim Tepki Davranış
Organizmanın
gelişi güzel, hangi
uyarıcıya dönük
olduğunu
belirleyemediğimiz
tepkisi
Ödül Ceza
11

12. Skinner edimsel koşullanma çalışmaları
için ses ve ışık geçirmez çevreden
yalıtılmış "Skinner kutusu" adı verilen
bir araç kullanmıştır. Skinner içinde
manivela bulunan bu kutuya bir fare
yerleştirmiştir. Bu kutuda fare
manivelaya bastığında belli bir miktar
yiyecek ya da su veren bir mekanizma
vardır. Aynı zamanda manivela, farenin
kutuda bulunma süresi içinde buraya
basma sayısını grafik olarak çizen bir
kaydetme sistemine bağlıdır. Böylece,
belli bir zaman içinde yapılan tepki
sayısı tutarlı bir deneysel ortam içinde
belirlenmekte ve insan denekle hiç
temas etmemektedir.
12

13. Edimsel koşullanma deneyi, farenin kutu
içindeki manivelaya basarak yiyecek elde
etmeyi öğrenmesi esasına dayanmaktadır.
Fare başlangıçta kutunun içinde tesadüfi
olarak dolaşmış, etrafı koklamış ve kutunun
içini incelemiştir. Aç olan fare tesadüfen
düğmeye her yaklaştığında yiyecek
verilmiştir. Aşama aşama yaklaştıkça
yiyecek alan fare daha sonra düğmeye
basma davranışını göstermiştir. Daha sonra
fare her acıktığında düğmeye basarak
yiyeceğini almıştır. Küçük yiyecek parçasını
yiyen fare, genel uyarılmışlık haline girmiş
ve daha büyük bir çabayla etrafı araştırmaya
başlamıştır. Sonuç olarak, fare manivela ile
yiyecek arasındaki bağlantıyı kurmuş ve her
acıktığında manivelaya basarak yiyecek elde
etmiştir.
13

14. Skinner Kutusu’ndan elde edilen grafik aşağıdaki gibidir:
Grafikten de görüldüğü gibi manivelaya basma davranışını
öğrenen hayvan, bu davranış sonucunda pekiştirildiği için
manivelaya basma davranışında zamanla bir artış
gözlemlenmektedir.
14

15. Daha sonra farenin bir ceza
karşısında nasıl
davrandığını öğrenmek için
kutu içine birkaç düğme
daha koyulmuş ve
bunlardan birine elektrik
şoku verilmiştir. Aç fare
şok veren düğmeye
bastığında şok sonrası o
gün tekrar düğmeye
basmamıştır.
2.günde aynı uygulama devam etmiş fare yine şok veren düğmeye
basmış yine o gün başka düğmeye basmamıştır. 3.günde şok
verilmemiştir. Böylece ceza ortadan kalktığında farenin davranışının
nasıl değişeceği görülmek istenmiştir. Fare düğmeye bastığında şok
olmadığını anlamış ve davranışın tekrarlanma olasılığının arttığı
gözlenmiştir.
15

16. Sonuç:
Pekiştireç davranışın tekrarlanma olasılığını
artırmaktadır (yemek). Ceza (elektrik şoku) istenmeyen
davranışı ortadan kaldırmaz o an için bastırır ve
yapılma olasılığını azaltır. Ceza ortamdan çekildiğinde
ise istenemeyen davranışta artma görülür
16

17. Pekiçtireçler (Reinforcers)
• Davranışı izleyen ve organizma üzerinde hoşa gidici bir
etki yaratarak, davranışın (edimin) ortaya çıkma
olasılığını artıran uyarıcılara pekiştireç adı verilir.
Pekiştireçler iki gruba ayrılmaktadır:
Pekiştireçler
Olumsuz PekiştireçlerOlumlu Pekiştireçler
17

18. Olumlu Pekiştireçler (Positive Reinforcers)
• Eğer bir davranışın yapılması sonucunda ortaya çıkan
bir uyarıcının etkisi, o davranışın ilerde tekrar ortaya
çıkma olasılığını arttırırsa, bu uyarıcıya “olumlu
pekiştireç” denir. Yani olumlu pekiştireçler, ortama
konulduğunda belirli bir davranışın yapılma sıklığını
arttıran uyarıcılardır. Bu uyarıcılar da birincil ve ikincil
olumlu pekiştireçler olarak ikiye ayrılmaktadırlar.
18

19. Birincil Olumlu Pekiştireçler (Primary
Positive Reinforcers)
• Su, yiyecek gibi bazı pekiştireçler doğal pekiştirme
gücüne sahiptirler. Organizmanın bunlarla daha
önceden bir yaşantısı olmasa da davranışı pekiştirme
gücüne sahiptirler. Organizmanın fiziksel ihtiyaçlarını
karşılayan, canlının yaşaması ile ilgili olan
pekiştireçlerdir.
19

20. İkincil Olumlu Pekiştireçler (Secondary
Positive Reinforcers)
• Herhangi bir nötr uyarıcının birincil olumlu
pekiştireçlerle ilişkilendirilmesiyle olumlu pekiştireç
özelliği kazanan uyarıcılardır. Bu pekiştireçlerin
etkinlikleri, birincil olumlu pekiştireçlerle olan
ilişkilerinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle bu tip
pekiştireçlere koşullu pekiştireç de denilmektedir.
Örneğin; para ikincil olumlu pekiştireçtir. Para
bireylerin fiziksel ihtiyaçlarını doğrudan karşılamaz.
Ancak yiyecek gibi birincil ihtiyaçları karşıladığından
zamanla davranışları pekiştirir.
20

21. Olumsuz Pekiştireçler (Negative
Reinforcers)
• Ortamdan çıkarıldıklarında belirli bir davranışın
yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır. Olumsuz
pekiştireçler, organizmaya rahatsızlık veren uyarıcılardır
ve birincil ve ikincil olumsuz pekiştireçler olmak üzere
iki gruba ayrılır.
21

22. Birincil Olumsuz Pekiştireçler (Primary
Negative Reinforcers)
• Organizmaya zarar veren, organizmanın yaşamını tehdit
eden uyarıcılardır. Ortamdan çekildiklerinde belli bir
davranışın yapılma olasılığını arttırırlar. Skinner’in
deneyinde elektrik şoku verilen fare, manivelaya
bastığında şok kesilmektedir. Burada elektrik şoku
birincil olumsuz pekiştireçtir.
• ÖRNEKLER: Elektrik çarpması, ateş, yüksek tonda ses,
radyasyon, gibi durumlardır.
22

23. İkincil Olumsuz Pekiştireçler (Secondary
Negative Reinforcers)
• Önceden nötr olan ve sonradan birincil olumsuz
pekiştireçlerle ilişkilendirilerek pekiçtireç özelliği
kazanan uyarıcılardır. Organizmaya fizyolojik olarak
zarar vermeyen buna rağmen organizma tarafından
istenmeyen uyarıcılardır.
• Örneğin, sobada eli yanan bir çocuğu düşünelim. Soba
önceleri çocuk için nötr bir uyarıcıdır. Daha sonra
yakıcılık özelliği ile soba ilişkilendirilmiştir ve soba çocuk
için ikincil olumsuz pekiştireç olmuştur.
23

24. Pekiştirme (Reinforcement)
• Davranışı güçlendirici olayların tamamı pekiştirme adını
alır (Skinner, 1953, s.65). Pekiştirme, olumlu
pekiştireçleri ortama koyarak ya da olumsuz
pekiştireçleri ortamdan çıkararak davranışın yapılma
olasılığını artırma işlemidir. Olumlu ve olumsuz
pekiştirme olmak üzere iki türlü pekiştirme vardır.
24

25. Olumlu Pekiştirme (Positive Reinforcement)
• Organizmanın bir davranışın ardından gelen ve
organizma için memnuniyet yaratan bir uyarıcının
ortama eklenmesi ile davranışın yapılma olasılığını
arttırma işlemidir (Wood, Wood ve Boyd, 2005, s.180).
Bir başka deyişle olumlu pekiştireçlerin ortama
konulması işlemidir.
ÖRNEKLER:
• Bir annenin odasını toplayan çocuğuna çikolata vermesi
• Fizik öğretmeninin yıl boyunca derse düzenli olarak
katılan öğrencilerin yıl geçme notlarına 10‘ar puan
eklemesi
25

26. Olumsuz Pekiştirme (Negitive
Reinforcement)
• Olumsuz pekiştirme, itici uyarıcının ortamdan çekilmesi ile
davranışın yapılma sıklığını arttırma işlemidir (Driscoll,
2004, s.39). Kısaca olumsuz pekiştireçlerin ortamdan
çıkarılmasıyla davranışın yapılma olasılığını arttırma
işlemine denir.
ÖRNEKLER:
• Ders çalışırken dışarıdan gelen gürültüden rahatsız olan
öğrencinin kalkarak pencereyi kapatması
• Ödevlerini çok iyi yapan öğrencileri sınavdan muaf tutmak.
Yapılan ödevler istenilen davranıştır. Bu istenilen davranış,
öğrencileri istemedikleri bir durumdan (sınavdan)
kurtarmıştır.
26

27. Batıl Davranış (Superstitious Behaviour)
• Skinner tarafından 1948’de yapılan çalışma batıl davranış
ile ilgili psikoloji literatüründe ilk deneydir (Ayhan ve
Yarar, 2005, s.17). Bu deney sonucunda Skinner,
güvercinin yiyecek verilmeden hemen önceki davranışını,
bu davranışlarla yiyeceğin verilmesi arasında hiçbir ilişki
olmamasına karşın tekrarladığını bulmuştur: tek ayak
üstünde durma, zıplama, etrafında dönme gibi (Skinner,
1948, s.7). Güvercin tek ayak üstünde dururken yiyeceğin
verilmesi tamamen bir rastlantıdır, ancak güvercin bu
davranış ile pekiştirme arasında bir ilişki olduğunu
düşünür ve davranışı tekrar eder (Skinner, 1948, s.6). Bu
durum Skinner tarafından “batıl davranış” olarak
tanımlanmıştır.
27

28. Pekiştirme Tarifeleri (Schedules of
Reinforcement)
• Pekiştirme tarifesi, davranışı izleyen pekiştireçlerin
verilme biçimlerini içerir.
Pekiştireç
Verme
Sürekli
Pekiştirme
Aralıklı
Pekiştirme
Sabit Aralıklı
Pekiştirme
Değişken Aralıklı
Pekiştirme
Sabit Oranlı
Pekiştirme
Değişken Oranlı
Pekiştirme
Zaman
Aralıklı
Oran
Aralıklı
28

29. Pekiştirme Tarifeleri (Schedules of
Reinforcement)
• Pekiştirme tarifesindeki değişimler, organizmanın ne
sıklıkta ve ne zaman tepkide bulunacağı üzerinde önemli
etkilere sahiptir.
• Pekiştirme tarifeleri, edimsel davranışın sönme hızını da
etkiler (O’Connor, 1968, s.70).
29

30. Sürekli Pekiştirme (Continuous Reinforcement-
CRS)
• En basit pekiştirme tarifesidir. Organizmanın yaptığı her
doğru davranışın pekiştirilmesidir. Sürekli pekiştirme,
organizmanın davranışı sürdürmesinde etkili olmaz, ancak
davranışı oluşturmanın ilk aşamalarında etkilidir (Driscoll,
2004, s.49). Bu tür pekistirme, yeni, zor ve karmaşık
davranışların kazandırılmasında kullanılır (Can, 2005, s.105).
Örneğin, okuma yazma öğrenmekte olan çocuklara verilen
pekiştirmeler.
• Ancak sürekli pekiştirme belli bir süre sonra organizmada,
ilgisizlik-alışma gibi durumlar yaratır. Çünkü pekiştireç
sürekli verildiğinde önemini kaybeder. Bu nedenle sönmeye
karşı en az dirençli pekiştirme tarifesidir.
30

31. Aralıklı Pekiştirme (Intermittent Reinforcement)
• Aralıklı pekiştirmede tepkinin pekiştirilip pekiştirilmeyeceği
tepkinin verildiği zamana ve tepki sayısına bağlıdır
(Herrnstein ve Morse, 1958, s.15).
• Zaman aralıklı ve oran aralıklı olmak üzere iki tip aralıklı
pekiştirme tarifesi vardır.
31

32. 1) Zaman Aralıklı Pekiştirme
a) Sabit Aralıklı Pekiştirme (Fixed-Interval
Schedule of Reinforcement-FI)
• Sabit aralıklı pekiştirme tarifesinde, davranışın
pekiştirilip pekiştirilmeyeceğini belirleyen faktör
zamandır (Driscoll, 2004, s.49). Bir başka deyişle
istenen tepkiyi pekiştirmek için en son pekiştirme
işleminden sonra sabit bir süre geçmelidir (Mergel,
1998, s.5).
• Sabit-aralıklı pekiştirme tarifesi kısaca SAn ile gösterilir.
SA’dan sonra gelen sayı (n), ilk pekiştireçten sonra
beklenmesi gereken sabit zamanı gösterir.
32

33. Örnek:
• Kişilerin katıldıkları bir kursta her 10 günde bir sınav
olduklarını varsayalım. Her bir sınavın öğrenci için
pekiştireç olduğunu kabul edelim. Bu kursta, SA10 gün
tarifesine göre pekiştirilen öğrenci,
sınav günü yaklaştıkça çalışmalarını arttırır.
sınavdan hemen sonraki günlerde çalışmaları azalır,
yani pekiştirme sonrası duraklama yaşanır.
sonraki sınava kadar düzgün ve yüksek oranlı bir
çalışmada bulunur.
33

34. 34

35. b) Değişken Aralıklı Pekiştirme (Variable-Interval
Schedule of Reinforcement-VI)
• Değişken aralıklı pekiştirme tarifesinde, davranışın ne
zaman ödüllendirileceği bilinmez. Pekiştirmenin her beş
dakikada bir verilmesi yerine, ortalama olarak her beş
dakikada bir verilmesi gibi bir durum söz konusudur
(Skinner, 1953, s.102). Kısaca DA ile gösterilir.
• Örneğin, öğretmenin öğrencilerin ödevlerini yapıp
yapmadıklarını kontrol etmesi. Öğretmenin ne zaman
öğrencilerin ödevlerini kontrol edeceği bilinmediğinden
öğrenciler devamlı olarak ödevlerini yapmaya
çalışacaklardır.
35

36. 2) Oran Aralıklı Pekiştirme
a) Sabit Oranlı Pekiştirme(Fixed-Ratio Schedule of
Reinforcement-FR)
• Belirli sayıda tekrar edilen davranış pekiştirilir.
Organizma her pekiştireç için sabit sayıda tepkide
bulunmak zorundadır. Endüstride kullanılan parça başı
ücret sistemi bu tarifeye örnektir (Skinner, 1953,
s.102).10 gömlek diken işçiye belli bir ücret vermek gibi.
• Sabit oranlı pekiştirmede zaman önemli değil, doğru
davranışın sayısı önemlidir. Kısaca SO ile gösterilir.
• ÖRNEK: 4 yıldız alabilen öğrencilere çikolata verilmekte
ise bu tarife sabit-oranlı-4 tarifesi dir. Kısaca SO-4
olarak gösterilir.
36

37. • Farklı sayıda tepkiye karşılık, pekiştirme işlevinin
gerçekleştirilmesidir. Değişken oranlı pekiştirme tarifesi kısaca DO ile
gösterilir. Ortalama bir tepki sayısı söz konusudur.
• Örneğin; ortalama altı davranıştan sonra organizmaya pekiştirme
verilmesi
• Kumar makineleri, zar oyunları, rulet çarkı, at yarışları gibi kumar
oyunları değişken oranlı pekiştirme tarifesine örnektirler (Skinner,
1953, s.104).
• Değişken oranlı pekiştirme tarifesi, en yüksek sayıda tepki üreten
tarifedir. Çünkü pekiştirmenin hangi davranıştan sonra geleceği
bilinmemektedir. Bu nedenle sönmeye karşı en dirençli tarife budur.
b) Değişken Oranlı Pekiştirme (Variable Ratio
Schdule of Reinforcement-VR)
37

38. Pekiştirme Kullanımında Dikkat Edilmesi
Gereken Durumlar
• Pekiştireç verilirken, çocuğa hedef davranış için pekiştireç verildiğiPekiştireç verilirken, çocuğa hedef davranış için pekiştireç verildiği
açıklanmalı, pekiştireç ile davranışı eşleştirilmesi sağlanmalıdır.açıklanmalı, pekiştireç ile davranışı eşleştirilmesi sağlanmalıdır.
• Pekiştirme uygun davranışın hemen ardından sunulmalıdır.
• Programın başlangıç ve edinim aşamalarında davranış sürekli
pekiştirilmelidir. Daha sonra belli bir programa göre azaltılmalıdır.
• Etkili pekiştireç tarifeleri kullanılmalı ve tutarlı olarak uygulanmalıdır.Etkili pekiştireç tarifeleri kullanılmalı ve tutarlı olarak uygulanmalıdır.
• Pekiştireç öğrenci için etkili olmalıdır. Yani öğrencinin yaşına, cinsiyetinePekiştireç öğrenci için etkili olmalıdır. Yani öğrencinin yaşına, cinsiyetine
ve ilgilerine hitap edebilmelidir.ve ilgilerine hitap edebilmelidir.
• Pekiştireçler uygulayıcı tarafından kolay bulunulabilmeli ve buPekiştireçler uygulayıcı tarafından kolay bulunulabilmeli ve bu
pekiştireçlerin kullanımı kolay olmalıdır.pekiştireçlerin kullanımı kolay olmalıdır.
38

39. Ceza (Punishment)
• Olumsuz bir davranışın yaşanma sıklığını azaltmak ya da
ortadan kaldırmak için kullanılan uyarıcıdır (Heitzman,
2001, s.17). Bir davranışın arkasından gelir ve organizma
için hoşa gitmeyen bir durum yaratır. İki tip ceza vardır.
Ceza
II. Tip CezaI. Tip Ceza
39

40. I. Tip Ceza
• Organizmanın bir davranışın arkasından ortama hoş olmayan
bir uyarıcının eklenmesidir. Bir başka deyişle olumsuz
pekiştirecin ortama sokulmasıdır (Skinner, 1953,
s.73).Davranışın arkasından olumsuz uyarıcı organizmaya
doğrudan doğruya verilir. Çocuğun yaptığı bir davranış
nedeniyle dövülmesi, azarlanması gibi.
II. Tip Ceza
• Organizmanın hoşuna giden bir uyarıcının ortamdan
çekilmesiyle organizma için hoş olmayan bir durumun
yaratılmasıdır. Bir başka deyişle olumlu pekiştirecin
ortamdan çıkarılmasıdır (Skinner, 1953, s.73).Ödevini
yapmayan öğrencinin teneffüse çıkmasını yasaklama, kural
ihlali yapan sürücünün ehliyetine el konulması gibi.
40

41. Olumsuz pekiştirme ile ceza, çoğu zaman karıştırılmakta birbirinin yerine
kullanılmaktadır. Oysa, olumsuz pekiştirmede, olumsuz pekiştireçler ortamdan
çıkartılırken, cezada olumsuz pekiştireçler ortama konulur. Olumsuz
pekiştirmede, davranışın tekrar edilme olasılığı artarken, cezada davranışın
tekrarlanma olasılığı azalır.
Süreç Davranıştan Sonra Davranışın Durumu
Olumlu Pekiştirme Olumlu uyarıcı ortama
eklenir.
Davranışın yapılma
sıklığı artar.
Olumsuz Pekiştirme Olumsuz uyarıcı
ortamdan çıkarılır.
Davranışın yapılma
sıklığı artar.
I. Tip Ceza Olumsuz uyarıcı ortama
eklenir.
Davranışın yapılma
sıklığı azalır.
II. Tip Ceza Olumlu uyarıcı
ortamdan çıkarılır.
Davranışın yapılma
sıklığı azalır.
41

42. Ceza Kullanımının Sakıncaları
•Skinner’a (1953, s.186) göre cezanın kullanılması, istenmeyen
davranışta anlık değişimler meydana getirir. İstenmeyen davranışı
tamamen ortadan kaldırmaz, davranışı baskı altına alır. Ceza
ortadan kalktığı zaman davranış yeniden meydana gelebilir. Bu
nedenle ceza, istenmeyen davranışı ortadan kaldırmak için yetersiz
kalmaktadır. Ceza istenmeyen davranışı gösterir ve “Kes şunu”
anlamını taşır (Hilgard, Atkinson ve Atkinson, 1979, s.206). Ancak
organizmanın istenilen davranışı oluşturmasına yardımcı olmaz
(Wood, Wood ve Boyd, 2005, s.186). Çünkü doğru davranışı
pekiştirmez. Doğru davranışı değil, cezadan kaçmayı öğretir
(Skinner, 1953, s.190; Wilson, 1999, s.1).
42

43. Ceza Kullanımının Sakıncaları
•Ceza kullanımı sonucunda çocuklarda, gençlerde ve yetişkinlerde;
öfke, utanç ve intikam duyguları oluşabilir, böyle hisseden bireylere
ise bir şey öğretmek mümkün değildir (Dodson, 1998, s.39-41). Yani
ceza, açık bir şekilde öğrenmeye dair olan ilgiyi azaltmaktadır
(Swanson, 2001, s.47). Ceza sonucunda oluşan bu olumsuz
duygular, diğer uyarıcılara da genellenebilir (Senemoğlu, 2012,
s.154). Bunun sonucunda birey öğretmene, okula, arkadaşlarına
karşı kötü duygular besleyebilir. Ayrıca cezayı uygulayıcıya
(ebeveyn, öğretmen ya da işveren) ve cezanın uygulandığı ortama
karşı (ev, okul ve iş yeri) bireyde hoş olmayan duygular oluşabilir
(Hilgard, Atkinson ve Atkinson, 1979, s.207). Cezanın bir başka
olumsuz yanı ise bireyde saldırgan davranışlara neden olmasıdır.
Çocuk ceza veren kişiyi model alarak saldırgan davranışlar
sergileyebilir (Erden ve Akman, 2005, s.144)
43

44. Ceza Kullanımının Sakıncaları
•Cezanın birey için birçok olumsuz etkileri olduğu açıktır. Ancak
istenmeyen davranışı azaltmada anında etkili olması (Skinner, 1953,
s.183) nedeniyle çok sık başvurulan bir yöntemdir. Cezayı uygulayan
bireyin, bu davranışı hemen pekiştiği için birey cezalandırma
davranışına devam eder (Senemoğlu, 2012, s.155). Ancak cezanın bu
etkisi yanıltıcıdır ve ceza uzun vadede etkisizdir. Bu nedenle
istenmeyen davranışı değiştirmek ya da ortadan kaldırmak için
cezaya alternatif olacak yöntemlerin kullanılması daha uygun bir
yaklaşım olur. Skinner da (1953, s.192) bir edimi zayıflatmada ceza
kullanımından kaçınılması ve başka yolların denenmesi gerektiğini
belirtmiştir.
44

45. Cezaya Alternatif Durumlar
• Eğer istenmeyen davranış çocuğun gelişim döneminin
(developmental schedule) bir özelliği ise, çocuğun bu dönemi
atlatmasını beklemek gerekir. Çünkü eğer davranış çocuğun
yaşının bir fonksiyonu ise çocuk büyüdükçe bu davranış
düzelecektir (Skinner, 1953, s.191-192).
• Problemli davranış görmezden gelinip (ignoring) uygun
davranışlarla daha fazla ilgilenilerek problemli davranışın
ortadan kaldırılması söz konusu olabilir (Wood, Wod ve Boyd,
2005, s.187). Ancak başka kişilere zarar verecek nitelikte olan
davranışların görmezden gelinmesi uygun değildir (Dembo,
1994, s.54).
45

46. Cezaya Alternatif Durumlar
• İstenmeyen davranışın hemen ardından kişi kısa süreliğine,
bulunduğu ortamdan çıkarılarak ilgisini çekebilecek ya da
ilgisini yönlendirebileceği hiçbir uyarıcının bulunmadığı
başka bir ortama gönderilerek “ara verme (timeout)” adı
verilen durum gerçekleştirilebilir (Driscoll, 2005, s.43; White,
Nielsen ve Johnson, 1972, s.111). Burada amaç çocuğun bir
süreliğine yalnız kalarak yaptığı davranışı sorgulamasını
sağlamaktır.
• Çocuğa istenmeyen davranışın bıktırılıncaya kadar
yaptırılması da istenmeyen davranıştan vazgeçilmesine
yardımcı bir yöntemdir (Senemoğlu, 2012, s.155). Eğer
çocuğun Türk kahvesi içmesi istenmeyen davranış ise ona
bıkıncaya kadar kahve içirilmesi gibi.
46

47. Cezaya Alternatif Durumlar
• İstenmeyen davranışına neden olan ortam değiştirilebilir
(Senemoğlu, 2012, s.155). Örneğin, kopya çekme davranışını
önlemek için öğrencilerin aralıklı oturtularak bu davranış
ortam değiştirme yoluyla önlenebilir.
• Skinner (1953, s.192) cezaya alternatif olarak en etkili
yöntemin sönme (extinction) olduğunu belirtmiştir. Bir
davranışın sönmesini beklemek çok zaman alsa da davranışın
unutulmasından daha hızlı gerçekleşir. Pekiştirilmeyen
davranış bir süre sonra söner.
47

48. Edimsel Koşullanma Kavramları
Sönme (Extinction)
• Pekiştirilmeyen davranış söner. Bir davranışın sönmesi, o
davranışın edimsel koşullanma yoluyla öğrenilmesinden çok
daha fazla zaman gerektirir (Skinner, 1953, s.89). Ancak bir
davranışın ortadan kaldırılmasında kullanılan etkili bir
yöntemdir (MacMillan, 1973, s.70; Skinner, 1953, s.71).
• Örneğin, Skinner kutusundaki fare manivelaya basma
davranışı yiyecekle pekiştirilmediğinde, bir süre sonra bu
davranışın giderek azaldığı görülmüştür.
48

49. 49
Reynolds (1968, s.33-34) bir davranışın sönmeye karşı dirençli
olmasına neden olan değişkenleri şu şekilde belirtmiştir.
•Pekiştirme tarifesine bağlı olarak bir davranışın sönme süreci uzun
olabilir. Sürekli ve aralıklı pekiştirme tarifelerinden aralıklı
pekiştirme yoluyla kazanılan davranış, sönmeye karşı daha
dirençlidir.
•Pekiştirecin büyüklüğü ve pekiştireç sayısı arttıkça sönmeye karşı
olan direnç artar.
•Tepki sayısı sönmeyi etkiler. Geçmişte daha çok tepki sayısı olan
davranışın, olmayan davranışa göre sönmeye direnci daha fazladır.
•Organizmanın sönme süreci boyunca ki motivasyonunun büyüklüğü
sönmeye karşı olan direnç üzerinde etkilidir. Pekiştirilmeye daha
muhtaç olan organizmada, sönme süreci daha yavaş olur.

50. Tüm bu süreçlere karşın bazı davranışların sönme işlemi
gerçekleştikten sonra, organizma tarafından yeniden ortaya
konulabileceği görülmüştür. Örneğin, Skinner fare ile yaptığı
deneye bir müddet ara verip daha sonra fareyi tekrar Skinner
kutusuna koyduğunda farenin manivelaya tekrar bastığını
gözlemlemiştir (Wood, Wood ve Boyd, 2005, s.179). Edimsel
koşullanmada pekiştirilmediği için sönen bir davranış (tepki)
bir süre sonra davranış üstünde hiçbir işlem olmadığı halde
kendiliğinden geri gelebilir (Crain, 1992, s.180). Bu duruma
kendiliğinden geri gelme (spontaneous recovery) adı
verilmektedir.
50

51. Biçimlendirme (Shaping)
• Organizmanın istenilen davranışı göstermesi bazen çok uzun zaman
alabilir ya da hiç gerçekleşmeyebilir (Skinner, 1953, s.92). Bu
durumun önüne geçebilmek için organizmanın istenilen davranışa
yakın davranışları da pekiştirilir (Crain, 1992, s.182). Bir
heykeltıraşın işlenmemiş bir kili şekillendirmesi gibi davranışçılığı
savunan araştırmacılar da karmaşık ve yeni davranışların pekiştireç
kullanımı ve sönme yoluyla biçimlendirilebileceğini
savunmaktardırlar (MacMillan, 1973, s.86).
• Skinner (1953, s.92) bir güvercini Skinner Kutusu’na yerleştirip, ona
kutudaki yuvarlağı gagaladığında yemeğe ulaşma davranışını
kazandırmaya çalışmıştır. Bu deneyde güvercinin kendiliğinden
yuvarlağı gagalaması çok uzun zaman alabilir ya da hiç
gerçekleşmeyebilirdi. Bu nedenle önce güvercine istenilen yöne
doğru ilerlediğinde yiyecek vermiştir. Daha sonra doğru istikamete
doğru gidene kadar hayvana yiyecek verilmemiştir. Hayvan
sonraları hedefe yaklaştıkça ve en son olarak hedefi gagaladıkça
yiyeceğe ulaşabilmiştir. Burada amaç istenilen tepkiyi
biçimlendirmektir.
51

52. •Yani istenilen davranışa ulaşmada davranış, kademe kademe
biçimlendirilmektedir. İstenilen davranışa ulaşana kadar ona en
yakın olan davranışlar da pekiştirilir. Davranış en küçük
biriminden başlanarak kademe kademe ara davranışlar
pekiştirilerek organizmaya kazandırılır. Yani davranış kademeli
yaklaşma yoluyla biçimlendirilmektedir (Senemoğlu, 2012, s.157).
•Davranışın en küçük biriminden başlanarak kademe kademe ara
davranışların pekiştirilmesiyle organizmaya yeni bir davranışın
kazandırılması tekniğine kademeli yaklaşma adı verilir.
52

53. Ayırt Edici Uyarıcı (Discriminative Stimuli)
• Organizma geçirdiği yaşantılar sonucunda hangi uyarıcılarda
davranış göstereceğini öğrenir. Burada organizmanın
davranışı gösterdiği uyarıcı ayırt edici uyarıcıdır.
• Skinner’ın (1953, s.107-108) güvercinlerle yaptığı deney kısaca
şöyledir: Güvercin ilk olarak her başını kaldırdığında
pekiştirilmiştir. Daha sonraları güvercine sadece ışık yandığı
zaman başını kaldırdığında pekiştireç alacağı öğretilmiştir.
Burada ışık “ayırt edici uyarıcı”dır. Çünkü ışık davranışı
kontrol ederek, organizmaya pekiştirece nasıl ulaşılacağını
göstermektedir. Yani edimsel koşullanmada ayırt etme asıl
uyarıcıya karşı verilen tepkiyi pekiştirirken, benzer uyarıcılara
karşı verilen tepkiyi pekiştirmez (Wood, Wood ve Boyd, 2005,
s.179).
53

54. •Ayırt edici edim ise, yalnızca belli bir durumda yani belli bir ayırt
edici uyarıcıya karşı yapılan edimsel tepkidir (senemoğlu, 2012,
s.159). Yani bir edimin belli bir uyarıcı ile ilişkilendirilmesi
sonucunda bu edimin ayırt edici edim haline gelmesi durumudur
(Hilgard ve Bower, 1966, s.108). Ayırt edici uyarıcının
kontrolündeki davranış ayırt edici edimdir.
•Ayırt edici edimin meydana geliş süreci:
Ayırt edici uyarıcı Ayırt edici edim Pekiştirici uyarıcı
•Yani ayırt edici uyarıcı ayırt edici edimi meydana getirir. Bu edim
pekiştirilirse öğrenme meydana gelir.
•Örneğin, yolda karşıdan karşıya geçerken kırımızı ışık (ayırt edici
uyarıcı) gördüğümüzde bekler (ayırt edici edim) kaza geçirmekten
kurtuluruz (pekiştirici uyarıcı).
54

55. Genelleme (Generalization)
• Klasik koşullamada olduğu gibi edimsel koşullamada da
genelleme durumu meydana gelebilir (Wood, Wood ve Boyd,
2005, s.179). Skinner (1953, s.132) diğer uyaranlara etkinin
yayılmasına genelleme denildiğini belirtmiştir.
• Uyarıcı genellemesi (stimulus generalization) davranışın belli
bir uyarıcıya şartlanmasından sonra benzer uyarıcılarda da
aynı davranışın meydana gelmesini ifade eder (Dougherty ve
Lewis, 1991, s.98). Örneğin, babasını gördüğünde “baba”
deme davranışı pekiştirilen bir çocuğun sokakta gördüğü diğer
adamlara da “baba” demesi (Crain, 1992, s.181). Skinner
(1953, s.218) da eğer önemli bir telefon bekliyorsak, belli
belirsiz bir kapı sesinde bile telefona koşabileceğimizi ve bu
duruma uyarıcı genellemesi denileceğini belirtmiştir.
55

56. •Gerçekleştirdiği davranışın ardından pekiştirilen organizma,
zaman içinde pekiştirilmesine neden olan davranışa benzer
nitelikte yeni davranışlar gösterebilir. Bu furuma tepki
genellemesi (response generalization) denir (Crain, 1992, s.181).
•Örneğin, kendi başına ayakkabılarını bağlayan çocuğun annesi
tarafından ödüllendirilmesinden sonra birçok işini kendi başına
yapmaya başlaması
56

57. Zincirleme (Chaining)
• Skinner’a göre bazı öğrenmeler aşamaların izlenmesiyle
gerçekleştirilir ve her aşama bir sonraki aşamanın ayırt edicisi
durumundadır. Her ne kadar davranışlar parça parça
biçimlendirilse de davranışlar bir araya gelerek bir zincir
oluştururlar (Crain, 1992, s.182). Bu zincirlemenin temelini ise
ayırt edici uyarıcı, tepki ve pekiştireç arasındaki bağlantı
oluşturur (Touretzky ve Saksida, 1997, s.2). Bir başka deyişle
bütün zincirlerin bağlantıları ayırt edici uyarıcı, tepki ve
pekiştireç olmak üzere üç bileşenden oluşur (MacMillan, 1973,
s.83). Eğer ayırt edici uyarıcı-tepki-pekiştireç bağlantısı arasında
bir ayrılma olursa zincir bozulur (MacMillan, 1973, s.83-84).
57

58. Zincirleme (Chaining)
• Skinner’a (1938, s.32) göre zincirleme yasası, bir tepkinin diğer
bir tepki için ayırt edici uyarıcı rolü oynamasından oluşur.
Örneğin Skinner kutusunda, farenin manivelaya basma davranışı
bir zincirlemedir (Hilgard, 1956, s.104). Fare yiyeceğe ulaşmak
için davranış zincirindeki diğer aşamaları da gerçekleştirmek
zorundadır.
• Zincirleri bir arada tutan şey yiyecek gibi birincil olumlu
pekiştireçlerdir. Bazı davranış zincirleri ikincil olumlu
pekiştireçler tarafından bir arada tutulsa da tepkinin gelişiminde
daima başlangıç noktası birincil pekiştireçlerdir (Senemoğlu,
2012, s.161).
58

59. Koşullu Anlaşma (Contingency Contracting)
• Bireyin istediklerini elde etmesi için belli davranışları ve
etkinlikleri yapması gerekir. Yani birey belli bir şekilde
davrandığı takdirde pekiştirilir.
• Örneğin, bir babanın oğluna "Sınıfını geçersen seni tatile
götürürüm" demesi.
59

60. Premack İlkesi (Premack Principle)
• Premack yapılması daha olası olan davranışların, diğer
davranışları pekiştirebileceğini ifade eder (Premack, 1959,
s.132). Bu ilkeye aynı zamanda “Büyükanne Kuralı
(Grandma’s Rule)” (Önce sebzelerini yersen sonra tatlı
yiyebilirsin) da denilmektedir (Eggen ve Kauchak, 2001,
s.201-202). Yani organizmanın yapmaktan hoşlandığı
durumlar, yapmaktan fazlaca hoşlanmadığı durumlar için
pekiştireç olarak kullanılabilir. Bir ailenin çocuğuna ödevlerini
bitirdiği takdirde televizyon izleyebileceğini söylemesi
Premack ilkesine uygun bir örnektir.
60

61. Programlı Öğretim
• Programlı öğretim, konuları küçük parçalara ayıran, küçük
adımlarla ilerleyen, mantıksal bir ardışıklık barındıran ve bu
sayede öğrencilerin konuları kolayca öğrenilebilmesini
sağlayan bir sistemdir (Bigge, Shermis, 1999, s.113).
• Programlı öğretim, Skinner’ın öğrenme ilkelerini
içermektedir. Bunlar (Crain, 1992, s.189):
• öğrenme küçük adımlarla gerçekleşmelidir. Çünkü yeni bir
davranış kazandırmanın en etkili yolu onu parça parça
şekillendirmektir.
• öğrenci sürece aktif olarak katılmalıdır. Çünkü bu,
organizmanın doğal halidir.
61

62. Programlı Öğretim
• öğrenciye anında dönüt verilmelidir. Çünkü anında
pekiştirilen davranışlar daha kolay öğrenilir.
• öğrenmede bireysel hız göz önüne alınmalıdır. Her
öğrenciye kendi hızında öğretim imkanı sağlanmalıdır.
• her başarılı davranış pekiştirilmelidir.
Programlı öğretim temelde öğretimin bireyselleştirilmesi
ve hatanın en aza indirilmesini esas almaktadır.
62

63. Program Modelleri
• Programlı öğretim alanında üzerinde en çok durulan
program değerlendirme modelleri “doğrusal program” ve
“dallara ayrılan program” modelleridir.
Programlı Öğretim
Doğrusal (Lineer )Program Dallara Ayrılan Program
63

64. Doğrusal Program
• Bu program modelinde öğrenciye kazandırılacak içerik
‘madde’ diye adlandırılan ‘küçük bilgi ünitelerine’ ayrılarak
sunulmaktadır.
• Doğrusal programlı öğretimde basamağı oluşturan her madde
genellikle dört öğeden oluşmaktadır. Bunlar;
• Bilgi, bilginin öğrenilip öğrenilmediğini kontrol etmek
amacıyla bulunan soru, cevabın yazılacağı yer ve cevap
yazıldıktan sonra öğrencinin ne yapacağını bildiren
yönergedir.
64

65. Dallara Ayrılmış Program
• Programın temel özelliği verilen cevaba göre değişik
yönlere gidebilmesidir.
• Öğrenciye kazandırılacak içerik bilgi, bilginin öğrenilip
öğrenilmediğine ilişkin soru ve soruya ilişkin cevap
seçeneği öğelerinden oluşmaktadır.
• Bu modelde , öğrenmede, her öğrenci aynı yolu
izlememektedir. İzleyecekleri yol , kendi başarı
düzeylerine göre farklılaşmaktadır
65

66. 66
İki model arasındaki farklar:
• En büyük farklılık maddelerin hacminde ve cevap
verme biçiminde ortaya çıkmaktadır.
• Doğrusal Program modelinde, maddelerin uzunluğu
çok kısadır, birkaç cümledir.
Dallara ayrılan programda maddeler daha uzundur,
iki-üç paragraf gibi.
• Doğrusal programda sorunun cevabı öğrenci
tarafından bulunur.
Dallara ayrılan modelde öğrenci hazır cevaplardan
kendine uygun olanını seçer.

67. Skinner’in Öğrenme Kuramının Eğitim
Açısından Doğurguları
• Skinner’a göre edim ya doğal olarak meydana gelir ya da
biçimlendirme yoluyla oluşturulur. Öğretmenin görevi
davranışı biçimlendirmektir. Bu nedenle öğretmen hedeften
haberdar olmalıdır. Böylece öğrenci davranışlarını istenilen
yönde biçimlendirebilir.
• Öğrencinin doğru davranışları anında pekiştirilmelidir. Çünkü
davranışın hemen ardında olumlu pekiştireç ulaştırıldığı
zaman öğrenme daha etkili olur (Pittenger ve Gooding, 1971,
s.127). Aynı zamanda öğrenmenin ilk aşamalarında yapılan
doğru davranışlar sürekli pekiştirilmelidir. Böylece
öğrencilerde istenilen davranışın kalıcı olması sağlanabilir.
67

68. 68
•Programlı öğretim okullarda kullanılarak her düzeyde öğrenciye
başarı duygusu tattırılabilir. Böylece öğrenci derse karşı
pekiştirilmiş olur.
• Eğitimde ceza uygulamalarından kaçınılmalıdır. Ceza yerine
cezaya alternatif olabilecek diğer yöntemler üzerinde durulmalıdır.
•Doğru pekiştirecin kullanılması davranışın kazandırılması
aşamasında çok önemlidir. Öğretmen, öğrencileri etkili gözlemler
yaparak iyi tanımalıdır ve onları nelerin ya da hangi durumların
daha çok pekiştirebileceğini bilmelidir (Dembo, 1994, s.51-52).
Pekiştireçler, öğrencilerin ihtiyaçlarına, yaşlarına, sosyal
çevrelerine göre değişmektedir.

69. 69
• Öğrenciler bilgileri kendi hızlarında ve küçük parçalar halinde
öğrendiklerinde sürece aktif olarak katıldıkları için daha az disiplin
sorunları yaşanır.
•Pekiştireç mutlaka doğru davranışı takip etmelidir. Çünkü
pekiştireç hangi davranışın arkasından verilirse o davranışın
ortaya çıkma sıklığını artırır. Bu nedenle eğitim ortamında
pekiştireç kullanımına dikkat edilmelidir.

70. 70
Teşekkürler.