Διαγραμματική προσέγγιση του άρθρου του κ. Κ.Θ. Πέτσιου για την πρόσληψη του Descartes από την νεοελληνική σκέψη.

1. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[1]
Ανθρωπολογία και γνωσιοθεωρία στις απαρχές του 18ου αιώνος:
Descartes και νεοελληνική σκέψη1
. Διαγραμματική προσέγγιση
Αποδεικτέα θέση: στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα η νεοελληνική
σκέψη (όπως φαίνεται στο χειρόγραφο έργο : α) Αναστάσιου Παπαβασιλόπουλου,
β) Μεθόδιου Ανθρακίτη, γ) Βικέντιου Δαμοδού, δ) Θεόδωρου Καβαλλιώτη
διαφοροποιείται από την περιπατητική - σχολαστική σκέψη στο επίπεδο της
ανθρωπολογίας και της γνωσιοθεωρίας και αξιοποιεί βασικές ανθρωπολογικές και
γνωσιοθεωρητικές απόψεις του Descartes : α) η διδασκαλία για το cogito και τις ideae
innatae, β) η διάκριση ανάμεσα στην res cogitans και την res extensa και η συναφής
θεωρία των «ιχνών» vestigia, γ) η ταύτιση του ανθρώπου ως ουσίας με την res
cogitans και την κατανόηση του σώματος ως εκτατής ύλης την οποία μπορούμε να
ερμηνεύσουμε αναλύοντας τις μηχανικές της διεργασίες.
Βικέντιος Δαμοδός René Descartes
ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ
Θέση Έργο Θέση Έργο
Η ψυχή ως «νοητικὴ οὐσία»,
«γιγνώσκει ἑαυτήν» μέσω
του «ἐσωτερικοῦ
συναισθὴματος»
«ἡ ἀνθρώπινος ψυχή φυσικῶς
νοεῖ, καὶ συνοῖδε τὰς νοήσεις
αὐτῆς, ἥγουν ἐξεύρει ὅταν
νοεῖ, ὅτι νοεῖ»
Μέρος τρίτον της
Φυσιολογίας. Φυσιολογία
Μερική Περί του εμψύχου
Σώματος (χφ.)
Η σκέψη και η βεβαιότητα
της σκέψης συνυφαίνεται με
τη συνείδηση της ύπαρξης
και την αυτοσυνειδησία του
ανθρώπου ως σκεπτόμενης
ουσίας.
Meditationes de
Prima Philosophia,
II
«ὑπάρχειν» = «διανοεῖσθαι»
Αυτογνωσία = σύμφυτη
ικανότητα του πνεύματος
Principia
Philosophiae
Ο άνθρωπος ως νοητική
ουσία υπερβαίνει το
dubitandum μέσω της
βεβαιότητας της ύπαρξης και
αποκτά αυτοσυνειδησία δια
του εσωτερικού
συναισθήματος
«illud omne, quod cogitat, est
sive existit»
Meditationes,
Secundae
Responsiones
«Conscium esse est quidem
cogitare et reflectere
surprasuam cogitationem»
An F. Burman
ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ
Θέση Έργο Θέση Έργο
Η ψυχή ταυτίζεται με τη
νόηση, ο άνθρωπος είναι
νόηση, άρα ταυτίζεται το
είναι με τη σκέψη.
Μέρος τρίτον τῆς
Φυσιολογίας. Φυσιολογία
Μερικὴ Περὶ τοῦ ἐμψύχου
Σώματος (χφ.)
Meam essentiam in hoc uno
consistere, quod sim res
cogitans
Meditationes de
Prima Philosophia,
VI
Sum igitur praecise tantum
res cogitans, id est, mens,
sive animus, sive intelectus,
sive ratio.
Meditationes de
Prima Philosophia,
ΙI
1
Πέτσιος Κωνσταντίνος (1999), Ανθρωπολογία και γνωσιοθεωρία στις απαρχές του 18ου αιώνος:
Descartes και νεοελληνική σκέψη, στο: Ο Ερανιστής, τεύχος 22, σσ. 44-79.

2. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[2]
Μέρος τρίτον τῆς
Φυσιολογίας. Φυσιολογία
Μερικὴ Περὶ τοῦ ἐμψύχου
Σώματος (χφ.)
Sed quid igitur sum? Res
cogitans. Quid est hoc?
Nembe dubitans, intelligens,
affirmans, negans, vollens,
imaginans quoque, et
sentiens.
Καταστατική η λειτουργία
της σκέψης στον
προσδιορισμό της ύπαρξης
Δεν είναι δυνατόν να
βεβαιώνει την ύπαρξη,
οποιαδήποτε υποκατάσταση
του σκέπτομαι, από άλλη
ενέργεια
Responsio ... ad
quintas Objectiones
 Ο Δαμοδός, στην προσπάθειά του να οικοδομήσει τη γνωσιοθεωρητική του
σύνθεση, υιοθετεί ως αρχή του «φιλοσοφεῖν» το «cogito, ergo sum».
Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος René Descartes
ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ
Θέση Έργο Θέση Έργο
Μοναδική πηγή από την
οποία ο άνθρωπος αρύεται
γνώσεις είναι η διάνοια. Οι
πληροφορίες των αισθήσεων
είναι χρήσιμες μόνον για την
καθημερινή πρακτική και όχι
για την επιστημονική
αναζήτηση της αλήθειας
Σύνοψις γενικὴ τῆς
λογικῆς ἕξεως (χφ.)
Αναίρεση της εμπειριστικής
προέλευσης των ιδεών
Meditationes de
Prima Philosophia,
IV
Η συγκρότηση του
γνωστικού γεγονότος είναι
αποκλειστική ευθύνη του
ανθρώπινου υποκειμένου
Η σκέψη και η βεβαιότητα
της σκέψης συνυφαίνεται με
τη συνείδηση της ύπαρξης
και την αυτοσυνειδησία του
ανθρώπου ως σκεπτόμενης
ουσίας.
Meditationes de
Prima Philosophia,
II
Οι ιδέες του βρίσκονται στον
αντίποδα του σχολαστικού
αξιώματος «Nihil in
Intellectu est, quod prius non
fuerit in sensu»
Κριτική του αξιώματος των
Σχολαστικών
An F. Burman
Ο νους είναι ικανός να έχει
έννοιες που δεν προέρχονται
από τις αισθήσεις
Cogito και αυτοσυνειδησία Discours de la
méthode

3. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[3]
«οὐ πᾶσαι αἱ ἰδέαι τὴν
γένεσιν ἐκ τῶν αἰσθήσεων
ἔχουσιν, ἀλλ' ἐξ αὐτοῦ τοῦ
νοός, ὅστις δύναμιν κέκτηται
πρὸς τὸ ἐξάγειν ταύτας,
οὐδεμία τῶν αἰσθήσεων
χρώμενος» Σύνοψις γενικὴ τῆς
λογικῆς ἕξεως (χφ.)
Ideae innatae Discours de la
méthode
το «ἀμφιβάλλειν» είναι
συνυφασμένο με τη νόηση
Meam essentiam in hoc uno
consistere, quod sim res
cogitans
Meditationes de
Prima Philosophia,
VI
Η νοητική ουσία
διαφοροποιείται από τη
σωματική
Sum igitur praecise tantum
res cogitans, id est, mens,
sive animus, sive intelectus,
sive ratio.
Sed quid igitur sum? Res
cogitans. Quid est hoc?
Nembe dubitans, intelligens,
affirmans, negans, vollens,
imaginans quoque, et
sentiens.
Meditationes de
Prima Philosophia,
ΙI
 Στα τέλη του 17ου αι. θεματοποιείται στην ελληνική σκέψη η έντονη
αντιπαράθεση στο γνωσιοθεωρητικό επίπεδο ανάμεσα στον ορθολογισμό και
την αριστοτελική σχολαστική παράδοση και το νοούν υποκείμενο
αναγνωρίζεται ως αφετηριακό σημείο του φιλοσοφείν
Μεθόδιος Ανθρακίτης René Descartes
ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ
Θέση Έργο Θέση Έργο
Ο άνθρωπος αποτελείται από
διακριτές ουσίες το σώμα που
είναι «ὑλικὸν διαστατὸν» και
την ψυχή που είναι «ἄυλον
ἀδιάστατον»
Εἰσαγωγὴ τῆς Λογικῆς
Πραγματείας (χφ.) Idea = perception Meditationes,
Secundae
Responsiones
ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ
Θέση Έργο Θέση Έργο
«ἡ ἰδέα τοῦ νοὸς ἤτοι τῆς
νοούσης οὐσίας σαφής ἐστι
καὶ διακεκριμὲνη, μήτε
δύναται συγχεῖσθαι σὺν τῇ
ἰδέᾳ τοῦ σὼματος, ὅπερ
ἐστὶν οὐσία εἰς μῆκος, πλάτος
καὶ βάθος διαστατὴ»
Λογικὴ Ἐλάττων Idea = perception Meditationes,
Secundae
Responsiones

4. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[4]
ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ ΙΔΕΩΝ
Ανθρακίτης Παπαβασιλόπουλος Δαμοδός Καβαλλιώτης Descartes
«ἡ κατάληψις, ἥτις
καὶ πρόσληψις
λέγεται, ὁρίζεται
πρῶτον, νοήματος
εἶδος, διʼ ἣς τι
καταλαμβάνεται
μόνον καὶ οὐδὲν
κατʼ αὐτοῦ
καταφάσκεται
ἢ ἀποφάσκεται
Λογική Ἐλάττων
«λήψεις, ἢ μᾶλλον
εἰπεῖν αὐτὰ τὰ
πράγματα, τῷ
ἡμετέρῳ νοῒ
λαμβανόμενα, καὶ
νοούμενα»
Σὺνοψις γενικὴ τῆς
λογικῆς ἓξεως
«ἁπλῆ τοῦ νοὸς
θεωρία, καὶ ὅρασις
διʼ ἧς νοοῦμεν μόνον
τὸ πρᾶγμα,
οὐδὲν
καταφάσκοντες,
οὔτε ἀποφάσκοντες»
Φυσιολογία
«διὰ τῆς πρώτης τοῦ
νοὸς ἐνεργείας, ἥτις
ἀντίληψις, ἐπίληψις,
ἰδέα, καὶ πρόσληψις
καλεῖται, ἁπλῶς τὸ
πρᾶγμα
καταλαμβάνομεν, μήτε
καταφὰσκοντες, μήτε
ἀποφάσκοντες)
Λογική Πραγματεία
Idea =
perception
Meditationes,
Secundae
Responsiones
Διάκριση των ιδεών : α) σε σαφείς ή φανερές και ασαφείς ή συγκεχυμένες.
β) «φαντασίες» ή «καθαρές νοήσεις»
Deditationes III,
Principia
Philosophiae,
Pars Prima,
XLII και XLVIII
Discours de la
méthode
Υιοθετεί τον
επιμερισμό της ιδέας
σε ειδική και υλική
Δεν υιοθετεί τον
επιμερισμό της ιδέας
σε ειδική και υλική.
Θεωρεί πως η ιδέα
αυτού του
επιμερισμού
προσγράφεται στον
Malebranche και
στους οπαδούς του.
Αντιτίθεται σε αυτόν
το επιμερισμό και
δέχεται μόνον την
ειδική ιδέα.
Θεόδωρος Καβαλλιώτης René Descartes
ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ
Θέση Έργο Θέση Έργο
Το σώμα είναι «οὐσία
ἐκτεταμένη»,«οὐσία
ἔκτασιν ἔχουσα τῆς
διανοήσεως ἀμοιροῦσα»,
ενώ το πνεύμα, η ψυχή είναι
«οὐσία διανοοῦσα,
ἐκλαμβάνουσα, κρίνουσα
καὶ συλλογιζομένη», «οὐσία
διανοήσεως μεθεκτικὴ...»
Μεταφυσικὴ (χφ.) Idea = perception Meditationes,
Secundae
Responsiones

5. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[5]
ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ
Θέση Έργο Θέση Έργο
«ἡ ἰδέα τοῦ νοὸς ἤτοι τῆς
νοούσης οὐσίας σαφής ἐστι
καὶ διακεκριμένη, μήτε
δύναται συγχεῖσθαι σὺν τῇ
ἰδέᾳ τοῦ σώματος, ὅπερ
ἐστὶν οὐσία εἰς μῆκος,
πλάτος καὶ βάθος διαστατὴ»
Λογική Ἐλάττων Idea = perception Meditationes,
Secundae
Responsiones
ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ
Θεόδωρου Καβαλλιώτη Βικέντιου Δαμοδού
Θέση Έργο Θέση Έργο
η σωματική και εκτεταμένη ουσία
είναι διαφορετική από την
διανοητική και πνευματική ουσία
Μεταφυσική
η έκταση είναι συστατικό στοιχείο
του σώματος, ενώ νόηση του
πνεύματος
Φυσιολογία
 René Descartes : illud omne, quod cogitat, est sive existit (Meditationes, Secundae Responsiones)
«ἐνυπάρχουσιν ἡμῖν ἰδέαι τινὲς
ἔμφυτοι»
Μεταφυσική
Ο νους «ἑαυτῷ τὴν ἰδία ξύνειδε
διανόησιν, φυσικῶς ἑαυτὸν
γιγνώσκων» · η γνώση του νοός
συναρτάται άμεσα με τη φύση της
νοητικής ουσίας
Απορρίπτει τη δόξα των
σχολαστικών - περιπατητικών ότι ο
νους διαιρείται σε ενεργητικό και
παθητικό.
Καθώς και τη διδασκαλία τους ότι
ο νους σχηματίζει νοητές εικόνες
(species) καθ' ομοίωση των
φαντασμάτων.
Αμερής είναι η φύση του νοός
Η ψυχή κατανοείται ως μορφή του
σώματος και κατά συνέπεια
«κρέμαται ἐν τῷ νοεῖν ἐκ τοῦ
σώματος»
Μόνον οι αισθητές ποιότητες
συνιστούν «αντικείμενο» των
αισθήσεων
Φυσιολογία
 René Descartes : Ideae innatae (Discours de la méthode)
Κριτική του βασικού αξιώματος των Σχολαστικών (An F. Burman)
Πρωτογενείς και δευτερογενείς ιδιότητες (Meditationes II)

6. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[6]
Αμφότεροι δέχονται τις κινήσεις των ζωτικών πνευμάτων ως αφορμές και ως ποιητικά αίτια των παραστάσεων ή
των σωματικών κινήσεων και συνειδητοποίησαν την ιδεαλιστική ερμηνεία στην οποία οδηγήθηκαν τόσο ο
Geulincx όσο και ο Malebranche
 René Descartes : «αφορμή»
 Ο Δαμοδός υιοθετώντας την καρτεσιανή ανθρωπολογία αποδέχεται και την
αντίστοιχη γνωσιολογία τονίζοντας ότι «ἡμεῖς σὺν τοῖς καρτεσιανοῖς
ἀναμφιβόλως νοοῦμεν» υπάρχουν έμφυτες ιδέες, δηλαδή η ψυχή μπορεί να
νοεί φυσικώς χωρίς τη βοήθεια των αισθήσεων. Άρα ο στόχος του Δαμοδού,
για τον οποίο η αντιπαράθεση κατανοείται όχι απλώς ως διαφορά, αλλά και
πολεμική, είναι διττός: αφ' ενός η αριστοτελική - σχολαστική ανθρωπολογία
και η συναφής γνωσιοθεωρία, αφ' ετέρου η φιλοσοφία των μετακαρτεσιανών.
Βικέντιος Δαμοδός Μετακαρτεσιανοί
Θέση Έργο Θέση Κύριος
εκπρόσωπος
Δέχεται την πραγματικότητα του
αντι-κειμενικού υλικού κόσμου
και ερμηνεύει τη γνωστική
διαδικασία χωρίς να καταφεύγει
στην ύπαρξη κάποιων νοερών
εικόνων
Έμφυτες ιδέες
Φυσιολογία
Ιδεαλιστική ερμηνεία της
πραγματικότητας: οι νοερές εικόνες
των πραγμάτων θεωρούνται ως
δημιουργήματα του Θεού που
λειτουργεί ως prima causa et vera του
νοείν
Ο νους είναι παθητικός και δέχεται
νοητές εικόνες που συνιστούν χωριστά
είδη από τις ιδέες
Αντιδιαστολή των ιδεών που
υπάρχουν «εν θεώ» από τις έννοιες τις
οποίες σχηματίζουμε γι' αυτές
Malebrance
De la Recherche
de la verite
«ἐμοὶ οὐκ ἀρέσκει», καθώς η
ιδέα δεν είναι «διάφορον» της
επίληψης [επιρροή του Antoine
Arnauld, Des vraies et des
fausses idées contre ce quʼ
enseigne lʼ VAuteur de la
Recherche de la Vérité.
Η διάκριση της ιδέας από την
επίληψη θεωρείται «ὅλως
ἀνωφελὴς»
Το γεγονός της γνώσης
ερμηνεύεται από τη νοητική
δύναμη του ανθρώπου, χάρη
Διάκριση ανάμεσα στις ιδέες και την
πρόσληψή τους, την επίληψη.
Ο Θεός είναι «ο τόπος των
πνευμάτων»,άρα ο άνθρωπος θεάται
τα πράγματα μέσα στον Θεό, vision en
Dieu
Οι σωματικές κινήσεις νοούνται
μόνον ως κατʼ ευκαιρία αφορμή, ως
causa occasionales, για την
παρέμβαση του θεού στη γνωστική
διαδικασία.
«αἱ ἰδέαι εἰσὶ τὰ νοητὰ εἴδη, καὶ

7. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[7]
στην οποία νοούμε «πάντα τὰ
ὄντα ὡς ἀντικείμενα» και
εξετάζουμε «τὰς διαφόρους
σχὲσεις, καὶ ἀναλογίας» των
πραγμάτων.
Απορρίπτει τον occasionalismus
στην ερμηνεία του Malebranche
εἰκόνες τοῦ ἀντικειμένου»
Βικέντιος Δαμοδός René Descartes
Θέση Έργο Θέση Έργο
ο ανθρώπινος νους «οὐ νοεῖ
τὰ πράγματα, εἰ μὴ διὰ τῶν ἰδεῶν, ἃς ἔχει περὶ
τῶν πραγμάτων ∙ ὅθεν καταφάσκει περὶ αὐτῶν
ὅσα περιέχονται ἐν τῇ ἰδέᾳ τῶν πραγμάτων, καὶ
ἀποφάσκει περὶ τῶν ἰδίων πραγμάτων, ὅσα
ἀντιμάχονται τῇ ἰδέᾳ αὐτῶν».
η ιδέα ορίζεται
ως «ἡ πρᾶξις καὶ ἡ ἐνέργεια δι' ἧς ὁ νοῦς θεωρεῖ
τὸ ἀντικείμενον»
Φυσιολογία
vestigia Les Passions de
lʼ âme
Διαιρεί τις ιδέες σε «εμφύτους» και
«επεισάκτους» και διευκρινίζει πως οι ιδέες
«ἀληθῶς εἰσὶν αὐτὴ ἡ δύναμις τοῦ νοεῖν»
Οι έμφυτες ιδέες
είναι υπαρκτές
οντότητες
Discours de la
Méthode
Meditationes III
Ο νους δεν διαιρείται και είναι αμέριστος με την
ψυχή. Ούτε οι δυνάμεις της λογικής ψυχής, η
διάνοια δηλαδή και η θέληση, «οὐ διαιροῦνται
πραγματικῶς ἀλλήλων καὶ τῆς ψυχῆς»
Duns Scotus
De Rerum Principio
 Θεμελιώδης γνωσιοθεωρητική αντίληψη του Δαμοδού είναι ότι ο άνθρωπος
γνωρίζει, όταν η ψυχή «στρέφει τὸ φῶς αὐτῆς πρὸς τὸ γιγνώσκειν τὰ
πράγματα». Υπερασπίζεται τόσο την αυτενέργεια του νοούντος υποκειμένου,
όσο και την αντικειμενική ύπαρξη της πραγματικότητας.

8. Descartes και νεοελληνική σκέψη - Διαγραμματική προσέγγιση Σπύρος Παυλίδης
[8]
Συμπεράσματα
 Στα τέλη του 17ου και του πρώτου μισού του 18ου αιώνα αναπτύσσεται στην
ελληνική σκέψη μια φιλοσοφική διδασκαλία στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης
μεταξύ ορθολογισμού και της αριστοτελικής - σχολαστικής σκέψης.
 Η νεοελληνική φιλοσοφική σκέψη (Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος,
Μεθόδιος Ανθρακίτης, Θεόδωρος Καβαλλιώτης και κυρίως Βικέντιος
Δαμοδός) αξιοποίησε ερμηνευτικά ορισμένες πτυχές της φιλοσοφίας του
Descartes (διάκριση της res cogitans από τη res extensa, θεωρία «των ιχνών»
και της «ευκαίρου αφορμής», η διδασκαλία για το cogito και τις ideae
innatae).
 Παρουσιάζεται και αναιρείται τόσο η αριστοτελική-σχολαστική
επιχειρηματολογία και ο επικούρειας έμπνευσης εμπειρισμός του Gassendi,
όσο και η μεταφυσική και η σύστοιχη γνωσιοθεωρητική αντίληψη του
Malebranche.