The article shares the Redevelopment experience.

1. 1
पुन वकास – एक अनुभव
नम कार म ानो.
पुन वकास मा लके तील हा पाचवा लेख.
पुन वकासाचा वषय सु झाला क सगळे सभासद व न रंजन क लागतात. यातील काह जणांचे पाय
पुन वकास झा यानंतर या प रि थतीशी जुळवून घेताना ज मनीला लागतात. अनेकवेळा आ थक, सामािजक,
मान सक, कौटुं बक समीकरणे बदलतात. अ याच बदलांचा मागोवा या लेखात घेतला आहे. परंतु हा लेख
अनुभवातून कागदावर उमटला आहे. मी खरेच पुन वकासाचा अनुभव तु हाला सांगणार आहे.
पुन वकास हा स या परवल चा श द झाला आहे. पण या पुन वकासाची खर सुरवात खूप आधी हणजे ६०
वषापूव च सु झाल आहे, याची फार कमी लोकांना क पना असेल. पूव लोक भा या या घरात रहात. घरमालक
दर म ह याला भाडे वसूल करायला येत असे. जे हा घराची डागडूजी परवडेनाशी झाल ते हा हे घरमालक आपल
जागा सोसाय यना वकू लागले. मग या सोसाय या भाडेक ना इमारत बांधून देत व मोक या जागी
सभासदांसाठ इमारत बांधत.
ह गो ट १९५९-६० सालची आहे. यावेळी मी ८-९ वषाचा होतो. मी गरगावात रहात असे. आमची वाडी साधारण
द ड एकरावर वसलेल होती. सगळे मळून अंदाजे ५० भाडेक होते. यापैक साधारण ३५-४० भाडेक एक
मज या या लाकडा या चाळीत रहात असत. यांची खोल अंदाजे १०० चौरस फू ट होती. बाथ म आ ण संडास
सामाईक होते. या चाळीला पूव व याथ चाळ हणत, कारण एके काळी बॉ बेला एकटे शकणारे व याथ तेथे
रहात असत. उरलेले भाडेक रो हाऊस म ये तर एकदोघे जण वतं लहान हवेल त रहात होते.
आ ह रो हाऊस म ये रहात होतो. तीन घरे जोडलेल होती. पुढे व मागे दार होते. येकाला घरा या समोर १०
फु टांवर वतं बाथ म होते. तीन भाडेक ना मळून दोन संडास होते. रो हाऊस जरा उंचावर बांधलेले होते. तीन
मो या पाय या चढून जावे लागे. आमचे घर अंदाजे २५० चौरस फू ट होते. बाथ म या बाजूला व मागे
येकाची बाग होती. आ ह सायल चा वेल बाथ मवर चढवला होता. बागेत छान फु लझाडे होती. वाडीत बर च
छान छान झाडे होती. सकाळी आई अंगणात रांगोळी काढ . आ ह दर म ह याला जवळ या गो यातून शेण आणून
संपूण अंगण सारवत असू. पावसा यात पाघो यात भज यासाठ आ ह पाय यांवर बसत असू. पा याचे पाट
अंगणा या कडेने वाहत असत. मी वेगवेग या कार या कागदा या हो या क न या पा यात सोडत असे. खूप
मजा येई. दवाळीत घरासमोर ल कं द ल, पाय यांवर ठेवले या पण या, अंगणात घातले या रांगो या, बागेजवळ
के लेला मातीचा क ला आजह मा या मरणात आहे.
एक दवस मालकाने भाडेक ना न वचारता संपूण वाडी एक सोसायट ला वकल . आ ह भाडेक हादरलोच.
वातावरण तंग झाले. काय करावे काह समजेना. काह दवसानंतर सोसायट चे पदा धकार आले. पण एक सभा
न घेता येक भाडेक बरोबर वेगळे बोलू लागले. आम यापैक च एका भाडेक ला यांनी हाताशी धरले होते.
ह ल ं या भाषेत आपण अ या माणसाला ‘चमचा’ असे हणतो.

2. 2
चाळीतील लोकांबरोबर चचा क न इमारती या कामाला सुरवात झाल . उरलेले १५ भाडेक हैराण झाले. कोणीच
आम याशी बोलायला येईना. या चाळीतील लोकांना इमारतीत १८० चौरस फू ट जागा BMC या नयमानुसार
मळणार होती. यामुळे ते लोक खुश होते कारण चाळ अशी सु ा मोडकळीस आल होती. िज या या पाय या
गायब होत हो या. संडासात पाणी नसे. चाळीला टेकू लावावे लागतील इतपत नाजूक अव थेला चाळ पोचल होती.
पण आमची घरे चांगल होती. पावसा यात थोडे गळत असे. पण माझे दादा दरवष कौले शाका न घेत, यामुळे
आ हाला हा ास फारसा सहन करावा लागला नाह . असे घर आता सोडावे लागणार हणून आ ह सारेच बेचैन
होतो. मी तर खूपच अपसेट झालो होतो. एक दवस तो ‘चमचा’ मा या दादांकडे जागेसंबंधी बोल यासाठ आला.
दोघांची वादावाद झाल . मी सगळे ऐकत होतो. तो चमचा जायला नघाला तसे मी याला ‘तू गाढव आहेस ‘ असे
इं जीत हणालो. मी घर च इंि लश शकत होतो आ ण मा या आयु यात मी उ चारलेले ते प हले इंि लश वा य
होते. या चम याने मला रागाने उचलले आ ण तो मला घेऊन नघाला. मग मी या या हाताला चावलो ते हा
याने मला सोडले व श या देत नघून गेला. मग मा या गैरवतनाब ल दादांनी मला चांगला घुतला. पण मी मा
खुशीत होतो. मनातला राग मी बाहेर काढला होता आ ण इं जी शाळेत जा यापूव एक वा य मी इंि लश म ये
बोललो होतो.
इमारतीचा एक भाग ५ मजले बांधून झाला. चाळीतील मंडळी श ट झाल . इमारत एल आकारात बांधून झाल
होती. आता इमारतीचे पुढ ल बांधकाम सु झाले. इमारतीचा आराखडा यू आकाराचा होता. आता इमारत सरळ
बांधून जु या इमारतीला जोडायची होती. इमारत तयार झाल . संपूण RCC structure. ंद िजने, मोठ कॉमन
गॅलर . ग चीव न सं याकाळचा चौपाट वर ल मावळतीचा सूय दसे. आजह ह बि डंग चांग या अव थेत आहे.
भाडेक वगणी काढून वेळोवेळी दु ती करतात.
आ हाला ४ या मज यावर जागा मळाल . दोन दशा मळा या. भरपूर उजेड आ ण वारा. पण दुस या
दवसापासून आप याला काय सोसावे लागणार आहे याची चीती आल . बि डंग या ग चीवर पा याची टाक
होती, पण ते पाणी प यासाठ वापर याची मान सकता तयार झाल न हती. यामुळे प ह या मज याव न
प याचे पाणी भर यासाठ सकाळी आमची तारांबळ असे. पुढे पुढे वेळेअभावी, टाक चे पाणी उकळून, मग
आणखीन काह वषानी पाणी तसेच प यास सुरवात के ल . टाक चे पाणी सकाळी फ त ७.३० वाजेपयत येत असे.
यामुळे या वेळेपूव सवा या आंघोळी, कपडे धुणे, भांडी धुणे वगैरे कामे पार पाडावी लागत. या नंतर घरातील
श य असतील ती सव भांडी पा याने भ न ठेवणे.
दुसरा न समोर आला ४ िजने चढ याचा. येकाला दवसातून ३ वेळा तर ह पायपीट करावी लागे. कदा चत
मा या आज या फटनेसचे े डीट मा या या १५-१६ वषा या वा त यात िजने चढ या या यायामाला यावे
लागेल. मी या बि डंगम ये १९७७ पयत रा हलो. आजह माझा मोठा भाऊ तेथे राहतो.
आ ह जर सव ५० भाडेक एका वाडीत राहत असू तर रो हाऊस म ये राहणा या लोकांचा चाळीत राहणा या
लोकांबरोबर ए हढा प रचय न हता. येक मज यावर यांचीच सं या जा त होती. यामुळे शेजार पाजार संबंध
जुळ यास काह वष गेल . जर सगळे मराठ होते, तर वेग या चाल रती, श णातील तफावत, आ थक वषमता
या गो ट ंमुळे मजा येत न हती. जे हा आमची पढ मोठ झाल , ते हा च ब यापैक नवळले. तो पयत १२-१५
वषाचा काळ लोटला होता.

3. 3
बि डंग म ये राहायला आ यानंतर आमचे अंगण आ ण मैदान गायब झाले. मैदानी खेळ बंद झाले. कारण
आमची घरे पाडून व उरले या मोक या जागेत सोसायट ने तीन बि डंग बांध या. सव चार ब डींगची उंची समान
होती पण यातील दोन बि डंगला सहा मजले होते तर दोन बि डंगला पाच मजले होते. आम या बि डंगला
ल टची सोय न हती. BMC या ल ट या नयमाचा अडथळा दूर कर यासाठ आम या ब डींगची उंची दोन
फु ट कमी के ल होती. पण इतर बि डंगला मा ल टची सोय कर यात आल .
इतर तीन बि डंग म ये बहुसं येने गुजराती लोक होते. यांचा आम या बि डंगकडे बघ याचा ट कोन चांगला
न हता. आ ह आता सोसायट चे भाडेक झालो. भाडे फ त पये २०/- ती म हना. आजह ते हडेच भाडे घेतले
जाते. या नवीन मंडळींकडे कार हो या. राहणीमान ीमंती होते. यांची त ण पोरे आम या बि डंग मधील
मुलांबरोबर भांडण उक न काढ त. दवाळीला मु ाम वाकडी बाटल क न आम या ब डींगवर बाणांचा अ नी
वषाव होई. मग आम या बि डंग मधील मुले पण याला चोख उ तर देत. मकर सं ांतीला एकमेकांचे पतंग
काप यासाठ पधा लागे. थोड यात हणजे इं डया – पा क तान असे संबंध होते. हणजे एकाच वेळी बि डंग
मधील शेजा यांशी जुळवणे आ ण या नवीन लोकांशी जुळवणे. यात माझे बालपण कधी सरले मला कळलेच
नाह . या सव म ती कारात मी फ त े क होतो पण मन:शांती मा हरवल होती.
लेख ल ह या या गडबडीत मा या बि डंगचे नाव सांगायचे राहूनच गेले. बि डंगचे नाव आहे ‘ ेरणा ‘.
माणसा या आयु याला ‘ ेरणा’ मळा यानंतर ख या अथाने गती येते. मलाह उ च श णाची ेरणा नवीन
बि डंग म ये राहायला गे यानंतर मळाल . यावेळी मी पाचवीत होतो.
कोण याह सोसायट चा पुन वकास सु ा अशीच ेरणा आ या शवाय होत नाह . पण न असा आहे क येकाची
ेरणा वेगळी असते. (उ.ह. मोठ जागा, भ कम कॉपस फं ड, टॉवर म ये राह याचे लॅमर वगैरे. पण म ानो, मी
मागेच ल हले होते क येक सुखाबरोबर दु:ख येते. पुन वकासानंतर करा या लागणा या तडजोडींचा वचार के ला
आहे का? (उ.ह. पा याचा न, सोसायट गेट या बाहेर ल र ता, नवीन शेजार , नवीन सभासद, नवीन ब डींग या
बांधकामाचा दजा इ याद .) असो. आपल पुन वकासासाठ नेमक ेरणा कोणती? हे येकाला शोधावेच लागेल
असे मला वाटते.
हे अनुभव ल हताना मी परत एकदा मा या बालपणाला पश क न आलो. हे अनुभव मनावर कोरले गेले होते.
लहायला घेत याबरोबर आठवणी फे र ध न नाचायला लाग या. असा अनुभव तु ह कधी घेतला आहे का?
लेखाचा शेवट मा या ‘ सुख ‘ नावा या क वतेने करतो.
सुख
सुख हणजे सुख असत.
तुमच आमच सेम नसत.
आमच सुख मोठ असत.
तुमच सुख ~~~~~

4. 4
खरे तर सुख कशात असत हेच मा हत नसत.
सुख व तू मळ यात नसत.
सुख व तू न मळ यात ह नसत.
सुख हे मनात असत.
मनातून चेह यावर ओसंडत.
सुखानंतर दु:ख येत.
बाजार भावाच हेच तर च असत.
सुख वासा या शेवट नसत.
सुख वासातच शोधाव लागत.
सुखाने हुरळून जायचं नसत.
सुखा नंतर दु:ख येणार हणून मन हळव करायचं नसत.
सुखा बरोबर दु:ख येत हे भान सोडायचं नसत.
सुखात सग यांना सामील करायचं असत.
सुखाची या या नसते. येकाचे सुख वेगळ असत.
सुख पचवायच असत.
सुख हे अ पजीवी असत.
चरंतन सुख मळवाव लागत.
सुख ओळखाव लागत.
मी दु:खाला सुख हटले .
घडा याचे काटे उलटे फरवले आ ण मलाच हसू आले.
सुधीर वै य