1. Ramil Süleymanov, Ayaz Abuşov
Surə Mehdiyeva, Nailə Həsənova,
Vəfa Məmmədova
Vəfa Vəliyeva, Venera Əfəndiyeva
Bakı 2013

2. B
u elektron vəsait Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Gənclər
Fondunun 3-cü qrant müsabiqəsi çərçivəsində C kateqoriyası üzrə İsmayıllı
rayon 1 nömrəli məktəbin musiqi müəllimi Surə Mehdiyevanın “Gənclərlə
Vikipediyada
Qarabağ
həqiqətlərinin
dünya
ictimayyətinə
çatdırılması”
layihəsi
çərçivəsində Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Gənclər Fondunun maliyyə
dəstəyi ilə hazırlanmışdır. Biz əminik ki, gənclər üçün hazırladığı bu vəsait gənclərimizin
Qarabağ problemini düzgün şəkildə dünya ictimayyətinə çatdırılmasına yardımçı olacaq.
Surə Mehdiyeva-Layihənin rəhbəri
Müəlliflər:
1. Surə Mehdiyeva- Layihənin rəhbəri
2. Ramil Süleymanov- Karyera və İKT üzrə peşəkar eksper, Demokratik Gənclər
İctimai Birliyinin direktoru
3. Ayaz Abuşov- Karyera və İKT üzrə peşəkar eksper, Demokratik Gənclər İctimai
Birliyinin direktor müavini
4. Nailə Həsənova-Bakı şəhər 55 nömrəli tam orta məltəbin fransız dili müəllimi, insan
hüquqları, İKT üzrə ekspert
5. Vəfa Məmmədova-Bakı şəhər 155 nömrəli tam orta məktəbin ibtidai sinif müəllimi,
Vikipediya və Flash Texnologiyalar üzrə ekspert/təlimçi
6. Vəfa Vəliyeva- “İntel” Gələcək üçün Təhsil, İKT-nin təhsildə tətbiqi üzrə
təlimçi/ekpert
7. Venera Əfəndiyeva – Kurikulum, İKT-nin təhsildə tətbiqi və Yeni Mediya üzrə
təlimçi/ekspert
Nəşriyyat:
“Farkhadov Studio” MMC
Tiraj -100 ədəd

3. GİRİŞ
Mütəxəssislər qeyd edir ki, hazırda Google Maps, Google Earth-də və digər internet
məkanlarında Azərbaycan haqqında informasiya və şəkillər Ermənistanla müqayisədə
azdır. Bunun da nəticəsində internet xəritələrində gah Azərbaycan ərazisi təhrif edilir,
Qarabağ, eləcə də Naxçıvan Ermənistanın tərkib hissəsi kimi göstərilir. Bundan başqa
bəzən tarixi coğrafi toponimlərin adları dəyişdirilir.
Ermənilər tərəfindən Azərbaycanın coğrafi adlarını əks etdirən domen adları alınır,
bu səhifələrdə təxribat xarakterli materiallar yerləşdirilir, Azərbaycan dövlət adamları
təhqir edilir, on-line ensiklopediyalarda Azərbaycan haqqında olan informasiyalar
məqsədli
Keçək
şəkildə
vikipediyaya.
dəyişdirilir,
Vikipediya
saytlara
açıq
xaker
on-line
hücumu
ensiklopediya
təşkil
olduğundan
olunur.
burda
qeydiyyatdan keçən hər kəs məqalə yerləşdirə və ya şərh edə bilər. Azərbaycan
vikipediyasında demək olar ki, hər gün erməni vandalizmi baş verir. Sonuncuların əsas
məqsədi Azərbaycan həqiqətlərini inkar edərək xalqı təhqir etməkdir. Azərbaycan dilində
vikipediyada təxminən 29 minə yaxın məqalə var. Erməni dilində isə 4 minə yaxın məqalə
yerləşdirilib. Ermənilər ən çox rus və ingilis dillərində materiallar yerləşdirməkdə
maraqlıdır.
Çünki
erməni
əlifbasını
oxuyan
çoxazdır. “Azərbaycanda
ziyalılar
ümumiyyətlə internetdə aktiv deyillər, qalsın ki, vikipediyada. Rusiya, Ukrayna, Belarus,
Ermənistan kimi ölkələrlə müqayisə etdikdə vəziyyət tam aydınlaşır. Onlarda vikipediya
stolüstü kitabdır, bildikləri mövzuları, yazdıqları məqalələri vikipediya ilə paylaşırlar. Bu
həm də elmin inkişafına və mütəxəssislərin yaranmasına təkan verir. Azərbaycan üçün
indiki şəraitdə tarix, ədəbiyyat, siyasət mövzusu çox aktualdır. Ermənistan bu sahədə
internetdə daha çox aktivdir. Rus, ingilis vikipediyasını açanda erməni siyasətini, ”tarixini"
təbliğ edən materiallar gəlir. Onlar hər hansı bir kitabı, məqaləni nəşr etməzdən əvvəl

4. internetdə yayırlar, vikipediyaya atırlar. Azərbaycan haqqında axtarış verəndə öncə
ermənilərin yazdığı məqalə gəlir.
Bu da xarici istifadəçi üçün mənbədir, onun Azərbaycan haqqında fikirləri də buna əsasən
formalaşır". Xarici İşlər Nazirliyi mətbuat xidmətinin rəhbəri Elxan Poluxov isə hesab edir
ki, ermənilər Qarabağ müharibəsində həmişə informasiya müharibəsinə üstünlük veriblər:
“Ermənilər müasir texnologiyalardan istifadə edərək öz çirkin əməllərini həyata keçirir. Bu
baxımdan bizim vətəndaşlar internetdə, sosial şəbəkələrdə aktiv olmalıdır”. Azərbaycanda
erməni dilində sayt - informasiya savaşında yeni həmlə Bu il martın 1-dən etibarən
Azərbaycanda armenia.az adlı sayt fəaliyyət göstərir. Saytın qurucusu Elnur Baimov şəxsi
imkanları hesabına armeni.az-ı yaradarkən qarşısına cəmi bir məqsəd qoyduğunu deyir:
“Bilirsiniz ki, erməni KİV-i özlərinə sərf edən, əlverişli informasiyaları yayır, ictimai rəyi
istədikləri kimi formalaşdırır. Bizsə onların etmədiyi bir şeyi etdik - onların öz dilində
onlara Azərbaycan gerçəklərini çatdırdıq. Bu sayt Ermənistanda, eləcə də dünyanın digər
nöqtələrində yaşayan ermənilər, habelə Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilər üçün nəzərdə
tutulub. Onlar bu sayt vasitəsilə qərəzsiz, obyektiv informasiya ilə tanış ola bilirlər”.
Elnur Baimov deyir ki, saytın işçiləri erməni dilini mükəmməl səviyyədə bilən
azərbaycanlı mütəxəssislərdir. Onun sözlərinə görə, artıq sayt Ermənistanda kifayət qədər
tanınıb və yüksək reytinqə malikdir. E.Baimov sayta gündəlik 3000 oxucunun müraciət
etdiyini və onların 90 faizinin Ermənistanda yaşayan ermənilərdən ibarət olduğunu dedi:
“Hətta erməni oxucular da təəccüblənir ki, Azərbaycanda erməni ədəbi dilini bu cür yüksək
səviyyədə bilən mütəxəssislər var. Bu, bir təbliğat vasitəsidir. Ermənilər mübarizəni
söyməklə, təhqir etməklə aparırlar. Biz isə əksinə, informasiya müharibəsində effektli
silahdan istifadə edirik. Bu həm də azərbaycanlıların bu məsələdə daha tolerant olmasının
göstəricisidir”. E.Baimovun sözlərinə görə, sayta yerləşdirilən xəbərlərə birbaşa özü
nəzarət edir. Bu səbəbdən də orada Azərbaycanın əleyhinə olan, ona başaşağılığı gətirəcək
heç bir informasiyanın yayımından söhbət gedə bilməz. “10 illik media təcrübəm var,
informasiya siyasətini necə qurmaq lazım gəldiyini bilirəm” - deyən E.Baimovun sözlərinə

5. görə, saytın xəbərlərindən erməni mətbuatı tez-tez istifadə edir: “Daha çox iqtisadiyyat
xəbərlərindən yararlanırlar. Bundan başqa, Ermənistan müxalifəti, ”Azadlıq" radiosunun
Ermənistan bürosu da bizim xəbərlərə istinad edir".

6. İNFORMASİYA MÜHARİBƏSİ
İnformasiya müharibəsi – informasiya üstünlüyü əldə etmək üçün öz informasiyasının
informasiyaya və informasiya sistemlərinə əsaslanmış proseslərinin qorunması ilə eyni
zamanda, informasiyaya, informasiyaya əsaslanmış proseslərə və informasiya sistemlərinə
zərər yetirməkdən ibarət fəaliyyətdir.Yaxın gələcəkdə düşmən üzərində üstünlük
informasiyaların alınması, onlara tez reaksiyanın verilməsi, real vaxt çərçivəsində
düşmənin iqtisadi və müdafiə obyektlərinə atəş və informasiya zərbələrinin vurulması ilə
əldə olunacaq. Elm və texnikanın inkişaf etdiyi hazırkı dövrdə hərbi əməliyyatlar
ərəfəsində vuruşan tərəflər bir birinin Silahlı Qüvvələrinin şəxsi heyətinin, həmçinin
əhalinin mənəvi-psixoloji ruhunu sarsıtmaq üçün müxtəlif vasitələrindən istifadəyə
üstünlük verirlər. Bu təsir vasitələri arasında isə ən çox diqqət ayrılanı artıq bəzi inkişaf
etmiş ölkələrin hərbi doktrinasında da öz əksini tapmış, informasiya təsirləridir. Məhz bu
təsirləri qiymətləndirən bəzi dövlətlər özlərinin «informasiya müharibələri» strategiyalarını
hazırlayıb, müxtəlif əməliyyatlarda onu sınaqdan çıxarıblar. Digər mübarizə metodlarından
fərqli olaraq informasiya müharibələri daha geniş spektrdə aparılır və bunun həyata
keçirilməsində müxtəlif vasitələrdən istifadə olunur.
Hərbi analitiklərin gəldiyi qənaətə görə, hazırkı dövrdə informasiya müharibələri daha çox
vuruşan tərəflərin informasiya vasitələrindən və texnologiyalarından (yalan, şantaj,
hədələmə, ideoloji diversiya) istifadə edərək qarşı dövlətin siyasətinə qarşı narazılıq,
şübhə, inamsızlıq yaratması, ordu və əhali arasında münasibətləri pisləşdirməsi
formalarında həyata keçirilir. Bununla yanaşı informasiya texnologiyalarının fiziki məhvi
də vacib məqamlardan sayılır. Bu da xüsusi silahların , diversiya qruplarının və xakerlərin
köməyi ilə həyata keçirilir.
«Kontaktsız müharibə» adlandırılan informasiya müharibələrinin əmələ gəlməsini
informasiyanın cəmiyyətdəki rolunun artması ilə bağlayırlar. 1940-cı illərdən tədricən
tətbiqinə başlanan informasiya müharibələrinə tam keçidin 2010-cu ildə başa çatacağı

7. proqnozlaşdırılır. Ekspertlərin fikrincə, informasiya tədricən təminedici üsuldan çıxaraq
döyüş növünə çevrilir. Yaxın gələcəkdə düşmən üzərində üstünlük informasiyaların
alınması, onlara tez reaksiyanın verilməsi, real vaxt çərçivəsində düşmənin iqtisadi və
müdafiə obyektlərinə atəş və informasiya zərbələrinin vurulması ilə əldə olunacaq. Bu
baxımdan da analitiklər informasiya mübarizələrini iki hissəyə ayırırlar;
1. İnformasiyadan müdafiə - öz məlumatlarının və informasiya strukturlarının düşmən
təsirlərindən müdafiəsi. Bura informasiyaların strateji maskalanması, informasiya
infrastrukturunun fiziki qorunması, dezinformasiya, radioelektron mübarizə və s
daxildir.
2. İnformasiya zərbəsi - düşmənin informasiya infrastrukturunun tam məhv edilməsi və
düşmənə öz qüvvəsindən istifadə imkanı verməmək. Burada zərbə vasitəsi kimi
strateji
maskalanma,
dezinformasiya,
radioelektron
mübarizə,
informasiya
bazalarının məhvi, düşmənin kompüter şəbəkəsinə hücum, informasiya bazalarına
zərbələr və s daxildir. Bu sırada düşmənin elektron informasiya bazalarının
kiberməhvi isə xüsusi önəm daşıyır. Qeyd edək ki, hazırkı dövrdə internet vasitəsi
ilə düşmənin həyati əhəmiyyət kəsb edən maliyyə, bank sistemi, rabitə, elektrik
təchizatı və nəqliyyat vasitələrini iflic etmək mümkündür.
İnformasiya müharibəsi insanların şüuru uğrunda savaşdır, burada silah yox, qələm söz
sahibidir. Düzgün qurulub aparılan informasiya müharibəsi ilə hərbi qələbəni məğlubiyyətə
və ya əksinə, hərbi məğlubiyyəti qələbəyə çevirmək olar.

8. Elektron İnformasiya Müharibəsi
İnformasiyanın sahibi, dünyanın sahibidir...
İnformasiya müharibəsi kimi bizə məlum olan anlam, özündə məlumatın toplanması,
saxlanması, emalı və yayımlanması kimi İnformatikanın əsasları olsalar da, əsasən
dövlətin, ölkənin, millətin informasiya təhlükəsizlik məsələlərinə xidmət edir. Bu gənc
dövlətlər üçün daha aktualdır. Çünki belə dövlətlər ölkə daxilində müxtəlif məsələləri
(mədəni, etnik, dini və s.) tam həll etməyiblər. Bunların həlli istiqamətində atılan addımlar
isə uyğun olaraq ölkə xaricindən yönəlmiş, müxtəlif geosiyasi məqsədlərə xidmət edən
Elektron İnformasiya Müharibəsi(EİM) elementlərinin müqaviməti ilə üzləşir. Bir çox
mühüm ümummilli layihələr bu səbəbdən ya realizə oluna bilmir, ya da təhrif olunmuş
şəkildə realizə olunur. Bu isə gənc dövlətin müstəqillik istiqamətində inkişafına ciddi
maneə və təhlükədir.Son 50 il ərzində EİM digər ənənəvi informasiya müharibəsi
elementlərini kölgədə qoymuşdur. Vaxtilə kitab, qəzet, jurnal kimi kağız informasyia
daşıyıcıları indi demək olar ki, İnformasiya Müharibəsi elementləri kimi öz əhəmiyyətini
itirib. Yüzmin tirajla çap olunan bu kağız məmulatların effektiv təsir imkanları çox azdır.
Bu informasiya vasitələri yalnız məhdud sahələrə yayımlanmaqla yanaşı əsasən ölkə daxili
üçün nəzərdə tutulub. Bunu nəzərə alan bir çox xarici ölkələr kağız məmulatların elektron
variantlarını yaratmışlar və bu sahədə ciddi işlər gedir.
Məsələn ABŞ-ın elə bir qəzeti yoxdur ki, onun internet səhifəsi olmasın.
Televiziya peyk rabitəsi vasitəsilə artıq qlobal informasiya vasitəsinə çevrilməklə yanaşı
artıq EİM-in əsas elementlərindən biri olmuşdur. Amma bu sahənin kifayət qədər ciddi
problemləri var. Yerli xarakterli televiziya və radio yalnız daxili istehlakçıya yönəlib və
EİM-də çəkiysi çüzidir. Kompüter texnologiyaların geniş inkişafı – xüsusilə qlobal
informasiya şəbəkələrinin yaradılması (xüsusilə İnternetin) EİM sahəsində ciddi

9. dəyişikliklər etdi. İndi məhz qlobal şəbəkələr vasitəsilə yayımlanan informasiya EİM-in
əsasın təşkil edir.
EİM sahəsində dünya təcrübəsi
Bəşər tarixi informasiya müharibəsi tarixidir...
İnformasiya müharibəsinin vacibliyinin nə qədər vacib olduğunun sübuta ehtiyac yoxdur.
Əgər diqqətlə məlumatlar araşdırılsa bəşər tarixi informasiya müharibəsi tarixidir. Yəni
yalnız bu sahədə qələbə əsl qələbə hesab oluna bilər. Zor gücünə əldə olunmuş qələbə
müvəqqəti xarakter daşıyır və gec-tez məğlubiyyətə çevrilir. Qılınc gücünə dünyanı ələ
keçirmiş fatehlərin imperiyaları haqda yalnız məlumatlar qalmışdır. Qılınc və ictimai şüuru
dəyişən informasiya müharibəsinin əsasın təşkil edən ideolgiyanın birgə fəaliyyəti uzun
müddətli qələbələrə yol açmışdır.Dünyanın bir çox ölkələri bu həqiqətə əsaslanaraq öz
dövlətlərinin/ölkələrinin/millətlərinin informasiya təhlükəsizliyini təmin etmişlər EİM
sahəsində kifayət qədər güclü olan dövlət iqtisadi/hərbi cəhətcə özündən qat-qat güclü olan
dövləti/ölkəni/milləti diz üstə çökdürə bilər. Bu imkanlar son illərdə daha da güclənmişdir.
EİM-in tətbiqi ilə 50 il bundan qabaq həlli mürəkəb olan bir çox məsələləri çox asanlıqla
həll etmək olur. Demək olar ki, dünya dövlətlərində müxtəlif institutların elektron
vasitələrə qoşulması tamamlanmış və ya tamamlanmaq üzrədir. Bu dövlətin idarəedilməsi
sahəsində müəyyən üstünlüklər versədə, eyni zamanda təhlükəsizlik nöqteyi nəzərdən
problemlər yaradıb. Əhalinin elektron vasitələrin istifadəçisinə çevrilməsi prosesi artan
xətlə gedir və yaxın vaxtlarda öz apogeyinə çatacaq.
Hal-hazırda EİM-in tətbiq sahələrinin bəziləri:
•
geosiyasi maraqları olan dövlətlərlə mücadilə sahəsi;
•
ölkə vətəndaşlarının informasiya təminatı sahəsi;
•
müharibə vəziyyətində olan dövlətlərlə mücadilə sahəsi;

10. •
beynəlxalq iqtisadi/siyasi/hərbi/mədəni layihələrə təsir sahəsi.
Bu sahələr özlərində bir çox məsələləri saxlayır. Bu məqalə ümumi xarakter daşıdığı
üçün, biz bunların yalnız birini “müharibə vəziyyətində olan dövlətlərlə mücadilə sahəsi”ni
bir qədər araşdıraq. Fikirlərimizi daha aydın izah etmək üçün ABŞ-ın İraqla bağlı apardığı
EİM-in bəzi görünən elementlərini nəzərdən keçirək:
•
İraq müharibəsi vaxtı İraq rejiminin Avropa və Amerikadan aldığı bir çox yüksək
elektron silahlar yararsız vəziyyətə düşdü və istifadəyə yaramadı. Məsələn,
Fransanın “Miraj” təyarələri havaya qalxmaqdan “boyun qaçırdılar”...
•
Birinci İraq müharibəsindən dərhal sonra İraqla bağlı informasiya və dezinformasiya
dünya KİV-nin aparıcı mövzusu oldu. İraq rejimi dünya ictimaiyyətinə antidemokratik, anti-humanist kimi təqdim olunmaqla yanaşı, İraqın hərbi potensialı
haqda (nüvə, kimyəvi, bioloji silahları və bu silahların daşıyıcılar haqda) bir çox
hallarda dezinformasiya xarakterli məlumatlar kağız və elektron KİV-lərin aparcı
mövzusuna çevrildi.
•
Bu məlumatların inandırıcı olması üçün ABŞ özünün müxtəlif strateji-analitik
mərkəzlərindən geniş istifadə etdilər. Bu mərkəzlərin səyləri nəticəsində həqiqətə
uyğun olmayan məlumatlar həqiqət donu geydi.
•
KİV-də (əsasən elektron KİV-də) gedən EİM İraq rejiminin məhvinin zəruriliyi ilə
bağlı ictimai sifariş yaratdı. Bu sifarişin təkrar emal olunub, sünü şəkildə
yayımlanması ictimai sifarişi daha da gücləndirdi.
•
İraq rejiminin bütün gizli bank hesabları ABŞ-ın hakerləri tərəfindən müəyyən
olundu. Bu gizli hesablar haqda məlumatlar məxfi olmasına baxmayaraq, bu
hesablar və ordakı maliyyə dövriyyələri haqda ələ keçirildi. Müharibə ərəfəsində bu
hesablar donduruldu və ya təxrib olundu.

11. •
İraq rejiminin diplomatik yazışmaları, sənədləri, gizli layihələri və s. uyğun olaraq
nəzarətə götürüldü. Bu məlumatlar
müharibə ərəfəsində və sonra ABŞ
hərbi/kəşfiyyat/diversiya qrupları tərəfindən geniş istifadə olundu.
•
İraqda etnik, dini/məzhəbi qarşıdurmanın əsası məhz müharibədən xeyli əvvəl
başlamışdı. Düşmən mövqedə duran etnik, dini/məzhəbi psevdo-iraq resursları
yaradıldı, və ya mövcud olanlar maliyyələşdirildi. İraq cəmiyyətinin ciddi şəkildə
parçalanma prosesi məhz belə elektron vasitələrin yaranmasından sonra daha da
gücləndi. ABŞ bu sahələrə maliyyə ayırmalarını heç gizlətmirdi.
Bununla yanaşı ABŞ-ın İraq əleyhinə apardığı EİM-nin görünməyən elementlərinin olması
mümkündür. ABŞ İraqı EİM sahəsində tam məğlub edəndən sonra, öz hərbi
əməliyyatlarına başladı. Bunlar EİM-in nə qədər ciddi bir məsələ olduğunu göstərmək
üçün kifayətdir. EİM-in çox ucuz başa gəlməsi hətta kiçik və iqtisadi/siyasi cəhətcə zəif bir
dövlətin ciddi EİM layihəsinin realizə etməsinə imkan verir. Bu layihənin realizasiya üçün
ən əsas problem - mütəxəssis problemidir. Azərbaycanın bu sahədə kifayət qədər
kadrlarının olmasını nəzərə alaraq əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycan EİM layihəsini
tam realizə etmək iqtidarındadır.
Şimali Azərbaycan uzun illər SSRİ-nin tərkibində olduğu üçün onun İnformasiya
müdafiəsini sovet dövləti təmin edirdi. SSRİ-nin dağılması (ABŞ EİM sahəsində SSRİ-yə
tam qələbə çalandan sonra), Azərbaycanın müstəqillik əldə edəndən sonra EİM böyük bir
problem kimi irəli çıxdı. Azərbaycan 1988-ci ildən erməni təcavüzünə məruz qalmışdır.
Vətənimizin böyük bir hissəsi işğal olunmuş, on minlərlə vətəndaşımız vəhşicəsinə
öldürülmüş, şikəst olmuşdur. Milli tarixi abidələrimiz məhv edilmiş, iqtisadiyyatımıza
çoxmilyardlı ziyanlar vurulmuşdur. Keçən bu dövrdə Azərbaycan öz haqq səsini dünyaya
çatdıra bilməmişdir. Bu yaxınlarda Naxçıvanda erməni abidələr ilə bağlı Avropa
Məhkəməsinin çıxartdığı qərar tragi-komik, heç bir sağlam düşüncəyə sığmayan,
paradoksal hal daşıdığı bizim hamımıza məlumdur. Bu bizim EİM sahəsində ciddi

12. geriliyimizin ölçüsü kimi götürülə bilər. Xocalıdakı sadist üsullarla şəhid edilmiş
vətəndaşlarımızı dünyaya erməni genosidi kimi təqdim edilməsini heç kommentariyə
etmək olmur. Azərbaycan dövlətinin EİM sahəsində zəruri olan addımları atmamağı
nəticəsində biz indi çox ciddi problemlərlə üzləşmişik. Torpaqları gec-tez azad etməliyik.
2-ci Qarabağ savaşının başlaması gündəmdədir. Bu vətən müharibəsinin tam qələbəsi
yalnız EİM-də tam qələbədən sonra ola bilər. Azərbaycanın EİM sahəsində müəyyən
irəliləyişləri olsa da, bu zəruri tələbi ödəmir. EİM sahəsində bu günə qədər görülmüş
işlərin böyük qismi əsasən fərdi xarakter daşıyıb. Azərbaycan vətənpərvərləri öz gücləri
daxilində bu EİM sahəsində müəyyən işlər görmüşlər. Erməni təbliğat maşınının
zərərsizləşdirməsi istiqamətində bu vətənpərvərlərin yaratdıqları İnternet resurslar
müəyyən rol oynamışlar və bu istiqamətdə Azərbaycana xidmətlərini davam etməkdədirlər.
Dövlət və cəmiyyətin maliyyə və mənəvi dəstəyini almayan Azərbaycan internet resursları
fəaliyyətlərində ciddi problemlərlə üzləşirlər. Domen və hostinqin saxlanması illik xərclər
100$ və daha yuxarı olur. Bəzi hallarda Azərbaycan vətənpərvərləri bu xərclərin
öhdəsindən belə gələ bilmirlər. Misal üçün http://armenianlies.com (erməni yalanları)
saytına baxmaq olar. Bu saytın domen/hostinq xərcləri ödənmədiyi üçün satışa çıxarılmış
və ermənilər tərəfindən alınmışdır. İndi orda ləyaqətsiz məlumatlar yerləşdirilir. Mən
burada bu resursların yaradılması, aparılması üzrə xərclərin adını çəkmirəm. Çünki
Azərbaycana xidmət edən həqiqi vətənpərvər zəhmətinin müqabilində haqq istəmir. Birinci
olaraq ona Azərbaycan resursunun domen/hostinq xərclərində yardım etmək kifayətdir.
Son illər Azərbaycan dövlət strukturlarının EİM-in ayrı-ayrı elementlərinə maraqları
artmışdır. Amma bu sahədə bu strukturların fəaliyyəti daha çox ekstensiv xarakter daşıyır.
Erməni terroru və təcavüzü ilə bağlı yüksək zövqlə tərtib olunmuş kitabların, SD-disklərin
buraxılması dövlət strukturlarının son vaxtlar gördüyü əsas işlərdəndir... Amma bu ənənəvi
üsullarla, hətta bu üsullara 1000 dəfə artıq mailiyə vəsaitlər buraxılsa belə - nəticədə ciddi
fərq etməyəcək. Bu İM-in ekstensiv formasıdır və tezliklə belə üsullardan əl çəkmək
lazımdır. Peyklə yayımlanan televiziya sahəsində də işlər qənaətbəxş deyil. ANS

13. televiziyasından başqa Azərbaycan tele-şirkətləri imkanlarından istifadə etmirlər. Ölkənin
içərsinə və xaricinə daha çox əyləncə xarakteri daşıyan verilişlər yayımlanır. Elə bil 20%
torpağımız işğal olunmayıb, insanlarımız cəbhə xəttində şəhid edilmir, ümumiyyətlə
erməni təcavüzü yoxdur? Özlərini özəl tele-şirkət bilən televiziya sahiblərinin yadına
salmaq istəyirik ki, onlar birinci növbədə Azərbaycanlıdırlar və Azərbaycanın maraqları
onların fəaliyyətinin ana xətti olmalıdır. Yoxsa bu tele-şirkətlərin əsas fəaliyyəti xalqın
əxlaqının pozulmasına yardım etmək və millətimizi manqurtlaşdırmaqdır? Son vaxtlar
digər tele-şirkətlərdə müəyyən işlər görülməyə başlayıblar, amma bu çox azdır –
fəaliyyətlərini genişləndirmələri zəruridir. Peyk imkanlı tele-şirkətlər qlobal yayım
xarakter daşıdığı üçün, EİM-lə bağlı zəruri dövlət nəzarəti mexanizminin yaradılmasına
ehtiyac var.
EİM-lə bağlı zəruri layihələrin hazırlanması və yerinə yetirilməsi vaxtı çoxdan çatıb. İlk
növbədə EİM sahəsində strateji layihələrin hazırlanması və bu işlərə ümumi rəhbərlyi öz
üzərinə götürəcək yeni dövlət strukturunun tezliklə yaradılması və fəaliyyəti zəruridir.
Yaradılması vacib olan dövlət strukturu aşağıdakı sahələrdə:
•
geosiyasi maraqları olan dövlətlərlə mücadilə sahəsi;
•
ölkə vətəndaşlarının informasiya təminatı sahəsi;
•
müharibə vəziyyətində olan dövlətlərlə mücadilə sahəsi;
•
beynəlxalq iqtisadi/siyasi/hərbi/mədəni layihələrə təsir sahəsi.
fəaliyyət göstərməlidir. Amma belə strukturun təcili yaradılması üçün ölkə Prezidentinin
şəxsən bu işi nəzarətə götürməsi vacibdir. Əks təqdirdə EİM layihəsi dövlətin bürokratik
aparatında itə-bata düşəcək ya da konyektur maraqlar əsasında həll olunacaq. Bu isə
Azərbaycanın real EİM əldə etmək imkanlarını sıfıra bərabər edəcək. Dünyada mövcud
təcrübəni araşdırsaq onun 2 müstəvidə: dövlət və ictimai müstəvilərdə fəaliyyətini görə
bilərik. EİM-ə nəzarət edəcək dövlət strukturu hər iki müstəvidə vahid layihələrin

14. hazırlanması, yerinə yetirilməsinə nəzarətlə yanaşı, vətənpərvər mövqedən çıxış edən fiziki
və
hüquqi
şəxslərə
maddi/texniki
yardım
etmək
məqsədilə
yaradılmalıdır.
Bu strukturu yaradarkən kadrların seçilməsi məsələsi önə çəkilməlidir. Korporativ
maraqlar əsasında yaradılmış struktur Azərbaycan üçün çox vacib olan bir məsələyə deyil,
tamam başqa məqsədlərə xidmət edə bilər. Müstəqillik əldə edəndən sonra keçən illərdə
ölkədə baş verən bir çox hadisələr bunu deməyə əsas verir.
Azərbaycan və Bermud Üçbucağı
Ölkəmiz savaşın düz ortasındadır, Azərbaycana qarşı üç cəbhədən aktiv informasiya
müharibəsi gedir - Ermənistan, İran və Rusiyadan. Bunların içərisində ən aktivi Ermənistan
cəbhəsidir, Rusiya tərəfdən olan informasiya atəşinin böyük hissəsi də məhz ermənilərdən
qidalanır.
1980-ci illərin sonlarından erməni diasporu, sonra Ermənistan dövləti, son vaxtlar isə ayrıayrı erməni vətəndaşları da bizə qarşı informasiya müharibəsi aparır. Bu müharibənin iki
məqsədi var. Onları şərti olaraq maksimum və minimum məqsədlər adlandırmaq olar.
Maksimum məqsəd
Bu məqsədə işğal olunmuş torpaqları qaytarmamağın ermənilərin haqqı olduğunu dünya
ictimaiyyətinin beyninə yeritmək, Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın təcavüzkar,
Ermənistanın isə qurban olduğunu təbliğ və qəbul etdirmək, Naxçıvana və Azərbaycanın
başqa torpaqlarına iddialara haqq qazandırmaq və onları “tarixi faktlarla” əsaslandırmaq
daxildir.

15. Başqa hədəflər də var: Xocalıda soyqırımı ermənilərin deyil, azərbaycanlıların törətdiyi
barədə dezinformasiyalar yaymaq, bunu Avropa, ABŞ və Azərbaycanın müttəfiqi olan
ölkələrdə geniş təbliğ və qəbul etdirmək.
Müxtəlif xarici qeyri-hökumət təşkilatları və fondlar vasitəsilə Azərbaycanda təslimçi
ruhlu, pasifist, milli mənliyini dərk etməmiş insanları tapmaq, maliyyələşdirmək və
təşkilatlandırmaq da hədəflərə daxildir. Azərbaycan rəhbərliyi münaqişəni müharibə yolu
ilə həll etməyə qalxsa, həmin adamlar “5-ci kolon” rolu oynayacaq. Atəşkəs dövründə isə
onlar təslimçi əhval-ruhiyyə yaratmalı, Azərbaycan cəmiyyətinə Qarabağın birdəfəlik
itirildiyi fikrini aşılamalıdırlar.
Minimum məqsəd
Minimum məqsədin hədəfləri bunlardır:
- Azərbaycan dövlətinin, KİV-lərinin və ayrı-ayrı fəal vətəndaşların erməni cinayətlərini
ifşa edən, Ermənistanın təcavüzkar olduğunu sübuta yetirən məlumatlar yaymasının
qarşısını almaq, bu mümkün olmadıqda həmin məlumatları yayan adamlara qarşı böhtan və
qaralama kampaniyası aparmaq (bura həmçinin Azərbaycanın lehinə məlumat yayan xarici
jurnalistlər, politoloqlar və elm adamları daxildir);
- Qarabağın erməni torpağı olduğunu “sübut” etmək, beynəlxalq ictimaiyyətə
Azərbaycanın müharibə istədiyini, Ermənistanın isə yalnız müdafiə mövqeyində durduğu
fikrini aşılamaq. Paralel olaraq Dağlıq Qarabağda qurduqları qondarma qurumu müstəqil
dövlət kimi təqdim etmək və tanıtmaq, bu yolla müharibənin Qarabağla Azərbaycan
arasında qetdiyi fikrini yaymaq, Ermənistanın isə yalnız Qarabağ xalqını Azərbaycanın
təcavüzündən qorumaqla məşğul olduğunu aşılamaq.

16. Müharibə üsulları
Bu məqsədlərə çatmaq üçün də ermənilər müxtəlif üsullardan istifadə edirlər. Bura açıqaşkar yalan və dezinformasiya xarakterli xəbərlər ötürmək, yalanla doğrunun qarışdırıldığı
xəbərlər yaymaq, montaj edilmiş fotoşəkillərdən və videomateriallardan istifadə, pullu
xidmət göstərən əcnəbi müəlliflərdən istifadə və digər oxşar vasitələr daxildir.
Öz təbliğatlarını yaymaq üçün ermənilər son bir neçə ildə ənənəvi vasitələrlə (qəzet, jurnal,
kitab, televiziya) yanaşı, internetdən də geniş istifadə edirlər. Burada erməni təbliğatı
uğurlar əldə edə bilib. Avropa, ABŞ və Rusiyada yaşayan ermənilər və ermənipərəst
şəxslər bu işdə aktiv iştrak edirlər. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycan tərəfi bu məsələdə
ermənilərdən xeyli geri qalır. Əlbəttə, son dövrdə bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılır,
amma bu addımlar bəzi obyektiv və subyektiv səbəblərə görə gözlənilən nəticəni vermir.
Azərbaycan tərəfdən təbliğatın zəif, qeyri-professional və sistemsiz təşkil olunması da
ermənilərin xeyrinə olmaqla yanaşı bizim diplomatlarımızın və hələ yaranmaqda olan
diasporumuzun işini xeyli çətinləşdirir. Erməni tərəfi öz təbliğatı üçün internetdə şərti
olaraq pulsuz olan resurslardan geniş istifadə edir. Bunlar bloqlar, məşhur xarici KİV-lərin
forumu, “Youtube” saytı və “Vikipediya”dır. Bütün bu resurslar çox böyük təsir gücünə və
imkanlara malikdir. Avropa, Amerika, eləcə də Rusiyada ənənəvi KİV-lərlə ciddi rəqabətə
girmiş bloqlar bu gün ənənəvi KİV-lərin həm auditoriyasına, həm də reklam gəlirlərinə
şərik çıxıb. İnsanlar bloqlarda yazılana KİV-lərdə yazılandan daha çox etibar edir (xüsusən
Qərbdə). Ermənilərə məxsus “erməni məsələsi” və Qarabağdan yazan minlərlə populyar
bloqun olmasına baxmayaraq bu mövzuda yazan azərbaycanlı bloqçuların sayı heç 100-ə
çatmır. Ermənilər bloqların necə effektiv təbliğat vasitəsi olduğunu çoxdan anlayıb və
tətbiq etməyə başlayıblar, hətta Ermənistanda və Qarabağda bu məqsədlə yerli internet
istifadəçilərinə treninqlər keçilir, onlara “Ermənistan və Qarabağ barədə həqiqəti” necə
yazmalı olduqlarını öyrədirlər. Bu işdə onlara Ermənistanın dövlət orqanları yaxından
kömək göstərir (həmçinin xüsusi xidmət orqanları).

17. Bloqlar öz əhəmiyyətini 2008-ci ildə Rusiya ilə Gürcüstan arasında baş verən hərbi
münaqişə zamanı da göstərdi. Həmin vaxt Gürcüstan KİV-lərinin faktiki hamısının internet
saytları sıradan çıxdığından gürcü bloqçular media funksiyasını öz üzərlərinə götürməli
oldular, hətta internet saytı işləməyən Xarici İşlər Nazirliyi də məlumatları bloqlarda
yerləşdirməyə başladı. Digər vacib istiqamət isə “Vikipediya”dır. Bu resursdan da
qonşularımız öz təbliğatlarını yaymaq üçün istifadə edirlər. “Vikipediya”nın əhəmiyyəti
ondan ibarətdir ki, bu resurs beynəlxalq elektron ensiklopediyadır, hər gün müxtəlif
ölkələrdən milyonlarla adam bu və ya digər informasiyanı əldə etmək üçün bu resursdan
istifadə edir. Bu insanların içərisində jurnalistlər, dövlət strukturlarının nümayəndələri də
var. Bizim orada zəif təmsil olunmamız ermənilərə və ermənipərəst əcnəbilərə fəaliyyətləri
üçün geniş imkan verir.
Bizim resurslar
Azərbaycan dövlət orqanlarının internetdə olan informasiya resursları barədə də fikirlərimi
bölüşmək istərdim. Ölkə prezidentinin, Milli Məclisin, Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi
saytlarında xəbərlər mütəmadi yenilənir, keyfiyyətli foto və video materiallar yerləşdirilir
ki, bu da çox vacibdir. Ancaq təəssüf ki, Müdafiə Nazirliyinin hələ də rəsmi internet saytı
yoxdur və bu da yalnız təəssüf və təəccüb doğurur. Yaranmış vəziyyətdə biz nəinki
əlimizdə olan resurslardan səmərəli istifadə etməliyik, həm də yeni resursların yaradılması,
lazım gəldikdə satın alınması (xarici ölkələrdə) barədə ciddi düşünməliyik. Vəziyyət
bizdən və ilk növbədə dövlətimizdən qeyri-ənənəvi yanaşma və qeyri-ənənəvi üsulların
tətbiqini tələb edir.
Vikipediyada Qarabağ həqiqətləri
“Qədim dövrlərə aid Ermənistanla bağlı Wikipediyada satışa çıxarılan kitablar dərhal
istifadəçilərin diqqətini cəlb edir. Biz hansı kitablarımızı bu saytda təqdim edirik?! Halbuki
biz qədim Albaniyanın, Azərbaycanın tarixini dolğun şəkildə bu saytda yerləşdirməklə

18. Azərbaycanın qədim mədəniyyətinin beynəlxalq səviyyədə təbliğinə nail ola bilərik. Bu
gün təbliğat, ilk növbədə, virtual dünyada təşkil edilməlidir. Wikipediya kimi nəhəng
ensiklopediyaların fəaliyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin müvafiq bölmələrinin daimi nəzarəti
altında olmalıdır. Ermənilər tərəfindən sayta daxil edilən yanlış məlumat dərhal bizim
mütəxəssislər tərəfindən obyektiv şəkildə işlənməli, buna çevik reaksiya verilməlidir”.

19. VİKİ TEXNOOGİYASI QLOBAL İNFORMASİYA “MÜBADİLƏÇİSİ” KİMİ
“Viki texnologiyası” dedikdə “sürətli düzəliş texnologiyası” başa düşülür. Bəzən Viki
texnologiyasını “canlı sənədlər texnologiyası” da adlandırırlar. Bir çox istifadəçilər “Wiki”
sözünün “what I know is” ifadəsindən alındığını hesab edirlər ki, bunun da mənası “mən nə
bilirəm” mənasını verir. Bu ifadə Viki texnologiyasının mənasını təyin edir: hər hansı
biliyə malik olan istifadəçi, informasiyanı veb-saytda
çap etməklə bu biliyi başqaları ilə bölüşdürür.
Viki konsepsiyası ilk dəfə 25 mart 1995-ci ildə
Oreqonanın
Portlend
şəhərində
yaşayan
Vord
Kenninqem (26 may 1949) (Ward Cunningham)
tərəfindən işlənmiş və veb-səhifələrin idarəsi, birbaşa
veb-brauzerdən
redaktə
olunması
üçün
nəzərdə
tutulmuşdur.
Vikipediyanın yaradıcıları – Cimmi Uels (Jimmy Wales) və Larry Sanger 15 yanvar,
2001-ci ildə il əvvəl tamamilə ayrı fəlsəfəyə əsaslanan, biliklərini paylaşmaq istəyən
insanların birgə təşəbbüsü ilə dünyanın ən dolğun İnternet ensiklopediyasını yaratmaq
qərarına gəlmişlər. Bu təşəbbüs özünü doğrultmuş və Vikipediya az sonra dünyanın ən
məşhur 25 İnternet saytı sırasına daxil olmuşdur.
Viklpediya uşaqların informasiya nəzəriyyəsi, proqramlaşdırma, riyazi məntiq,
proqramlaşdırma dilləri, əməliyyat sistemi, virtual yaddaş mexanizmi, multimedia,
kompyuterdə hesablamalar, intellektual fəaliyyətin avtomatlaşdırılması, informasiyanın
ötürülməsi və kompyuter şəbəkələri, İnternetin tarixi, müəlliflik hüququ, hakerlər,
kompyuter cinayətkarlığı, informasiya müharibələri, və s. haqqında zəngin biliklər əldə edə
bilməsi üçün dəyərli mənbədir.
Viki havay dilində “daha tez” deməkdir. Havay aeroportunda sərnişinləri avtobuslara
çağıran sürücülərin “viki-viki” deyə adamları tələsdirmələri ezamiyyətini orada keçirən

20. Kenniqemin nəzərindən qaçmamış və yaratdığı texnologiyanı “Viki texnologiyası”
adlandırmaq qərarına gəlmişdir.
Bunun üçün o əvvəlcə Apple Hypercad proqramından istifadə etmişdir. Hər dəfə
səhifələrdəki mətn redaktə olunarkən, bütün versiyaların xüsusi verilənlər bazasında (VB)
saxlanılması proqramın əsas funksiyasını təşkil edir. Belə ki, istənilən versiyanın VB-dan
çağırılaraq yenidən tez bir zamanda veb-səhifədə bərpa olunması Viki texnologiyasının
əsas prinsipidir.
Viki texnologiyası İnternet istifadəçisinin veb-saytlarla qarşılıqlı əlaqəsini, İnternetdən
çıxmadan səhifənin dəyişdirilməsini, informasiyaların strukturlaşdırılmasını, redaktə
olunmasını nəzərdə tutur. Viki texnologiyası virtual məkanda müzakirələr aparmaq, VB,
faylların saxlandığı anbar yaratmaq, poçt sistemi, əməkdaşlıq üçün alətdir.
Viki texnologiyasını təyin edən əsas şərtlər:
– veb-səhifələrdəki informasiyaların veb-brauzerdə birbaşa dəyişdirilmə imkanının
olması və bütün versiyalarin serverdə yadda saxlanılması;
– hiperistinadların generasiyasının avtomatlaşdırılması və veb-səhifələr arasında
onların aktuallığının dəstəklənməsi;
– mətnlər üçün HTML dili əvəzinə ona oxşar, lakin daha sadə dilin istifadə edilməsi;
– düzəlişlər tarixcəsinin olması – viki-məqalələrin yarandığı andan başlayaraq
istənilən dəyişikliyə baxmaq və bərpa etmək imkanının olması;
– hər kəs tərəfindən veb-məqalələrin redaktə oluna bilməsi.
Məqalələrin istifadəçilər tərəfindən idarə
oluna bilməsi ideyası müxtəlif on- Xüsusiyyətləri
line ensiklopediyaların yaradılması
üçün çox uyğundur. İnternetdə

21. Viki
texnologiyası
müxtəlif
ilə
işləyən
ensiklopediyalar
mövcuddur (Cədvəl 1.). Layihələr
«Ensiklopediya
Absurdopediya
məqalələrdəki
Absurd»
–
informasiyalar
təhrif
http://www.absurdopedia.wikia.com
olunmuş, parodiyalar şəklindədirlər.
Everything2
İnsan
biliyinin
bütün
sahələrindən
informasiyaları toplayan veb-sayt və onhttp://everything2.com/
line cəmiyyətdir.
BSD (Berkeley Software Distribution)
Vikibilik
lisenziya
http://www.wikiznanie.ru
Scholarpedia
http://www.scholarpedia.org
Encarta
ilə
ensiklopediyadır.
işləyən
on-line
Ensiklopediya
rus
dilindədir.
Ensiklopediyaya yalnız elmi məqalələrin
daxil edilməsinə icazə verilir.
Kompüterin
multimediya
komponentlərindən istifadə edən ilk
http://encarta.msn.com
elektron ensiklopediyadır.

22. İstifadəçilər tərəfindən daxil edilmiş
Citizendium
məqalələr
http://www.en.citizendium.org
Open Encyclopedia Project
http://www.open-site.org
mütəxəssislər
tərəfindən
yoxlanılır.
İstifadəçilər
arasında
“Open-Site”
adlanan bu ensiklopediya könüllülər
tərəfindən zənginləşdirilir.
Viki texnologiyası əsasında işləyən bağlı
İntellipediya
ensiklopediyadır. ABŞ-nın 16 xüsusi
http://www.odni.gov
xidmət orqanlarını birləşdirir.
Wookieepedia
Fantastik
filmlərin
on-line
ensiklopediyasıdır.
http://starwars.wikia.com
Viki texnologiyası İnternet istifadəçisinin veb-saytlarla qarşılıqlı əlaqəsini,
İnternetdən çıxmadan səhifənin dəyişdirilməsini, informasiyaların strukturlaşdırılmasını,
redaktə olunmasını nəzərdə tutur. Viki texnologiyası virtual məkanda müzakirələr
aparmaq, VB, faylların saxlandığı anbar yaratmaq, poçt sistemi, əməkdaşlıq üçün alətdir.
Viki texnologiyasını təyin edən əsas şərtlər veb-səhifələrdəki informasiyaların vebbrouzerdə birbaşa dəyişdirilmə imkanının olması və
dəstəklənməsi; mətnlər üçün
HTML dili əvəzinə ona oxşar, lakin daha sadə dilin istifadə edilməsi;düzəlişlər tarixcəsinin
olması – viki-məqalələrin yarandığı andan başlayaraq istənilən dəyişikliyə baxmaq və
bərpa
etmək
imkanının
olması;
hər kəs tərəfindən veb-məqalələrin redaktə oluna bilməsi və s.
Vikipediya (ing. Wikipedia) - İnternetdə azad şəkildə yayımlanan, dünyanın bir çox
dillərində viki texnologiyasının tətbiqi ilə könüllü istifadəçilər tərəfindən yaradılmışdır.
Yarandığı dövrdən, yəni, 2001-ci ilin əvvəllərindən Vikipediyadakı istifadəçi və məqalə
sayı durmadan artır, ensiklopediya hər keçən gün daha çox məşhurluq qazanır.

23. Azərbaycanca Vikipediya
2004-cü ilin yanvarından az.wikipedia.org ünvanında Azərbaycan dilində Vikipediya
fəaliyyətə başlamışdır. Buna Azərbaycanın açıq on-line ensiklopediyası kimi də baxmaq
olar. Vikipediya ensiklopediyasında məqalələrin sayı artmaqdadır. Təəssüflər olsun ki,
cavan ensiklopediyamız üzərində çalışmalara çox az azərbaycanlı cəlb olunduğundan, o,
əsasən türk qardaşlarımız və güney azərbaycanlı soydaşlarımız tərəfindən qurulur. Məhz
bu səbəbdən (və bizim passivliyimizdən) saytda çoxlu qrammatik və sintaktik səhvlərə,
türk və fars sözlərinə rast gəlmək olar. Yenə də, bizim Vikipediya üzərində işlədikləri və
təməlini qoyduqları üçün hər birinə dərin təşəkkurümü bildirmək istərdim. Lakin bu işin ən
qorxulu tərəfi dey Bu yaxınlarda Azərbaycan Vikipediyasında “Son dəyişikliklər”
bölümündə “İrəvan” və “Ermənistan” sözlərinin yaradıldığı diqqətimi cəlb etdi. Bu
dəyişikliklər qeydiyyatdan keçmiş üzv tərəfindən deyil, naməlum şəxs tərəfindən
edilmişdi. Məqalələr neytral görünməyə çalışsa da erməni mənşəli olduğu aşkardır.
Müəllifin İP addresinin (195.250.64.76) ermənistana mənsub olduğu məndə qalan
şübhələri də yox etdi. Bəli, ermənilər bizim ensiklopediyamıza azərbaycan və onun tarixi
haqda saxta məlumat daxil edərək növbəti dəfə dezinformasiya yaradırlar. Görünür
Azərbaycanda yaxşı təhsil aldıqlarından ermənilər bu məqalələri səlis və düzgün
Azərbaycan dilində yazırlar. Hər bir səhifə üzərində edilən bütün dəyişikliklər “Səhifə
keçmişi” bölümündə qeyd edilir. Bu imkandan istifadə edib yuxarıdakı faktın təsdiqini tapa
bilərsiniz.
Mən Necə Yardım Edə Bilərəm?

24. Zəngin Azərbaycanımızın şəhər və rayonları, şair və yazıçıları, mətbəxi, geyimləri
və s. haqda dürüst məlumatınız varsa, maksimum neytrallığı və obyektivliyi qoruyaraq,
durmadan Azərbaycan Vikipediyasına əlavələr edin! Bunun üçün sadəcə qeydiyyatdan
keçmək kifayətdir. Lakin bununla kifayətlənməmək lazımdır. Vikipediya bugün dünyada
güvənilən və çox populyar informasiya mənbəyi kimi tanınır. Tələbələr, jurnalistlər və
digər araşdırmaçılar internetdə məlumat axtarışında məhz bu resursa üstünlük verirlər.
Bunun üçün bizim Azərbaycan dilindəki Vikipediyanı qurmaqla yanaşı, İnglis, Fransız,
Rus, Alman, İspan və digər dillərdə olan Vikipediyalara da əlavələr etməmiz, Azərbaycan
və onun ayrılmaz hissəsi olan Qarabağ haqqında həqiqətlərin dünyaya çatdırılması yolunda
vacib addımlardandır.
Məqalələrin Yaradılması
Vikipediyada məqalələrin yazılması olduqca asandır və HTML səhifələrindən fərqli
olaraq xüsusi biliklər tələb etmir. Mündəricatın yaradılması, keçid və şəkillərin əlavə
edilməsi, şablonlar və diğər funksiyalar avtomatlaşdırıldığından məqalələri qısa müddət
ərzində asanlıqla yaratmaq mümkündür. Təsadüfi deyil ki Havaililərin dilində wiki
(wihiwihi) sözü “tez”, “cəld” mənasını daşıyır.Hər zaman neytral nəzər nöqtəsindən çıxış
edərək yazın və yazdığınız məqalələrin mənbəyini göstərin. Bu idarəçilərin və
oxuyucuların sizin məqalənizə olan etimadını artıracaq və mümkün mübahisələrin qarşısını
alacaq.WikipediyadaƏdəbiyyat,astranomiya,bioligiya,coğrafiya,fəlsəfə,hərb,hüquq,idman,i
slam,kimya,kino şəxslər,tarix və türk dilləri haqqında istənilən məlumatı əldə etmək olar
Biliklərimizi Paylaşaraq...
Prezident İlham Əliyev 2004-cü il yanvarın 12-də imzaladığı Azərbaycan Milli
Ensiklopediyasının nəşri haqda sərəncama baxmayaraq, bu gün ensiklopediyanın heç bir
cildinə də satışda rast gəlmək mümkün deyil. İnanıram ki, azad ensiklopediyaya əlavə

25. ediləcək hər bir kiçik məlumat onu dinamik, pulsuz və Elmlər Akademiyasının hazırladığı
ensiklopediyadan daha populyar edəcək.
İnformasiyanı azad paylaşmaq prinsipini hələ
Tim Berners-Lee tərəfindən 1989-cu ildə veb texnologiya (World Wide Web) yaradılarkən
nəzərdə tutulmuşdur. Məhz bu səbəbdən ilk yaradılan səyyar (browser) həm veb
səhifələrini göstərmə həm də onları redaktə etmə imkanına malik idi. Lakin sonrakı
dövürdə internetin daha çox elektron kommersiya istiqamətində inkişaf etməsi veb
mediyasını ilkin fəlsəfəsindən uzaqlaşdır. Tim Berners-Linin özünün də etiraf etdiyi kimi,
2005-ci il ideyasının həyata keçdiyi il kimi yadda qaldı. Belə ki, məhz bu il fikirlərini və
biliklərini paylaşmaq arzusunda olan milyonlarla yaradıcı insan bloglar, vikilər və
podcastlər vasitəsilə internetdə tsunami meydana gətirmişdir. Yazdığım bu məqalə də
episentri uzaqda olan bu tsunaminin bizə gəlib çatan kiçik bir dalğasıdır.
Vikimənbə(Wikisourse),
Vikilüğət(Wikitionary),
Vikikitab(Wikibooks),
Vikisitat
(Wikiquote) istiqamətləri.
Ana_Sehife_Wikipedia.htm
Vikimedia_Fondu.htm
Vikipediyanın yaradıcıları – Cimmi Uels (Jimmy Wales) və Larri Senger Larry
Sanger 15 yanvar, 2001-ci ildə il əvvəl tamamilə ayrı fəlsəfəyə əsaslanan, biliklərini
paylaşmaq istəyən insanların birgə təşəbbüsü ilə dünyanın ən dolğun İnternet
ensiklopediyasını yaratmaq qərarına gəlmişlər. Bu təşəbbüs özünü doğrultmuş və
Vikipediya az sonra dünyanın ən məşhur 25 İnternet saytı sırasına daxil olmuşdur.
Wikipedia (Azərbaycanca Vikipediya) qeyri-hökümət təşkilatı olan Vikimedia Fondu
tərəfindən yaradılan İnternet ensiklopediyadır. Vikipediyanı Britannika kimi digər internet
ensiklopediyalardan fərqləndirən əsas cəhət onun açıq olması, yəni istənilən internet
istifadəçisinin onu redaktə edə bilməsidir.
Ensiklopediyanın
əsas
tələbi
yazılan

26. məqalələrin və əlavə edilən biliklərin neytral nəzər nöqtəsindən (NPOV – Neutral Point Of
View) çıxış etməsidir.
VikiMənbə
Commons
Açıq mənbə
Ortaq media anbarı
VikiXəbər
Açıq xəbər
mənbəyi
VikiSitat
Sitatlar
VikiVersitet
Viki Universitet
VikiLüğət
Lüğət
Meta-Viki
Vikimedia koordinasiya mərkəzi
VikiNövlər
Bioloji növlərin sistematikası

27. 1.
VikiLüğət
(http://www.wikiionary.org/
wiki/)
Yarandı
Adı
Wikipedia
URL ünvanı
www.wikipedia.org
Wiktionary www.wiktionary.org
Wikibooks
www.wikibooks.org
Wikiquote
www.wikiquote.org
Wikisource www.wikisource.org
ğı
tarix
200101-15
200212-12
200307-10
200307-10
200311-24
2004-
Wikimedia
commons.wikimedia.o
Commons
Wikimedia
rg
09-07
incubator.wikimedia.or 2006-
Incubator
g
Wikispecies species.wikimedia.org
Wikinews
www.wikinews.org
Wikiversity www.wikiversity.org
2. VikiSitat (http://www.wikiquote.org/wiki/)
3. VikiKitablar (http://www.wikibooks.org/wiki/)
4. VikiMənbə (http://wikisource.org/wiki/)
5. VikiAnbar http://commons.wikimedia.org/wiki/)
6. VikiNövlər, http://www.wikispecies.wikimedia.org/wiki/)
7. VikiXəbərlər (http://www.wikinews.org/wiki/)
8. VikiVersitet (http://en.wikiversity.org/wiki/)
06-02
200409-13
200412-03
200608-15

28. 9.Meta-Viki (http://meta.wikimedia.org)
VİKİPEDİYA SƏHİFƏSİNDƏ REDAKTƏ EDİLMƏSİ
Vikipediya:Məqalələrin redaktə qaydaları:
Vikipediya, açıq ensiklopediya
Vikipediya fəlsəfəsinin əsasında hər kəsin yeni məqalə yaradacağı və əvvəlkiləri
redaktə edə biləcəyi azad bir ensiklopediya durur. Azərbaycan Vikipediyası da bu
fəlsəfəni əsas tutur. Ona görə də Vikipediyanı zənginləşdirmək və onu redaktə etmək
istəyən hər bir kəsin redaktə qaydaları ilə tanış olması zəruridir. Redaktə qaydaları
çox sadədir :
Tanışlıq
Əksər Vikipediya məqalələrini redaktə etmək elə də çətin deyil. Sadəcə məqalələrin
yuxarı hissələrində olan "Redaktə" düyməsini basın. Bu, Sizi yeni bir səhifəyə məqalənin redaktə səhifəsinə istiqamətləndirəcək. Əgər Siz sadəcə sınaq yazısı
yazmaq istəyirsinizsə, lütfən bunu "Qaralama dəftəri"ndə edin, məqalələrə müdaxilə
etməyin. Məsləhətdir ki, redaktədən sonra etdiyiniz dəyişikliklərin qısa məzmununu
altdakı qutuda yazasınız. Etdiyiniz dəyişikliklərin yaddaşa düşmədən necə
görünəcəyini bilmək istəyirsinizsə Sınaq göstərişi düyməsindən istifadə edə bilərsiniz.
Həmçinin etdiyiniz dəyişikliklər olan versiyanı və əvvəlki versiyaları müqayisə etmək
üçün Dəyişiklikləri göstər düyməsindən istifadə edin. Bu mərhələləri keçdikdən sonra
(bu Sizdən asılıdır, istəsəniz dərhal dəyişiklikləri saxlaya bilərsiniz) cəsarətli olun
və "Səhifəni qeyd et" düyməsini basın. Sizin dəyişiklikləriniz ani olaraq qeyd edilir və
Vikipediyanın digər istifadəçilərinin istifadəsinə verilir.Məqalələrdə həmçinin
müzakirə səhifəsi olur. Müzakirə səhifələrində adətən Vikipediyanın digər

29. iştirakçılarının bu məqalə haqqında yazışmaları, mübahisələri öz əksini tapır. Siz də
bu yazışmalarda iştirak edə və ya hər hansısa bir məsələni müzakirəyə çıxara
bilərsiniz. Bundan ötrü "+" düyməsini basıb yeni sektor yarada və ya "Redaktə"
düyməsini basmaqla adi məqalə kimi redaktə edə bilərsiniz.
Bir məsələni də bilməniz vacibdir. Müzakirə, məktublaşma və bəzi bir neçə əlavə
viki-proyektlər zamanı imzanızı qeyd edin (bunun üçün İmza və Tarix düyməsindən
istifadə olunur) . Çünki, Siz həmin səhifələrdə öz şəxsi, subyektiv fikrinizi
bildirirsiniz və yazılmış sözün kimə aid olduğunu bilmək digər istifadəçilər üçün
vacibdir. Lakin, bu qayda ensiklopedik məqalə səhifələrinə aid edilmir. Edilmiş hər
bir dəyişiklik Tarixçə-yə qeyd edilir.
Kiçik Redaqtələr
Kiçik redaktələr əsasən bu hallar hesab olunur : mətnin kompyuterə yığımı zamanı
edilən səhvlərin düzəldilməs;, məzmuna dəyişiklik etmədən mətndəki şəklini
dəyişilməsi və s. Əgər redaktə edən onun etdiyi dəyişikliklərin heç bir zaman
müzakirə mövzusu olmayacağına inanırsa, o, kiçik redaktə yazısının qarşısından işarə
qoya bilər.
Səhifə İzləmə
Əgər yaratdığınız və ya redaktə etdiyiniz məqalələrə edilən dəyişiklik Sizi
maraqlandırırsa onda Bu səhifəni izlə yazısının qarşısından işarə qoyun. İzlədiyiniz
səhifələr Sizin üçün ayrıca səhifədə göstəriləcək, həmçinin Son dəyişikliklərdə həmin
məqalələrin adları qalın mətnlə yazılacaq.
Viki Qeydlər
Keçidlər, İmzalar və Abzaslar
Alınan Nəticə
Yazılan Mətn

30. Yazını bölümlərə və ya başlıqlara ayırmaq üçün
istifadə
edilir:
== Başlıq ==
=== Alt başlıq ===
Başlıq
Alt
başlıq
Alt alt başlıq
==== Alt alt başlıq ====
*

Siyahıları asanlıqla yarada bilərsiniz

Bunun üçün hər bir sətirin önünə ulduz əlavə
Siyahıları
asanlıqla
yarada bilərsiniz
edin
* Bunun üçün hər bir sətrin
önünə ulduz əlavə edin
ulduzların

sayı
siyahıdakı
müəyyən edir
ulduzların
sayı
dərinliyi **
siyahıdakı
dərinliyi
müəyyən edir
1. Həmçinin
nömrələnmiş
siyahılar
yarada
bilərisiniz
# Həmçinin nömrələnmiş
siyahılar yarada bilərisiniz
1. struktur üçün idealdır
## struktur üçün idealdır
## və asanlıqla yaradılır
2. və asanlıqla yaradlılr
Horizontal bölgü xətti üçün
Horizontal bölgü xətti üçün
---simvolundan istifadə edin
simvolundan istifadə edin
İmzanızı əlavə etmək üçün:
İmzanızı əlavə etmək üçün:
Rustam
İmza
və
vaxtı
əlavə
etmək
üçün:
İmza və vaxtı əlavə etmək

31. Rustam 00:48,
Yalnız
Yan
vaxtı
27,
əlavə
2006
etmək
(AZT) üçün:
üçün: Yalnız vaxtı əlavə etmək
00:48, Yan 27, 2006 (AZT)
üçün:
Tarix formatları:
Tarix formatları:
# [[yanvar 20]], [[1990]]
1. 20 yanvar, 1990
# [[20 yanvar]] [[1990]]
2. 20 yanvar 1990
Azərbaycanın
Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhəridir
paytaxtı
[[Bakı]] şəhəridir
Bakı
Bakı şəhəri Azərbaycanın paytaxtıdır
şəhəri
[[Azərbaycan]]ın
paytaxtıdır
Bir sözün bir neçə yazılış forması ola bilər. O zaman
onları
bir
yerə
yönəltmək
zərurəti
yaranır.
#REDIRECT
"ABŞ"
başlıqlı
məqaləni
"Amerika
Birləşmiş Birləşmiş Ştatları]]
Ştatları" başlıqlı məqaləyə yönləndirmək üçün,
birincini sağdakı mətn ilə əvəz edin.
Başqa dildə mövcud olan eyni başlıqlı məqaləyə
keçid əlavə etmək üçün aşağıdakı keçid növündən
istifadə
[[dilin kodu:Başlıq]]
[[Amerika
edin:
[[ar:‫]]باكو‬
[[en:Baku]]
[[ru:Баку]]

32. Məqaləni bu və ya digər kategoriyaya aid etmək üçün
sağdakı nümunədən istifədə edin.
Məqalədə bu və ya digər kategoriyaya keçid əlavə
etmək üçün sağdakı nümunədən istifədə edin.
[[Kateqoriya:Azərbaycan]]
[[:Kateqoriya:Azərbaycan]]
#Görünən keçid:
Xarici, qeyri-viki keçidlərini əlavə etməyin üç yolu:
http://az.wikipedia.org
(tərcih olunmur)
1.
2. Görünən
keçid: http://az.wikipedia.org (tərcih
olunmur)
3. Adsız keçid: [1] (yalnız mətnin daxilində)
#Adsız keçid:
[http://az.wikipedia.org
(yalnız mətnin daxilində)
#Adlı keçid:
[http://az.wikipedia.org
4. Adlı keçid: Vikipediya
Vikipediya]
Şəkillər
Alınan Nəticə
Yazılan Mətn
Şəkil:
Şəkil:
[[Şəkil:Wikipedia-logo-az.png]]
Sağ
tərəfdə
yerləşən
başlığı olan şəkil:
və
Sağ tərəfdə yerləşən və başlığı olan şəkil:
]

33. [[Şəkil:Wikipedia-logo-az.png|frame|right|Vikipediya
Ensiklopediyası]]
Vikipediya Ensiklopediyası
Sol
tərəfdə
yerləşən
və
başlığı olan şəkil:
Sol tərəfdə yerləşən və başlığı olan şəkil:
[[Şəkil:Wikipedia-logo-az.png|frame|left|Vikipediya
Ensiklopediyası]]
Vikipediya Ensiklopediyası
Şəkil
30
pikselədək
kiçildildi:
Şəkil 30 pikselədək kiçildildi:
[[Şəkil:Wikipedia-logo-az.png|30px]]
Yazının formatlaşdırılması
Alınan nəticə
Yazılan mətn
kursiv
mətnlər
qalın
mətnlər
qalın mətn və kursiv mətn birlikdə
''kursiv mətnlər''<br />
'''qalın mətnlər'''<br />
'''''qalın
mətn
Bu işarələr ikqat və ya üçqat apostroflardır, birlikdə'''''.
dırnaq deyildir.
və
kursiv
mətn

34. Texniki terminlər üçün
eyniölçülü yazılar.
<tt>Texniki
terminlər
üçün</tt>
eyniölçülü yazılar.
Siz həmçinin kiçik tekstlərdən başlıqlar üçün
istifadə edə bilərsiniz.
Siz
həmçinin
<small>kiçik
tekstlərdən</small> başlıqlar üçün
istifadə edə bilərsiniz.
Siz silinmiş materialın üzərindən yeni materialın
altından xətt çəkə bilərsiniz.
Siz
<strike>silinmiş
materialın
üzərindən</strike> və ya <u>yeni
materialın altından</u> xətt çəkə
bilərsiniz.
Siz həmçinin xüsusi simvollardanda istifadə edə Bax Vikipediya:Xüsusi simvollar
bilərsiniz
Alt indeks: x2
Alt indeks: x₂
2
Üst indeks: x və ya x²
Üst indeks: x² və
İkinci üsuldan siz ümumi hallarda istifadə edə yax&sup2;
bilərsiniz, lakin bəzi hallarda (məsələn, ölçü &epsilon;₀ =
vahidləri üçün) məhz bu üsuldan istifadə etmək 8.85
lazımdır ki, bəzi Brauzerlər (Browser) onu oxuya 10^&minus;12
bilsinlər.:
C&sup2; / J m.
ε0 = 8.85 × 10−12
C² / J m.
Mürəkkəb
formullar:
<math>sum_{n=0}^infty
frac{x^n}{n!}</math>
&times;

35. Bax Vikipediya:Formullar
Məqalələrə
şərhlərin
Səhifədə görsənmir
yazılması:
<!-- Şərh -->
Redaktələr zamanı yazıla bilər.
Vikipediyanın Çatışmayan Cəhətləri
Wikipediyanın bəzi çatışmayan tərəfləridə mövcuddur, bu saytı bütövlükdə insan
zəkasının sistemləşdirilmiş şərhi adlandırmaq olmaz. Beləki, saytın daimi məqsədi
sistemə qətirilmiş materiallar toplusudur. Bu da bəzən dezinformasiyaya səbəb olur.
Bu cür informasiyalardan yararlanmış şağirdlər düzgün istiqamətlənməmiş olurlar.
Təəssüflər olsun ki,elektron ensiklopediyamız üzərində çalışmalara çox az
azərbaycanlı cəlb olunduğundan, o, əsasən türk və güney azərbaycanlı soydaşlarımız
tərəfindən qurulur. Məhz bu səbəbdən (və bizim passivliyimizdən) saytda çoxlu
qrammatik və sintaktik səhvlərə, türk və fars sözlərinə rast gəlmək olar. Verilmiş
problemlərə görə vikiediyadan götürülmüş məlumatların dəqiqliyinin araşdırılmasına
ehtiyac duyulur.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATLAR:

36. 1. Müəllimlər üçün Sosial Servislər kitabı- Osman Gündüz,Ramil Süleymanov
(Bakı 2012)
2. Vikipediyada Qarabağ Həqiqətlərinin Dünya İctimayyətinə Düzgün çatdırılması
Yolları kitabı (Bakı 2010) Ramil Süleymanov, Ayaz Abuşov
3. Biz və Sosial Servislər kitabı (Bakı 2013) Ramil Süleymanov, Ayaz Abuşov
4. İnformasiya müharibəsi (Vikipediya)
5. Elektron İnformasiya Müharibəsi (EİM):problemlər və perspektivlər –Etibar
Axundov
6.
İNFORMASİYA MÜHARİBƏSİ TEXNOLOGİYALARININ ANALİZİ VƏ
TƏSNİFATI - Ələkbərova İ.Y. AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu,
Bakı, Azərbaycan depart17@iit.ab.az
7.
İNFORMASİYA MÜHARİBƏSİNİN AKTUALLIĞI VƏ ONUN SOSİALPSİXOLOJİ TƏHLİLİ - Elvin Bəhruz oğlu Talışınski AMEA Şərqşünaslıq
İnstitutunun dissertantı, Avrasiya İnzibati Elmlər Akademiyasının üzvü
8. Strategic Information Warfare- NANCY SNOW