1. Mavzu: O‘zbek xalq musiqa ijodidagi musiqa namunalarini notaga olish
Reja:
1. Kirish.
2. O'zbekistonda nota yozuvi tarixi
3. Usul.
4. Uslubiy tavsiyalar
O'zbek musiqa merosi tarixiga oid ma'lumotlarni qidirish, to'plash va notaga
yozib olib, ilmiy-nazariy o'rganish, amaliy o'zlashtirish hamda shu soha
mutaxassislariga yetkazish ishlari so'nggi yillarda sezilarli darajada jonlanib
bormoqda.
O'zbek xalqining o'z ildizlari bilan qadim qadim zamonlarga borib taqaladigan
boy musiqa merosi bizning kunlarimizda ham yangramoqda. U o'zining xalq ijodi
(ya'ni folьklor) hamda kuy tuzilishi jihatidan rivojlangan ashula va cholg'u asarlari
— dostonlar va maqom musiqasini birlashtiradi.
O'zbek musiqa folklori har qanday xalq ijodi kabi mehnatkashlarning orzu-
umidlari, ularning turmushi va axloqi, sotsial va milliy ozodlik uchun kurashning
ifodasi sifatida gavdalanadi. O'zbek xalq musiqasining mavzu jihatdan serqirraligi,
janrlarga boyligi va tuttan o'rnining hilma-xilligi ham ana shu bilan bog'liqtsir.
O'zbek qo'shiq-ashulalari va cholg'u musiqasi janrlari o'z funktsiyasi va turmushda
tutgan o'rniga muvofiq ikki guruhni tashkil etadi.
Birinchisi — ma'lum vaqt yoki ma'lum muddat sharofatidagina ijro etiladigan
ashulalar va cholg'u kuylari. Bular: oilaviy marosim qo'shiqlari, mehnat qo'shiqlari,
allalar hamda har xil tantana, tomosha kabi marosimlarda ijro etiladigan cholg'u
kuylaridir.
Ikkinchisi — istalgan vaqtda har qanday sharoitda ijro etiladigan ashula-
qo'shiq va cholg'u kuylari. Ularga: lapar, yalla, ashula, qo'shiq, cholg'u kuylari va
dostonchilik kuylari kiradi.
Har bir guruh o'ziga xos xarakterli belgilarga ega.
Masalan: ijro etilishi ma'lum vaqt yoki sharoitni taqozo qiladigan birinchi
guruh ashula-qo'shiq janrlarining mavzui muayyan marosim yoki boshqa vaziyat
bilan bog'liq bo'lib, undan deyarli chetlashmasligi bilan ajralib turadi.
Darhaqiqat, yuqori professional bilim saviyasiga ega bo'lgan ashula va raqs
ansambli rahbarlarini tarbiyalab yetishtirish, ularning bilimini oshirish, yetuk
mutaxassislik kasbini olish masalasi hozirgi kunning dolzarb muammolaridan
hisoblanadi.
Ushbu qo'llanmadan xalq musiqasi namunalari, shuningdek bastakorlar
ijodiga oid ayrim namunalar o'rin oldi. O'zbek xalq musiqasiga oid qo'lyozma —
nota to'plamlarida ijro xususiyatlarini ixtisoslashtirib, kuy va ashulalarni to'laqonli
2. aks etgirish borasida talaygina ijobiy tajriba yig'ilgan. Ammo o'quv repertuariga
mo'ljallangan, bevosita ijro xususiyatlariga yaqin keladigan nota nashrlari yetarli
emas.
O'zbekistonda nota yozuvi tarixi
IX — XII asrlar sharq musiqasi madaniyati tarixida juda boy meros
qoldirdi. Bu davrda ko'plab musiqa risolalari yaratilib, ular o'zining mazmuni va
salmog'i jihatdan jahon xalqlari musiqa nazariyasi taraqqiyotida juda katta
ahamiyatga ega bo'ldi. Sharq musiqasiga bag'ishlangan risolalardan ma'lum
bo'lishicha, olimlar nota yozuvlari yaratish ustida bir necha bor urinib ko'rganlar.
Natijada XIII asrda nota yozuvi yaratishga muvaffaq bo'lindi. Bu yozuv sistemasi
sharq olimlarining IX— XIII asrlar davomida musiqa nazariyasi ustida olib borgan
ishlarining natijasi mahsuli bo'ldi. Dastlab Abu Nasr Farobiy musiqa yozuvi
yaratishga harakat qilib ko'rdi. Bu jihatdan uning «Kitobul musiqiy al-kabir» asarida
keltirgan jadvali xarakterlidir. Bu jadvalda tovushqatorlarning turli hillari
joylashtirilgan bo'lib, ular hozirgi kunda ashulachilarning ovoz texnikasini oshirish
uchun musiqa o'quv yurtida qo'llaniladigan vokalizlarni eslatadi. Lekin Al
Farobiyning jadvali cholg'u asboblari va sozandalar mashg'ulotlari uchun
mo'ljallangan edi. Bu jadval besh qismdan iborat. Unda yigirma olti hil tovushqator
gammalari berilgan bo'lib, ularning Hobit va Soid tovushqatorlarning o'rta
pog'onalaridan boshlanadigan harakat muhtamil iboralari bilan ataladi. Muhtamil
bo'lganda tovushqator yuqoriga ham pastga ham harakat etishi mumkin. Roje'
qaytarma — harakat, Muttasil — to'xtovsiz harakat, Tafir — sakrama harakat,
Maxall — tovushqatorning biror pog'onasida ushlanib qoladigan harakat, lohiq —
yondosh tovushlarning birin-ketin keladigan vaqtdagi harakati, Mutavotir —
takroriy harakatlarni ifodalaydi. Bu harakat turli jadvaldagi tovushqatorlardan
ma'lum bo'ladi.
Shuni alohida qayd qilish kerakki, jadvaldagi tovushqator pog'onalari ud
pardalariga qo'yiladigan harflar bilan ifodalangan.
Ibn Sino Al Farobiyning musiqiy estetik qarashlarini yanada yuqori bosqichga
ko'tardi. Ibn Sino kabi ko'pgina boshqa olimlarning musiqa asarlarida nota
yozuvining boshlang'ich belgilari, ifodalari mavjud bo'lgan bilan, hali ularni nota
yozuvchi bilan tenglashtirib bo'lmasdi. Bu ishni mashhur musiqa olimi Safiuddin
Al-Urmaviy XII asr ohiriga yetkazdi. U Sharq musiqa nazariyasiga, nota yaratish
ishiga o'zining buyuk hissasini qo'shdi va notaning bir necha namunalarini ixtiro
etdi. Al-Urmaviyning nota yozuvlarini — ham ud va o'sha davrda qo'llanilgan ritm
o'lchovlari vositasi bilangina tasavvur etish mumkin. Al-Urmaviyning birinchi nota
yozuvi sistemasi harfli notatsiya edi. Olimning katta xizmati shuki, oddiy harflar,
doira usuli va sonlar vositasi bilan o'quvchilarga notatsiyani o'qish imkonini yaratib
berdi. Xullas, kuyning doira usuli orqali avval uni to'g'ri topish tovush balandligi
ifodasi bo'lgan harflar ostidagi raqamlar funktsiyasini to'g'ri aniqlash kuyni o'g'ish
uchun muhimdir. Al-Urmaviyning tabulaturasidagi ba'zi elementlar XIX asrning
3. ikkinchi yarmida olim, shoir va bast- kor Komil Xorazmiy kashf etgan tanbur nota
sistemasida ham uchrat- di. Komil Xorazmiyning notatsiyasida tovushlar balandligi
tanburning o'n sakkiz pardasiga moslab ishlangan bo'lsa Al-Urmaviyning nota
sistemasi ud soziga moslangan edi. Bu ikki sistemada nuqtalar qo'yilishida ba'zi
farqlar bo'lishiga qaramay, ikkala notatsiyada ham uch qo'shaloq nuqtalar
mavjudligi kishini hayron qoldirdi. Lekin qo'shaloq nuqtalar Al-Urmaviyda
gorizontal, Xorazmiy notasida esa vertikal joylashtirilgan.
Al-Urmaviyning nota yozuvlari sirini, ma'nosini ochishda musiqashunos olim
T.B. G'ofurbekov bu haqtsa shunday yozadi: «Sharq Sarlinosi» — nomini olgan
Urmaviy harflar, raqamlar va shunga o'xshash belgilarni o'zida mujassam etgan
tabulatura yozuvi yordamida ilk bor o'z zamonasining (XIII asr) musiqa merosiga
doir bastakor namunalarni og'zaki an'anaviy sharoitda muhrlab qolishga muyassar
bo'ldi».
Musiqashunos O. Matyoqubov ushbu tanbur yozuvining asosiy tamoyilla- rini
quyidagicha ta'riflaydi: Tanburning o'n sakkiz pardasiga ko'ra, o'n sakkiz chiziq
olinadi va ularni osti - ustiga nuqtalar qo'yiladi. Nuqtalar noxun zarblarining
mikdorini bildirib boradi. Chiziq ustidagi nuqga yuqoridan, ostidagisi esa pastdan
uriladigan zarblarni anglatadi. Ba'zan esa nuqgalarning joylashuvi ayrim ritmik
shakllarga qiyos qilina- di. Pauzalar — o (sukun) belgisi bilan beriladi. Nota yozuvi
o'ngdan chapga qarab o'qiladi... Tanbur chizig'ida Komil Xorazmiy maqomlarning
ayrim qismlarini yoza boshlagan. Uning o'g'li va shogirdi Muhammad Rasul Mirzo
(1840—?) Xorazm maqomlarini to'laligicha yozib olgan».
O'zbek xalq musiqa ijodini to'plash va notaga yozib olishda musiqashunos
olimlar V.A. Uspenskiy, Ye.E. Romanovskaya, I.A. Akbarov, N.N. Mironov, F.
Karomatov, Yu. Rajabiy, M. Yusupov nomlarini alohida qayd qilib o'tish zarurdir.
Bu o'rnida o'zbek musiqasining ustoz bilimdoni, bastakor, mashhur sozanda va
xonanda, akademik Yunus Rajabiyning xizmatlari buyukdir. U mashaqqatli mehnati
va fidoiyligi ila musiqiy boyligimizning barcha qirralarini notaga yozib olishga
muyassar bo'ldi. 1955—1959 yillarda nashr etilgan «O'zbek xalq musiqasi» (I.
Akbarov tahririda) besh jildlik to'plamlar majmuasiga kiritilgan musiqa merosimiz
avlodlar uchun ulkan xazinaga aylandi.
1959 yilda Yunus Rajabiyning tashabbusi bilan O'zbekiston radiosi qoshida
maqomchilar ansabli tashkil etildi. Ansambl ijrosida klassik (mumtoz) musiqamiz
— maqomlar keng ko'lamda to'laligicha magnit tasmasiga yozib olindi. Maqom
ansambli bilan fidoyi ishlashi natijasida Yunus Rajabiy Shashma- qomning yangi
nashrini tayyorladi. 1966—1974 yillarda oltita Shashmaqom kitobi G'ofur G'ulom
nomidagi adabiyot va san'at nashriyotida (F.M. Karomatov tahririda) chop etildi.
Mazkur kitoblarga izoh beruvchi uning «Musiqa merosimizga bir na- zar» (1978)
asari maqomlarning ijro uslublarini o'rganishda muhim qo'llanmadir.
4. Musiqiy merosimizni notaga yozib olishda ulkan hissa qo'shgan Xorazm musiqasini
yaxshi biluvchi bastkor, sozanda va xonanda, fidoyi san'at- kor Matniyoz
Yusupovning xizmatlari bebahodir. U Xorazm maqomlari, ashula va kuylari, doston
kuylari va xarflarini notaga yozib nashrdan chiqardi. Uning tomonidan yozib olingan
musiqa asarlari xalq musiqiy san'atini o'rganish ishiga qo'shilgan samarali katta
hissadir.
Musiqashunos olim maqom asarlarini amaliy va nazariy jihatdan yoritib
bergan san'atshunoslik doktori Isxoq Rajabovning tadqiqotlari sozandalar va
xonandalar uchun dasturi amal bo'lib xizmat qilmoqda.
Bo'lajak milliy ijrochilar ham musiqiy merosimiz zebi-zabarlarini, qonuniyatlarini
chuqur bilishlari, musiqiy asarlarni chuqur tahlil qila olishlari o'z ijrochiligiga tadbiq
qilishni amalda qo'llaganlaridagina kasbiy maqsadlarga erishishlari mumkin.
Shuningdek, tajribali hamda savodxon hofiz va sozandalar mavjud notalarga
ijodiy yondashgan holda og'zaki an'analarning eng ahamiyatli tomonlariny cholg'u
va ashula asarla- ri imkoniyatlaridan kelib chiqib, ijro etayotgan asarlarini turli
qo'shimcha vositalar (zarblar, bezaklar, tembrlar, surat, dinamika va h.k.) yordamida
gavdalantiradilar.
O'zbek musiqashunoslik ilmiga ulkan hissa qo'shgan, taniqli olim
san'atshunoslik doktori, professor F.M. Karomatovning yozishicha «Sharqning
ko'pgina xalqlari kabi o'zbeklar o'tmish avlodning musiqa san'atida professionalizm
eramizning birinchi asrlaridayoq vujudga keldi va asrlar davomida takomillasha
borib, ijrochilik madaniyatida ham vokal va cholg'u musiqa janrlarida ham yuksak
badiiy natijalarga erishdi. Agar professional musiqachilar bizning asrimizgacha
amalda nota yozuvini qo'llashmadi. O'zbek professional musikasining barcha
murakkab namunalari og'zaki an'anada keng tarqalib keldi. Shuning uchun ham biz
uni og'zaki an'anadagi professional musiqa deb ataymiz».
Shuningdek F. M. Karomatovning «O'zbek xalq musiqa merosi» 1—2 kitob
G'. G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti. 1978—1983 y., «Узбекская
домбровая музика» T. 1962 y., «Узбекская инструментальная музыка»
(наследие) T. 1972 y., К истории записи музыкального фольклора» —
Вопросы музыкальной культуры Узбекистана. Вып. 2. T., 1969 y., «O'zbek
musiqasi tarixi» (Toshkent, O'qituv- chi, 1981 y. 57—66 b.) kitoblari o'zbek xalq
musiqasi ijodini o'rganishda muhim qo'llanma hisoblanadi.
Usul.
Usul — o'zbek xalq musiqasining eng muhim ifodaviy vositasi bo'lib, u zarbli
cholg'ular (doira, nog'ora), qayroq, safail va b.da ijro etiladi. Shu boisdan usul zarbli
cholg'ularda ijro etiladigan muayyan o'zgarmas ritm tuzilmalaridir.
Usullar vositasida qo'shiqlarga, cholg'u kuyi, raqs kuylari va raqslarga jo'r
bo'linadi. Usul odatda ikki tovush asosiga qurilgan bo'ladi. Bular «bak» va «bum»
deb ataladilar. «Bak» tovushi deyali baland bo'lib, u doiraning gardishi (chetki
5. qismi) tomon zarb berilishidan hosil bo'lsa «bum» tovushi doiraning o'rta qismiga
zarb tovushidan yuzaga keladi va u «bak» tovushiga nisbatan quyi (past) tovush
hisoblanadi. Usullarni notalar vositasida ham yozish mumkin. Buning uchun bir
chiziqli nota yozuv tizimidan foydalaniladi.
Uslubiy ko'rsatmalar
Xalq musiqalarini notalashtirish fani xalq musiqasi merosini chuqur o'rganib,
uning ijro uslublari, usul sanog'lari kuy o'lchovi, qo'shiqlarning shaklan tuzilishi va
nota qochirimlarini o'ziga xos ijro yo'llarini o'rganishdir. Bunla musiqa fol'klorini
badiiy tomonini to'g'ri tanlash ham talabaning estetik, ma'naviy zavqini va bilim
saviyasini oshiradi. Xalq kuy va qo'shiqlarini notaga yozib olish uchun eng kerakli
shart sharoit va doimiy folьklorchilik ekspeditsiyalarining o'z vaqtida tashkil etilishi
hamda maxsus ilmiy-metodik qo'llanmalar va zarur texnika asboblari xonalarini
mavjud bo'lishidir.
Xalq musiqalarini notalashtirish fanining asosiy tayanch negizlaridan biri
qog'ozga tushiriladigan asarning sifatli ijrosidir. Uni mukammal to'g'ri chiqishi
yaxshi ijro va texnik jihatdan sifatli yozib olinganligiga bog'liqdir.
Notaga yozib olingan kuy va ashulalarni amaliy o'rganish, musiqiy tahlil qilish,
ijrochi qaysi xalq cholg'u asbobini qo'llagan bo'lsa xuddi shu cholg'uning o'ziga xos
sadolanish imkoniyatini o'rganish zarur.
Talabalar notalashtirish fanini o'rganish jarayonida ovoz yozib oluvchi
texnika vositalarining turlari bilan tanishishlari va ularni bevosita boshqara olish
ko'nikmalarini egallashlari shart. Shuningdek nota osti yozuvi, ya'ni so'z bo'g'inlarini
notalar tagida qanday ifodalanishini o'rganish, fanning bosh mezonlaridan
hisoblanadi. Bundan tashqari doira usullari, takt sanog'lariga, o'zgaruvchan sur'at va
usullarga alohida e'tibor berish kerak. Ushbu shartlarga o'quv jarayonida qat'iy rioya
qilishni talabalardan doimo talab qilib turish kerak.
Bu borada o'qituvchi va talaba tomonidan notalashtirilgan kuy, qo'shiq va
ashulalarni diqqat bilan tekshirib, ijro etib turishlari maqsadga muvofiqdir.
Tabiiyki notaga yozib olingan kuy, qo'shiq va ashulalarning musiqiy tahlili ishning
sifat darajasini belgilaydi. Ular quyidagicha ifodalanadi:
— kuy, qo'shiq va ashulalarning janr xususiyatlari;
— musiqiy asarlarning mazmun jihatdan tavsifnomasi;
— notaga yozib olingan asarlarning usul va o'lchov xususiyatlari;
— musiqiy asarlarning ohang yo'nalishi bo'yicha lad xususiyatlari;
— kuy, qo'shiq va ashulalarning hududiy ijro uslublari.
