Мұсұлманқұлова Мейрамкуль Аскербековна преподаватель ГККП «Колледж экономики,технологии и стандартизации пищевых производств»

1. 3. «БИОЛОГИЯ» ПӘНІНЕН «ЖАСУША» ТАҚЫРЫБЫНДА ЖҰМЫС
ДӘПТЕРІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛЫ
МұсұлманқұловаМейрамкүл Аскербековна
Астана қаласы экономика,технология және
тағам өндірісін стандарттау колледжінің жоғары
деңгейлі жоғары санатты оқытушысы
1- модуль №1 сабақ
Тақырыбы: Жасушаның ашылуы,зерттеу тарихы,жасушалық теорияның негізгі
қағидалары,оның биология ғылымының дамуындағы маңызы.
(асты сызылған курсив сөздердердің орнында оқушы дәптерінде бос орын қалдырылады)
Оң жақ бағандағы
тапсырмаларды
құрастырушы
мұғалімдердің
есіне:
І кезең. Мұғалім алғашқы 5-7 минутта: а) ұйымдастыру сәтін өткізеді; б) өткен
тақырып бойынша берілген деңгейлік тапсырмаларды үйде аяқтап орындап келу
дәрежесі тексеріледі; в) төмендегі «Көпір» тапсырмаларын тексереді (алдымен жеке
тексеріп шығады, сосын фрондалды тексереді).
«КӨПІР»
тапсырмалары
(оқушылар үйде
орындап, бүгінгі
сабаққа
дайындалып
келеді)
Сұрақтарға жауап бер:1.Цитология ғылымы нені зерттейді? Жауабы:
Жасушаның құрылысын,химиялық құрамын және жасуша ішіндегі
түрлі құрылымдардың атқаратын қызметтерін зерттейтін биология
ғылымының маңызды салаларының бірі.
2. Жасуша деген не? Жауабы: Көзге көрінбейтін микроскоп арқылы
көретін ұсақ дене.
3.Цитология ғылым дамуына қандай жаңа салаларға негіз болды?
Жауабы:Цитохимия,цитогенетика,цитоэкология және биология
ғылымының жаңа салаларының дамуына негіз болды.
3.Жасуша деген терминді алғаш кім қолданды?Жауабы: Р.Гук жасуша
деген терминді қолданып, микроскоп арқылы өлі денелерді ғана көрген.
Олай болса, балалар, бүгінгі сабағымызда «Жасушаның ашылуы,
зерттеу тарихы,жасушалық теорияның негізгі қағидалары,оның
биология ғылымының дамуындағы маңызы» деген тақырыпты
қарастырамыз.
ІІ кезең (топтық жұмыс) жаңа сабақты топтық жұмыс барысында оқушылардың өз бетімен меңгеруіне
жағдай жасау: а) оқушылар төмендегі «Білу», «Түсіну», «Талдау», «Жинақтау» тәсілдеріне сәйкес
тапсырмаларын өздері толтырады (10 минут); ә) жауаптарын мұғаліммен бірге талдайды (10 минут).
Нәтижесі ауызша марапатталады.
1-қадам: теория
бойынша «Білу» үшін
тақырып мазмұнынан
кім? Не?
кімнің? кімге? кімді?
кімде?
кімнен?кіммен?
Қандай? Қай?
Қашан? Не істеді?
сияқты сұрақтарға
жауап беретін толық
ақпарат іріктелінуі
керек..
1.Цитология деген не?Жауабы:Цитология – жасуша туралы ғылым,
жасушаның құрылысын,химялық құрамын және жасуша ішіндегі
түрлі құрылымдардың атқаратын қызметтерін зерттейтін биология
ғылымының маңызды салаларының бірі.
2.Цитология –ғылымы қандай басқа жаңа салалардың дамуына негіз
болды?Жауабы: Цитология - цитохимия, цитогенетика, цитоэкология
және биология ғылымының жаңа салаларының дамуына негіз болды.
3.Цитогенетика жасуша деңгейін зерттеу қандай мүмкіндік
береді?Жауабы:Цитогенетика тұқымқуалаушылық пен өзгергіштіктің
заңдылықтарын жасуша деңгейінде зерттеуге мүмкіндік берді.
4.Цитоэкология деген не?Жауабы:Цитоэкология – қоршаған ортаның
бұзылуына байланысты жасуша құрылымының өзгеруін, соның
салдарынан қауіпті аурулардың пайда болу себептерін және олардың
алдын алу шараларын қарастырады.
5.Популяцияның құрамы қандай болады? Жауабы:Популяцияның
құрамына бір түрге жататын, жас ерекшеліктері әр түрлі даралар
кіреді.
6.Жасуша терминін ғылымға алғаш енгізген ғалым кім және

2. қашан?Жауабы: Жасуша терминін ғылымға алғаш енгізген дат
биологы ,физигі әрі механигі ,Р.Гук 1665ж
7. Р.Гук өлі денелерді не арқылы көрген? Жауабы: Р.Гук жасаған
микроскопы арқылы тек өлі денелерді ғана көрген.
8. Жасуша теорясының қалыптасуы М.Шлейден мен Т.Шванн қандай
зерттеу жүргізген? Жауабы: Жасуша теориясының қалыптасуына
неміс ғалымдары – ботаник М.Шлейден мен физиолог Т.Шванн
өсімдіктер және жануарлар жасушаларын салыстыра отырып зерттеу
жүргізген.
2-қадам: теорияны
«Түсіну» үшін неге?
неліктен? себебі? не
үшін? Дәлелде,
түсіндір сұрақтары
оқушының жоғарыда
берген жауаптарына
қойылады (оларды
тереңдету үшін)
1.Жасушаның негізгі бөлімдері қандай? Жауабы: мембрана,
цитоплазма, ядро, цитоплазмадағы әртүрлі органоидтар мен
молекулалардың құрылысын зерттеу.
2.Жасуша теориясының негізінің қалануы неге байланысты болды?
Жауабы:1. Жасуша теориясының негізінің қалануы-оптикалық
құралдардың дамуымен тікелей байланысты болды;
2.Жасушаның құрылымын зерттеу үшін техникалық құралдар
қолданылды.
3.Жасушадан молекулаларды бөліп алу үшін арнайы
ультрацентрифуга деп аталатын құрал қолданылады.
4.Цитологияда қолданылатын негізгі құрал – жарық микроскопы.
5. Тірі организмдер жасушалары ядросының жетілуіне байланысты
неше топқа бөлінеді?Жауабы:ядросыз жасушалы организмдер-
прокариоттар ,ал ядросы толық жетілген жасушалы организмдер
эукариоттар деп аталады.
3-қадам: теорияны
«Талдау» үшін
1.Салыстыр,
2. Айырмашылығы
неде?
3. Ұқсастығы неде?
4.Тақырыптың
басты идеясын жаз
деген тапсырмалар
болу керек. Немесе 1-
3 тапсырмаларды
Венн диаграммасы
арқылы қамтуға
болады.
1-3 Венн диаграммасын толтыр.Жасуша теориясының негізгі
қағидалары
Тақырыптың басты идеясы:1. Цитология ғылымы басқа салаларға
қарағанда негізгі ерекшелігі не де деп ойлайсын? Жауабы:Цитология
ғылымының негізгі ерекшілігі – жасуашаның құрылысын,
қызметін, химиялық құрамын зерттейді.
4-қадам: теорияны
«Жинақтау» үшін
Қорытынды шығар,
анықтама бер,
мазмұнды жүйеле,
кестені, тірек
сызбаны,
сөзжұмбақты толтыр
немесе өзің құрастыр
тағы с.с. басқа
түрдегі тапсырмалар
оқушының
жоғарыдағы
«тақырыптың басты
идеясына» жазған
жауабына қойылады.
Жоғарыдағы айтылғандардан қорытынды шығарып, мазмұнды жүйеле:
1.Цитологияның және жасушаның анықтамасын төмендегі
сызбанұсқаға толтыр?
Анықтама
жасуашаның
құрылысын, қызметін,
химиялық құрамын
зерттейді.
Жасуша- көзге көрінбейтін
ұсақ дене.
4.Жасушаны
ң негізгі
құрылымды
қ бөлігіне
цитоплазма,
жасуша
мембранасы
жатады.
2.Жасушалар бөліну
арқылы көбейеді
3.Әр түрлі
организмдердің
жасушалары-
құрылысы,құрылым
ы,химиялық
құрамы,зат алмасуы
1.Жасуша-
барлық
тірі
организмд
ердің ең
кіші
өлшем
бірлігі
Цитология Жасуша

3. Оқулықпен жұмыс(5 минут): төмендегі «Қолдану» және оқушының тақырып мазмұнына «Баға беруі»
тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға арналған, практика жүзінде бекіту тапсырмалары
орындалады . Нәтижесі ауызша марапатталады.
5-қадам: практика
жүзінде «Қолдану»
(оқулықпен жұмыс
жүргізу барысында
тек қарапайым
тапсырмалармен
бекіту жүргізіледі.
Дайын формулалар
арқылы есептер
шығару орындалады
1.Жасушаның құрамында қандай элементтер бар және қандай
топтарға бөлінеді?
Жауабы:1.Химиялық элементтердің периодтық жүйесінде кездесетін
110 элементтің 80-ге жуығы тірі жасушаның құрамында болады.
Олар үш топқа бөлінеді: 1.макроэлементтер.2.ион түрінде
кездесетін элементтер.3.жасушада өте аз мөлшерде кездесетін
элементтер жатады.
2. Нәруыздар мен нуклеин қышқылдарының құрамына кіретін күкірт
пен фосфор -биоэлементтер
3. Минералды тұздардың жасушадағы мөлшері көбейіп не азайып
кетсе,организм әр түрлі ауруларға ұшырайды.
6-қадам: : практика
жүзінде «Баға беру»
(Сен қалай ойлайсың?
Не істер едің? деген
тапсырмалар оқушыға
жоғарыда алған білімін
(теория бойынша) және
біліктілігін (практикасы
бойынша) өмірдегі
жағдаяттарды шешуге
бағытталып қойылады
1.Сен қалай ойлайсың?
Жасуша тіршілігі үшін көмірсулардың қызметі қандай деп ойлайсың?
Менің ойымша Жасуша тіршілігі үшін көмірсулар көптеген қызмет
атқарды.Себебі энергия көзі,құрылыс материалы,қор заты.
2.Сен қалай ойлайсың? Қар суынан пайда болған шалшық суда
тіршілік етіп жатқан бақалар жасушасы мен тұрақты көлде тіршілік
етіп жатқан бақалар жасушасының қайсысының тіршілігі ұзақ болуы
мүмкін?
Менің ойымшақар суынан пайда болған шалшық суда тіршілік етіп
жатқан бақалар жасушасына қарағанда тұрақты көлде тіршілік
ететін бақалар жасушаның тіршілігі ұзақ болады.Себебі талшық су
кепкенде ондағы жасуша қырылып қалады.
ІІІ кезең: Деңгейлік тапсырмаларды орындап, балл жинау
ІІІ кезең (кері байланыс – бағалау кезеңі): Жеке жұмыс. Жоғарыда меңгерген мазмұнды үш деңгейге іріктеп (әр
деңгейдің білімділік, біліктілік, яғни құзыреттілік деңгейін анықтайтын тапсырмалар) оларды біртіндеп орындату
арқылы балл жинату барысында оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге асырылады. Бұл
тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында орындайды + 3 минут қортынды
жасалады. Қалған тапсырмаларлы үйде аяқтап келеді. Қорытынды балл саны дәстүрлі бағаға айналдырылып, келесі
сабақтың басында сынып журналына қойылады, мониторингке тіркеледі.
І деңгей (5 балл)
1-қадам: теория
бойынша «Білу»
үшін тақырып
мазмұнынан кім?
Не?кімнің? кімге?
кімді? кімде?
кімнен?кіммен?
Қандай? Қай?
Қашан? Не істеді?
сияқты сұрақтарға
жауап беретін толық
ақпарат іріктелінуі
керек.
1.Тапсырма.Жасушая дегенне?Жауабы: Жасуша - көзге көрінбейтін
микроскоп арқылы көретін ұсақ дене.
2.Тапсырма.Цитология бөлімі нені зерттейді?Жауабы: Цитология –
жасуша туралы ғылым, жасушаның құрылысын,химялық құрамын
және жасуша ішіндегі түрлі құрылымдардың атқаратын қызметтерін
зерттейтін биология ғылымының маңызды салаларының бірі.
3. Тапсырма.Жасуша теориясы дегеніміз не?Жауабы: тіршіліктің
негізгін құрайтын жасушалардың құрылымы,көбеюіжәне көпжасушалы
ағзаларды қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым.
4. Тапсырма.Протоплазма деген не?Жауабы:Протоплазма – жасуша
ішіндегі сұйықтық пен ядро.
5. Тапсырма.Р.Гук микроскоп арқылы қандай ағзаның құрлысынан нені
тапқан? Жауабы:Өсімдіктердің ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген
құрылысты тапқан.
6. Тапсырма.Р.Гук ұяшықты қандай жасушалардан көрген ? Жауабы:
Р.Гук тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген.
2-қадам: практика
жүзінде «Қолдану»
(оқулықпен жұмыс.
ІІ кезеңнің5-
қадамындағы
қарапайым тапсырмалар
үлгісіндегі тапсырмалар
орындалады)
1. Кестені толтыр
Бейорганикалық Органикалық
себептері Мысалдары себептері мысалдары
элементтер Макроэлементте
р,биоэлементтер
нәруыздар мен
нуклеин
Көмірсулар,липи
дтер
Көмірсулар
қарапайым(
моносахаридтер)
және

4. қышқылдары күрделі(полисахар
идтер)
Жылу, суық Наурызшешектің
гүлі суықта
қызыл, жылыда
ақ болады
Гендік мутация бір гендегі ДНҚ
молекуласындағы
нуклеотидтердің
орналасу
реттілігінің
өзгеруі
1-аралық нәтиже:
Бірінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік (білім, біліктілік) деңгейінің сапалық өлшемі (бірінші аралық
өлшемі): – «дұрыс», «толық» деген білім сапасының түрлерімен сипатталады (Ю.К.Бабанский).
Оқушының бұл алғашқы қадам нәтижесінің сандық өлшемі – бес балл = «сынақтан өтті» =
«қанағаттандырарлық» білім деңгейінің өлшемі = «3» журналға қойылады, егер келесі деңгей
тапсырмаларын меңгере алмаса.
ІІ деңгей: (5 балл + 4 балл = 9 балл)
3а-қадам: теорияны
«Түсіну» үшін неге?
неліктен? себебі? не
үшін? Дәлелде,
түсіндір сұрақтары
оқушының жоғарыда
берген жауаптарына
қойылады (оларды
тереңдету үшін)
1. Тапсырма.Тірі жасушадағы калий,натрий иондарыы қанықпаса
қандай өзгеріске ұшырайды себеі неде? Жауабы:Себебі тіршілк
ортасына байланысты,калий ионы едәуір жоғары,натрий ионы өте
аз болады.
2. Тапсырма.Жасуша тіршілігіндегі судың маңызын түсіндір.
Жауабы:Жасуша тіршілігінде судың маңызы заттар иондарға немесе
диссоциацияланады.
3б-қадам: теорияны
«Талдау» үшін
1.Салыстыр,
2. Айырмашылығы
неде?
3. Ұқсастығы неде?
4.Тақырыптың басты
идеясын жаз деген
тапсырмалар болу
керек. ІІ кезеңдеВенн
диаграммасы арқылы
орындалған
тапсырманы кесте
түрінде беріп, баланың
білімін тексеруге
болады.
3. Тапсырма.Салыстырып айырмашылығын тап.Жауабы:
1.Органикалық 2. Бейорганикалық
Органикалық қосылыстар тірі организм жасушасының 20-30%- ын құрайды.
полимерлер — нәруыздар, нуклеин қышқылдары және кемірсулар, майлар мен
бірқатар маңызды молекулалар — дәрумендер, гормондар, пигменттер,
органикалық қышқылдар, аминқышқылдары, нуклеотидтер, спирттер, т.б.
жатады. өсімдіктер жасушасында күрделі көмірсу — полисахарид, жануарларда
— нәруыз бен майлар, ал микроағзаларда нәруыздар басым болады.
Бейорганикалық су ,минералды тұздар өлі табиғатта кездеседі,
органикалық қосылыстар: көмірсу,липид,ақуыз,тірі жасушаларға ғана
тән.
4-қадам: практика
жүзінде «Қолдану. ІІ-
кезеңдегі қарапайым
тапсырмаларының
өзгертілген
жағдайдағы нұсқалары
орындалады.
4. Тапсырма.Жасушаның молекулалық құрылымы қандай болады?
Жауабы: Жасушаның молекулалық құрылымы күрделі және әрқилы
болады.
2- аралық нәтиже:
Екінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік деңгейдің сапалық өлшемі (екінші аралық өлшемі): – оқушының
бірінші деңгейдегі «дұрыстылық» пен «толықтылдық» деп аталатын білім сапасының түрлеріне
«тереңділік» пен «әрекеттілік» сияқты түрлері қосылады. Білім, біліктілік сапасының сандық өлшемі –
алғашқы жинаған бес баллға + 4 балл = 9 балл = «4» , яғни «жақсы» деген баға журналға қойылады, егер
оқушы келесі деңгейді меңгере алмас
ІІІ деңгей: (9 балл + 3 балл = 12 балл)
5-қадам: теорияны
«Жинақтау» үшін
Қорытынды шығар,
анықтама бер,
мазмұнды жүйеле,
кестені, тірек сызбаны,
сөзжұмбақты толтыр
немесе өзің құрастыр
тағы с.с. басқа түрдегі
тапсырмалар оқушының
жоғарыдағы
«тақырыптың басты
1. Тапсырма.Төмендегі кестенің бірінші бағанында берілген
сөйлемдерді екінші бағанындағы қажетті сөздер мен
толықтырыңыздар?Жауабы:
Сөздері түсіп қалған сөйлемдер Қажет сөздер
Құрамына көміртегі немесе оның қосылыстары
кіретін,сондай-ақ,ауада және оттегінде жана алатын
заттар органикалық қосылыстар
Бөліну
Полимер молекуласы қарапайым заттардан
құралады,оларды мономерлер деп атайды
Өлі
табиғатта
Тірі жасушаның құрамында өлі табиғатта Органикалық

5. идеясына» жазған
жауабына қойылады.
ІІ-кезең, 4-қадамда
«жинақтауға» берілген
тапсырма басқа формада
беріліп, баланың білім
деңгейі бағаланады.
кездесетін органикалық қосылыстар болады. қосылыстар
Жасушаның барлық тіршілік әрекетіне жұмсалатын
энергия көзі,құрылыс материалы және қоректік зат –
көмірсулар деп атайды
Мономерлер
Жасуша бөліну арқылы көбейеді. Көмірсулар
6-қадам: : практика
жүзінде «Баға беру»
(Сен қалай ойлайсың?
Не істер едің? деген
тапсырмаларды
орындату арқылы
оқушының жоғарыда
алған білімін (теория
бойынша) және
біліктілігін (практикасы
бойынша) өмірдегі
жағдаяттарды шешуге
қолдана алу дәрежесі
бағаланады.
2. Тапсырма. Сен қалай ойлайсың, жасушадағы йодтың мөлшері
мыстың мөлшері жетіспесе қандай өзгерістерге ұшырайды?,
Жауабы. Жасушадағы йодтың мөлшері 0,01% болуы қажет,егер
тағамның құрамында йод жетіспесе,бала бойының өсуі
тежеледі.Егер тағамның құрамында мыстың мөлшері
жетіспесе,мал жаппай ауруға ұшырайды
3. Тапсырма. Сен қалай ойлайсың?Жануарлардың жасушаларында
фтор мөлшерден көп болса қандай ауруға шалдығады?
Жауабы:Жануарлардың жасушаларында фтор мөлшерден көп
болса, тіс пен сүйек ауруға шалдығады.
3-нәтиже:
Үшінші деңгейдің нәтижесі (түбегейлі көзделген нәтиже): алғашқы екі деңгейде жинаған 9 баллға + 3 балл
=12 балл = «5» журналға қойылады. Оқушының білім сапасы білім стандарты көлемінде «дұрыс», «толық»,
«әрекеттілік» пен «тереңділік»-ке «жүйелілік» пен «саналылық» қосылып, барлығының жиынтығы «берік»
білім болып саналады (Ю.К. Бабанский).
1- модуль № 2 сабақ.Тақырыбы: Сұрыптау. Қолдан және табиғи сұрыптау.Табиғи
сұрыпталу-эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы күші.
(асты сызылған курсив сөздердердің орнында оқушы дәптерінде бос орын қалдырылады)
Оң жақ бағандағы
тапсырмаларды
құрастырушы
мұғалімдердің есіне:
І кезең. Мұғалім алғашқы 5-7 минутта: а) ұйымдастыру сәтін өткізеді; б) өткен
тақырып бойынша берілген деңгейлік тапсырмаларды үйде аяқтап орындап келу
дәрежесі тексеріледі; в) төмендегі «Көпір» тапсырмаларын тексереді (алдымен жеке
тексеріп шығады, сосын фрондалды тексереді).
«КӨПІР»
тапсырмалары
(оқушылар үйде
орындап, бүгінгі
сабаққа дайындалып
келеді)
Сұрақтарға жауап бер:1) Микроэволюция деген
не?Жауабы:Микроэволюция - түр ____________ ішінде жүретін және
оның______ қорын өзгертіп, жаңа _____ түзілумен аяқталатын __________
әрекеттердің жиынтығы.
2) Микроэволюцияның нәтижесі не болып табылады?Жауабы:
Микроэволюцияның нәтижесінде ________ және __________ немесе _____
түзіледі.
3) Популяция деген не?Жауабы:Популяция - ____________ тіршілік етіп, бір
бірімен еркін ____________ ұрпақ беретін, дербес ____________ жүйе
құратын, бір түрге жататын даралардың жиынтығы.
4) Өзгергіштік дегеніміз не? Жауабы:Өзгергіштік деп организмнің жеке
дамуында жаңа __________ мен __________ ие болуын айтады:
5) Өзгергіштіктің қандай түрлерін білесің? Жауабы: Өзгергіштік – тіршіліктің
_______ қасиеті. Оның ___________ және _________ түрлері болады.
Олай болса, балалар, бүгінгі сабағымызда«Сұрыптау. Қолдан және табиғи
сұрыптау.Табиғи сұрыпталу-эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы күші
деген тақырыпты қарастырамыз.
ІІ кезең (топтық жұмыс) жаңа сабақты топтық жұмыс барысында оқушылардың өз бетімен меңгеруіне жағдай
жасау: а) оқушылар төмендегі «Білу», «Түсіну», «Талдау», «Жинақтау» тәсілдеріне сәйкес тапсырмаларын
өздері толтырады (10 минут); ә) жауаптарын мұғаліммен бірге талдайды (10 минут). Нәтижесі ауызша
марапатталады.

6. 1-қадам: теория
бойынша «Білу» үшін
тақырып мазмұнынан
кім? Не?кімнің?
кімге? кімді? кімде?
кімнен?кіммен?
Қандай? Қай?
Қашан? Не істеді?
сияқты сұрақтарға
жауап беретін толық
ақпарат іріктелінуі
керек.
1.Сұрыптау деген не?Жауабы: Халық шаруашылығынақажетті жаңа
________,_________ және_________алу үшінқолданатын________жиынтығы.
2. Сұрыптаудың қандай түрлері болады? Жауабы:______ және ______
сұрыптау
3.Қолдан сұрыптау қашан пайда болды? Жауабы: Егіншілік пен мал
шаруашылығы __________кейін ғана __________.
4.Табиғи сұрыпталу қашаннан бері жүреді?Жауабы:________пайда
болғаннан бері________ жүреді.
5.Табиғи сұрыпталу дегеніміз не? Жауабы: Белгілі бір ортаға_____________
тіршілігін сақтап__________.
6.Табиғи сұрыпталудың нәтижесінде не түзіледі?Жауабы: Жаңа _______
түзіледі.
7. Қолдан сұрыпталудың нәтижесінде не түзіледі?Жауабы: Қолдан
сұрыптаудың нәтижесінде адамның қажетіне жарайтын ________
___________ мен ______________алынады.
8. Қолдан сұрыптаудың қандай түрлері бар? Жауабы: Қолдан сұрыптаудың
___________ және _________ сұрыптау дегентүрлері бар.
2-қадам: теорияны
«Түсіну» үшін неге?
неліктен? себебі? не
үшін? Дәлелде,
түсіндір сұрақтары
оқушының жоғарыда
берген жауаптарына
қойылады (оларды
тереңдету үшін)
1. Қолдан сұрыптаудың организм үшін зиянды екенін мысалмен дәлелде.
Жауабы:Қолдан сұрыптау кезінде адам өзіне___________қолтұқымдарды
шығарады, бірақ ондай ағзаларға үнемі адамның ___________ қажет болады.
Олар ______ төзімсіз, өз беттерінше ______ таба алмайды, аяқтары қысқа
шошқалар тез _______ алмайды т.с.с.
2.Неліктентабиғи сұрыпталу- эволюцияның бағыттаушы және қозғаушы күші
дейміз?Жауабы:Табиғи сұрыпдалу-эволюциялық процестің негізгі қозғаушы
күші.Ол популяциялар санын көбейтіп _______ құрамының алуан түрлілігін
____________ жеткізетін түрдің кең таралып орналасуы кезінде ойдағыдай
өтеді.Мұндай жағдайларда ____________ мүмкіндіктері________
түседі.Табиғи сұрыпталудың ____________мен _______ жылдың әр
маусымында жыл сайын
өзгеріпотырады.Бұлособьтардың_________мен__________ жағдайларының
ауытқуына байланысты жүреді.
3-қадам: теорияны
«Талдау» үшін
1.Салыстыр
2. Айырмашылығы
неде?
3. Ұқсастығы неде?
4.Тақырыптың басты
идеясын жаз деген
тапсырмалар болу
керек. Немесе 1-3
тапсырмаларды Венн
диаграммасы арқылы
қамтуға болады.
1. Табиғи сұрыптау менқолдан сұрыптауды салыстыр.Жауабы:
Қолдан сұрыптау Табиғи сұрыпталу
Ұқсастығы Екеуі де ______тұқым қуалайтынматериалмен
________етіледі.
________сұрыптаудыңн
әтижесінде
_____________
және________ алынады.
_______сұрыпталудың
нәтижесінде
__________түзіледі.
Айырмашыл
ығы
1._______ сұрыптау
кезінде бүкіл
__________ жұмысты
_____жүргізеді.
2._______сұрыпталу
адам баласы
___________ және
_____________________
шұғылданғаннан
беріжүргізілуде.
1.________сұрыпталу кезінде
белгілерді іріктеп
сұрыптаушы________
________ жағдайлары болып
табылады.
2.________ сұрыпталу жер
бетінде, алғашқы ________
пайда ________ бері
жүріпкеледі.
Тақырыптың басты идеясы:Сыртқы орта жағдайына _______
бейімделгендері өліп, ______ бейімделгендерінің өсуі – табиғи сұрыпталудың
_____. Қолдан сұрыптаудың негізі– _____ әрекеті болып табылады.

7. 4-қадам: теорияны
«Жинақтау» үшін
Қорытынды шығар,
анықтама бер,
мазмұнды жүйеле,
кестені, тірек
сызбаны,
сөзжұмбақты толтыр
немесе өзің құрастыр
тағы с.с. басқа түрдегі
тапсырмалар
оқушының жоғарыдағы
«тақырыптың басты
идеясына» жазған
жауабына қойылады.
Жоғарыдағы айтылғандардан қорытынды шығарып, кестені толтыр:
Жауабы:
Қолдан
сұрыптаудың
анықтамасы,
мысалдары
Қолдан
сұрыптаудың
нәтижесі
Табиғи
сұрыпталудың
анықтамасы,
мысалдар
Табиғи
сұрыпталудың
нәтижесі
Пайдалы
_________
мен___________
бар дараларды
сақтап,жолымен
жануарлардың
жаңа
_____________мен
өсімдіктердің жаңа
__________
шығару. Мысалы,
сиырдың________
тұқымдарын
шығару
Қолдан
сұрыптаудың
нәтижесінде
адамның қажетіне
жарайтын _______
___________ мен
__________
____________
алынады.
Белгілі бір
ортаға___________
__тіршілігін
сақтап__________
_.Мысалы, үй
шыбынының
біреуі 5
күнде________
жұмыртқа салады,
алтірі
қалатындары өте
аз.
Жаңа
_______түзіледі.
Оқулықпен жұмыс(5 минут): төмендегі «Қолдану» және оқушының тақырып мазмұнына «Баға беруі»
тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға арналған, практика жүзінде бекіту тапсырмалары
орындалады . Нәтижесі ауызша марапатталады.
5-қадам: практика
жүзінде «Қолдану»
(оқулықпен жұмыс
жүргізу барысында тек
қарапайым
тапсырмалармен бекіту
жүргізіледі. Дайын
формулалар арқылы
есептер шығару
орындалады
1. Бекіребалығы 50 жылтіршілікетеді, жылсайынәрбіреуі 3-6 млн
уылдырықшашады. Үйшыбыны 5 күнде 20 мыңжұмыртқасалады.
Осындайқарқындыдамуменкөбеймеусебебінеліктен?Жауабы: Мұндай
қарқынды даму, тек _____________ болғанда ғана өніп-өсіп тіршілігін
________қалады. Түрлер неғұрлым __________, соғұрлым қарқынды
_______. Бұл табиғи сұрыпталу нәтижесі.
6-қадам: практика
жүзінде «Баға беру»
(Сен қалай ойлайсың?
Не істер едің? деген
тапсырмалар оқушыға
жоғарыда алған білімін
(теория бойынша) және
біліктілігін (практикасы
бойынша) өмірдегі
жағдаяттарды шешуге
бағытталып қойылады
Сен қалай ойлайсың? Ч. Дарвин сұрыптау нәтижелерін қорытындылағанда
әдістемелік сұрыптауды үй жануарлары мен мәдени өсімдіктерге қолдануға
болатындығын дәлелдеді. Оның себебі қандай?
Жауабы:Әдістемеліксұрыптауда селекционер ________ қандай__________
дамыту қажет екендігі жайында өзінің алдына нақтылы _______ қояды. Ең
алдымен,ол ________шаруашылық жөнінен _______, ________ болуы тиіс.
Себебі, ___________ __________ әрқашан___________ мен _____________
жасайтын шығармашылық процесс.
ІІІ кезең: Деңгейлік тапсырмаларды орындап, балл жинау
ІІІ кезең (кері байланыс – бағалау кезеңі): Жеке жұмыс. Жоғарыда меңгерген мазмұнды үш деңгейге іріктеп
(әр деңгейдің білімділік, біліктілік, яғни құзыреттілік деңгейін анықтайтын тапсырмалар) оларды біртіндеп
орындату арқылы балл жинату барысында оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге
асырылады. Бұл тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында
орындайды + 3 минут қортынды жасалады. Қалған тапсырмаларлы үйде аяқтап келеді. Қорытынды балл
саны дәстүрлі бағаға айналдырылып, келесі сабақтың басында сынып журналына қойылады, мониторингке
тіркеледі.
І деңгей (5 балл)

8. 1-қадам: теория
бойынша «Білу» үшін
тақырып мазмұнынан
кім? Не?кімнің? кімге?
кімді? кімде? кімнен?
кіммен? Қандай? Қай?
Қашан? Не істеді?
сияқты сұрақтарға жауап
беретін толық ақпарат
іріктелінуі керек.
Тест тапырмаларын орында.
1. Сұрыптаудың түрлері мен себептерін зерттеген ғалым кім? Жауабы:
А) Г. Мендель Б) Ч. Дарвин В) Ж. Б. Ламарк Г) К. Линней
2. Өсімдіктер мен жануарларды қажет белгілеріне қарай сұрыптау қандай
сұрыптауға жатады? Жауабы:А) Табиғи сұрыпталуБ) Тіршілік үшін күрес
В) Қолдан сұрыптау Г) Мақсатсыз сұрыптау.
3. Әдістемелік сұрыптауда даралар саны қандай болу керек? Жауабы:
А)АзБ) Көп В) 20 Г) 15
4. Қандай жағдайда жабайы ағза өніп – өседі? Жауабы:
А) Ылғал Б) Суық В) Қолайсыз Г) Қолайлы
5. Түрді сақтапқалудыңнегізгі құралы не?Жауабы: А) Қарқынды даму Б)
Қырылып қалу В) Көп ұрпақ қалдыру Г) Санаулы ұрпақ қалдыру
Жауаптары: 1.____ 2____ 3____ 4____
2-қадам: практика
жүзінде «Қолдану»
(оқулықпен жұмыс.
ІІ кезеңнің5-қадамын-
дағы қарапайым тап-
сырмалар үлгісіндегі тап-
сырмалар орындалады)
1. Табиғи сұрыпталу жабайы ағзалардың өзіне пайдалы жағына қарай
жүреді. Оны қалай түсінесің? Жауабы: Табиғи сұрыпталу ______
жүреді,көзге көрінбейді. Ағзалар _________ ортасына _______жүріп, өзіне
қолайлы жағдайға ___________түр ретінде _____________.
1-аралық нәтиже:
Бірінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік (білім, біліктілік) деңгейінің сапалық өлшемі (бірінші аралық
өлшемі): – «дұрыс», «толық» деген білім сапасының түрлерімен сипатталады (Ю.К.Бабанский). Оқушының
бұл алғашқы қадам нәтижесінің сандық өлшемі – бес балл = «сынақтан өтті» = «қанағаттандырарлық» білім
деңгейінің өлшемі = «3» журналға қойылады, егер келесі деңгей тапсырмаларын меңгере алмаса.
ІІ деңгей: (5 балл + 4 балл = 9 балл)
3а-қадам: теорияны
«Түсіну» үшін неге?
неліктен? себебі? не
үшін? Дәлелде, түсіндір
сұрақтары оқушының
жоғарыда берген
жауаптарына қойылады
(оларды тереңдету үшін)
1. Табиғи сұрыпталудыңнегізгі қағидаларын дәлелде. Жауабы:
1.__________ пайда болғаннан бері _______ жүреді. 2. Көзге _________,
жүруі _________. 3. Сұрыптау кезінде организмге _________ қалып,
________ жойылады. 4. Табиғисұрыптауға_______ ешқандай________ жоқ.
5. Ортаға жақсы___________ қалады, ______ __________ тіршілігін жояды.
6. Қоршаған орта мен популяцияда ____________ сақталады. 7. Жаңа
_________ пайда болады.
3б-қадам: теорияны
«Талдау» үшін
1. Салыстыр
2. Айырмашылығы
неде?
3. Ұқсастығы неде?
4.Тақырыптың басты
идеясын жаз деген
тапсырмалар болу керек.
ІІ кезеңдеВенн диа-
граммасы арқылы орын-
далған тапсырманы кесте
түрінде беріп, баланың
білімін тексеруге
болады.
1. Салыстырып ұрсастығын тап. Жауабы:
Ұқсастығы
4-қадам: практика
жүзінде «Қолдану. ІІ-
кезеңдегі қарапайым
тапсырмаларының өзгер-
тілген жағдайдағы
нұсқалары орындалады.
1. Мақсатсыз сұрыптау деген не, мысал келтір. Жауабы:Мақсатсыз
сұрыптау _____ _______бері келе жатыржәне ________ күнге дейін
сақталған. Ол жануарлар мен өсімдіктердің __________ сақтап қалуға
негізделген, арнайы__________ жүргізілмейді. Мысалы, үй жағдайында
__________ жұмыстар жүргізу мүмкін емес, сондықтан адамның
___________ материалдар пайдаланылған.
2- аралық нәтиже:
Екінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік деңгейдің сапалық өлшемі (екінші аралық өлшемі): – оқушының
бірінші деңгейдегі «дұрыстылық» пен «толықтылдық» деп аталатын білім сапасының түрлеріне « тереңділік»
пен «әрекеттілік» сияқты түрлері қосылады. Білім, біліктілік сапасының сандық өлшемі – алғашқы жинаған
бес баллға + 4 балл = 9 балл = «4» , яғни «жақсы» деген баға журналға қойылады, егер оқушы келесі деңгейді
меңгере алмас
ІІІ деңгей: (9 балл + 3 балл = 12 балл)
жаңа
__________
мен пайдалы
____________
,
__________т
үзіледі.
Табиғи
сұрыпталу
Қолдан
сұрыптау

9. 5-қадам: теорияны
«Жинақтау» үшін
Қорытынды шығар,
анықтама бер,
мазмұнды жүйеле,
кестені, тірек сызбаны,
сөзжұмбақты толтыр
немесе өзің құрастыр
тағы с.с. басқа түрдегі
тапсырмалар оқушының
жоғарыдағы «тақырып-
тың басты идеясына»
жазған жауабына
қойылады.
ІІ-кезең, 4-қадамда
«жинақтауға» берілген
тапсырма басқа формада
беріліп, баланың білім
деңгейі бағаланады.
1. Қолдан сұрыптау мен табиғи сұрыпталуды салыстырып, қорытынды
шығар. Жауабы:
Қолдан сұрыптау Табиғи сұрыпталу
1. _______ жүргізеді. 1. Табиғатта табиғи_________________
әсерінен болады.
2. Адам алдына белгілі
_________қойып,өзіне ________
жағын шешеді
2. Жабайы организмдердің __________
жағына қарай _________.
3. ___________ немесе ________ үшін
ешбір _________ жоқ, ________.
3. Барлық түр үшін жүреді.
4. Адамзат жануарларды ____
үйретуден, өсімдіктерді
________айналдыруданбері
жүргізілуде.
4. Көзге ________ және _______.
5. Үй хайуанаттарының жаңа
____________ менмәдени
өсімдіктердің ____________
шығарылады.
5. Тіршілік пайда болғаннан
бері_________ ____-__________ жүреді.
6. Нәтижесінде қоршаған орта
жағдайында тіршілік етуге
бейімделген____________ мен
__________түрлеріпайда болады.
6-қадам: : практика
жүзінде «Баға беру»
(Сен қалай ойлайсың?
Не істер едің? деген
тапсырмаларды
орындату арқылы
оқушының жоғарыда
алған білімін (теория
бойынша) және
біліктілігін (практикасы
бойынша) өмірдегі
жағдаяттарды шешуге
қолдана алу дәрежесі
бағаланады.
1. Тапсырма. Сен қалай ойлайсың, табиғи сұрыпталу мен қолдан
сұрыптаудың бір – бірімен байланысы бар ма? Жауабы:Табиғи сұрыпталу
_________ пайда болғаннан бері табиғатта үнемі жүріп келеді. _________
сұрыптау ________ сұрыпталуға негізделіп, ғалымдардың үздіксіз жүргізген
______________ нәтижесінде жануарлардың жаңа ___________ мен
өсімдіктердің жаңа __________ алынып отыр. _______________ және
_________ ата – тектері олардың ___________түрлері болған. Мысалы,
Тауықтардың барлық ______________ тегі - жабайы_______ тауығы, үй
үйректерінің жабайы тегі – ____________ үйрек.
3-нәтиже:
Үшінші деңгейдің нәтижесі (түбегейлі көзделген нәтиже): алғашқы екі деңгейде жинаған 9 баллға + 3 балл =12
балл = «5» журналға қойылады. Оқушының білім сапасы білім стандарты көлемінде «дұрыс», «толық»,
«әрекеттілік» пен «тереңділік»-ке «жүйелілік» пен «саналылық» қосылып, барлығының жиынтығы «берік» білім
болып саналады (Ю.К. Бабанский).