Peoples Biodiversity Register in Maharashtra

1. लोक जैविक विविधता नोंदिही
Doulat A. Vaghamode
Biodiversity Project Fellow,
District Coordinator
Kolhapur, Solapur & Palghar.
Maharashtra State Biodiversity Board, Nagpur.
1

2. जैवववववधता म्हणजे काय ?
वनस्पती- औषधी, जंगलातील, लागवड के लेल्या शेतीतल्या
जाती, तण प्रजाती, पाण्यातील वनस्पती ( खाऱ्या व गोड्या
पाण्यातील), शैवाल, सवव प्रकारच्या सपुष्प व अपुष्प वनस्पती
प्राणी- वन्यप्राणी व पाळीव प्राणी
पक्षी – दिनचर, ननशाचर 2

3. जलचर – मासे ( खाऱ्या व
गोड्या पाण्यातील)
उभयचर – बेडूक, टोड
भूचर – सरपटणारे प्राणी साप,
सरडे, पाली इ. 3

4. कवचधारी – गोगलगाय, शंख-
शशंपल्यातील जीव
कीटक- फु लपाखरे, पतंग,
कोळीष्टक, असंख्य प्रकारचे छोटे
ककडे इ. 4

5. लोक जैववक ववववधता नोंिवही
 लोक जैववक ववववधता नोंिवही तयार करणे हे स्थाननक जैववक
ववववधता व्यवस्थापन सशमतीचे मुख्य कायव आहे.
 आपल्या कडील असलेल्या जैवववववधतेच्या संपत्तीची मादहती
असण्यासाठी
 स्थाननक दठकाणच्या जैवववववधतेची ववशीष्ट मसुद्यामध्ये नोंि
करणे म्हणजेच लोक जैववक ववववधता नोंिवही तयार करणे.
 व्यक्तीची वैयक्क्तक परंपरागत मादहती त्याच्या नावाने नोंि करणे.
5

6. लोक जैववक ववववधता नोंिवहीत अपेक्षक्षत असणारी
मादहती
 जैववक ववववधता याववषयीचे आपल्याकडील असलेले परंपरागत
ज्ञान, आपल्याकडील शेतातील धान्याची मुळ वाण व त्यांच्या
जतन पद्धती, शेतीतल्या पाळीव जनावरांच्या स्थाननक मुळ
प्रजाती, औषधी वनस्पतीच्या उपचाराच्या पद्धती, यासारख्या
अनेक परंपरागत ज्ञानावर आधाररत असलेल्या जैवववववधता
संबधातील चालीरीती यांच्या नोंिी करणे.
6

7.  जैवववववधतेच्या स्थानाच्या बाबतीतील भौगोशलक मादहती
 प्रजातींच्या संरक्षण व संवधवनाच्या दृष्टीने आवश्यक असणारी मादहती
 स्थाननक मंडळी वापरत असलेल्या प्रजाती, त्यांचा उपयोग व त्यातून
त्यांना शमळत असलेला फायिा
 स्थाननक मंडळी वापरत असलेल्या प्रजातींची उपलब्धता व त्यांच्या
शाश्वत वापराचे प्रमाण
 स्थाननक दठकाणच्या ववकास कामामुळे जैवववववधतेवर होणारा
संभाव्य पररणाम
7

8. लोक जैववक ववववधता नोंिवही का व कशासाठी
?
 लोक जैववक ववववधता नोंिवही ही स्थाननक जैवववववधतेची नोंि
असलेला िस्त
 स्थाननक दठकाणच्या जैवववववधतेचा योग्य प्रमाणात वापर व
ननयमन करून ववकासासाठी उत्पन्नाचा स्रोत ननमावण
करण्याकररता
 लाभाचे न्यायी व समन्यायी वाटप होणेकररता
 बौद्धधक संपिा हक्क अबाधधत ठेवण्याकररता
8

9. लोक जैववक ववववधता नोंिवहीचे महत्व व
साध्य
 बाहेरील ककं वा वविेशी कं पन्याकडून आपल्या स्थाननक ज्ञानाच्या
आधारे घेतल्या जाणाऱ्या स्वाशमत्व हक्कांवर बंधन आणण्यासाठी
 एकं िरीत तयार होणाऱ्या जैववक ववववधता नोंिवही मुळे स्थाननक
जैववक ववववधता व्यवस्थापन सशमतीला स्वतःच्या क्षेराकररता
जैवववववधता व्यवस्थापन आराखडा तयार करता आला पादहजे.
9

10.  स्थाननक दठकाणच्या उपलब्ध जैव ववववधतेचा ककती प्रमाणात
वापर आहे याची मादहती
 या जैवववववधतेच्या वापराची सवाांगीण नोंि व त्याचा शाश्वतपणे
वापर याची मादहती
 यातून स्थाननक मंडळीना रोजगार उपलब्ध होणे, त्यांचे आरोग्य व
अन्नाची उपलब्धता यासंबधीचे प्रश्न सोडववता येवू शकतात.
10

11. नोंिवही तयार करण्याची पद्धत
प्रथमतः स्थाननक दठकाणी जैववक ववववधता
व्यवस्थापन सशमती स्थापन करणे.
स्थाननक लोकामध्ये जैवववववधता व त्याच्या
नोंिीबाबत जनजागृती करणे.
यात सहभागी होणाऱ्या मंडळीना जैव
ववववधतेची तसेच पारंपाररक ज्ञानाची नोंि कशी
करावी याचे प्रशशक्षण िेणे
11

12. प्रत्यक्ष मादहतीचे संकलन करणे
12

13. तज्ञ तांत्ररक सहाय्य गटाच्या व स्थाननक जै. वव. व्य. सशमतीच्या
मितीने संकशलत के लेल्या मादहतीचे पृथ्थकरण व मादहतीची
पडताळणी करून घेणे.
सवव मादहतीचे व स्तोरांचे संगणकीयकरण करून घेणे.
13

14. भाग ३ – सवेक्षणासाठी मागविशवक पुक्स्तका
 स्थाननक दठकाणाची सववस्तर मादहती
 सामाक्जक – आधथवक सवेक्षण
 नैसधगवक स्रोताचे सवेक्षण व नोंि – अजैववक व जैववक
स्रोत
14

15. जैवववववधता नोंिवही – तांत्ररक बाबी
 लोक जैववक ववववधता नोंिवही तयार करण्याकररता लागणारा
कालावधी
 यात बिलत्या हंगामानुसार जैवववववधतेच्या नोंिी होणे
आवश्यक
 साधारण १ ते ३ वषव
15

16. लोक जैववक ववववधता नोंिवही प्रकाशन
 लोक जैववक ववववधता नोंिवही तयार झाल्यावर त्यातील महत्वाची
असणाऱ्या मादहतीची गोपनीयता सांभाळण्याची जबाबिारी स्थाननक
जैववक ववववधता व्यवस्थापन सशमतीची तसेच नोंिवही तयार
करण्यात हात असलेल्या सवव संस्था व सिस्यांची राहील.
 या अंनतमतः तयार झालेल्या नोंद्वहीच्या ककमान ३ मुदित प्रती करणे
अपेक्षक्षत आहे.
 यापैकी १ प्रत दह स्थाननक जैववक ववववधता व्यवस्थापन सशमतीच्या
ताब्यात असेल.
 २ प्रती राज्य जैवववववधता मंडळाकडे पाठववल्या पादहजेत यापैकी एक
राष्रीय जैवववववधता प्राधधकरणाकडे पाठववणे अपेक्षक्षत आहे 16

17. जैवववववधता नोंिवही प्रकाशन
 जोपयांत राष्रीय जैवववववधता प्रधीकरणाकडून ककं वा राज्य
जैवववववधता मंडळाकडून मान्यता शमळत नाही, तोपयांत गोपनीय
प्रकारची कोणतीही मादहती ही जनसामान्यापयांत इलेक्रोननक
माध्यमाद्वारे ककं वा छापील स्वरूपात पोहचता कामा नये.
 जर एखाद्या स्थाननक जैवववववधता सशमतीस त्यांची सगळीच
मादहती गोपनीय ठेवायची असेल तर मंडळ त्याचा मान राखून त्या
प्रकारची उपाययोजना करेल.
17

18. म. रा. जै. वव. मंडळाची जै. वव. नोंिवही
संिभावतील उद्दिष््ये
 िरवषी ककमान काही जैवववववधता नोंिवह्या तयार करण्यासाठी
आधथवक सहाय्य - उपलब्ध करून िेणार आहे.
 यावषी जवळपास १०० % जैवववववधता सशमत्यानी त्यांचे
स्वननधीतुन जैवववववधता नोंिवही तयार करावयाच्या आहेत.
18

19. आव्हाने
 ववववध संस्थांशी संपकव व त्याचे व्यवस्थापन
 योग्य वनस्पती / प्राणी तज्ञांचा अभाव
 ननधीची उपलब्धता
 स्थाननक लोकामधील जागरूकतेचा अभाव
19

20. उपाययोजना
 शाळा, महाववद्यालये यातील शशक्षक तसेच ववध्याथ्यावना सहभागी
करणे.
 संशोधक, स्थाननक शेतकरी व उत्स्फु तवपणे येणारे स्वयंसेवक
 वनस्पती व प्राणी यांच्या प्रजाती ओळखण्यासाठी छो्या मागविशवक
पुक्स्तका तयार करणे.
 स्थाननक लोकामध्ये जनजागृती करणेसाठी कायवक्रम/कायवशाळा
/बैठकांचे आयोजन करणे.
 या कायवक्रमांमध्ये ग्रामपंचायत सिस्य व वैिू लोकांना सहभागी
करणे.
 जैवववववधता नोंिवही तयार करण्यात सहभागी असणाऱ्या सवव
स्वयंसेवी संस्थाना सहभागी करणे.
 स्थाननक जै. वव. व्य. सशमती बळकट करण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न
20

21. धन्यवाि !
िौलत आ. वाघमोडे
क्जल्हा समन्वयक
कोल्हापूर, सोलापूर, परभणी व पालघर
महाराष्र राज्य जैवववववधता मंडळ, नागपूर
पुणे उपकायावलय, पुणे
भ्र.क्र.- ८९७५०३१४३२
९०२८१००४३२
21