1. SZTUKA STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Dzieje starożytnego Egiptu mają swoje początki w
czwartym tysiącleciu p.n.e. i dzielą się na trzy okresy:
Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo. Życie
społeczeństwa było związane z regularnymi wylewami
Nilu, płynącego wśród pustyń. Wody rzeki nanosiły na
przyległe do niej pola żyzny muł, co pozwalało uprawiać
ziemię.
Egipcjanie zamieszkiwali osady rozrzucone wzdłuż
brzegów Nilu. Terytorium państwa początkowo miało
bardzo oryginalny kształt: długość około 1000 km i
szerokość 15 km. Tylko nad Morzem Śródziemnym, do
którego wpada Nil, terytorium to poszerzało się do około
200 km. Ten szerszy obszar Egipcjanie nazywali
Egiptem Dolnym, a pozostałą część państwa – Egiptem
Górnym.
Władcą państwa był faraon (staroegipski król), któremu
oddawano boską cześć. W sprawowaniu rządów
pomagali mu dostojnicy dworu i wysocy urzędnicy. Dużą
rolę w życiu Egiptu odgrywali kapłani, w rękach których
spoczywały sprawy związane z religią, ponadto
zajmowali się oni nauką. Kapłani wywierali znaczny
wpływ na rządy faraona.
Z czasów świetności Egiptu zachowały się zabytki sztuki
i kultury: budzące podziw piramidy, grobowce, ruiny
wielkich świątyń, rzeźby i malowidła. Dzięki niestrudzonej
pracy archeologów i historyków nasza wiedza o tych
świadectwach
starożytnego
państwa
jest
dość
rozbudowana.
Życie starożytnych Egipcjan toczyło się nad Nilem
– terytorium ich państwa miało oryginalny, podłużny kształt

2. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Piramidy
w Gizie
Do najbardziej znanych zabytków starożytnego Egiptu
należą piramidy. Tylko nieliczne z nich dotrwały do
naszych czasów. Piramida to budowla w kształcie
ostrosłupa o kwadratowej podstawie, ustawiona bokami
w kierunku czterech stron świata, będąca grobowcem
faraona. Piramidy budowano z wielkich bloków
kamiennych, dokładnie wypolerowanych i wygładzonych.
Bloki te układano bez żadnego spoiwa – Egipcjanie nie
stosowali bowiem zaprawy murarskiej.
Grobowiec faraona to największa i najważniejsza
budowla zespołu grobowego, w skład którego wchodzą
między innymi świątynie, a także małe piramidy. Według
uczonych, te małe piramidy mogły być grobami żon
władcy albo modelami, według których stawiano główną
budowlę.
Wznoszenie
piramidy
wymagało
kilkudziesięcioletniej pracy wielu tysięcy robotników. Byli
nimi w przeważającej części chłopi, którzy w porze
wylewu Nilu, gdy nie można było pracować na roli, na
rozkaz faraona przybywali na plac budowy. Kiedy wody
rzeki opadały, chłopi powracali do swoich zajęć.
Najsłynniejsze piramidy starożytnego Egiptu to trzy
grobowce faraonów: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa,
znajdujące się w Gizie, w pobliżu dzisiejszej stolicy
Egiptu – Kairu. Zbudowano je w epoce Starego Państwa,
w latach 2550–2470 p.n.e.
Piramidy w Gizie, powstałe w latach 2550–2470 p.n.e.,
należą do największych kamiennych budowli na świecie

3. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Piramida
Cheopsa
Spośród trzech piramid w Gizie największa jest piramida
Cheopsa, zwana także Wielką Piramidą. W czasach
starożytnych wznosiła się ona na wysokość 147 m, a bok
jej podstawy liczył 230 m. Na budowę tego grobowca
zużyto ponad dwa miliony bloków kamiennych, z których
każdy waży średnio około 2,5 tony. Ściany piramidy były
obłożone białymi płytami z wapienia, a jej wierzchołek
pokryto złotem. Niestety, w średniowieczu piramidy
służyły Egipcjanom do pozyskiwania materiału na
budowę domów. Dziś piramida Cheopsa, odarta z
białych płyt, ma 137 m wysokości, a bok jej podstawy –
227 m.
We wnętrzu piramidy Cheopsa znajdują się dwie komory
grobowe: komora faraona i komora królowej. Pod
piramidą jest jeszcze jedno pomieszczenie. W komorze
faraona stoi pusty sarkofag (kamienna trumna w
kształcie skrzyni; sarkofagi wykonywano także z drewna,
nadawano im kształt ludzkiego ciała i bogato zdobiono).
Miała być w nim umieszczona mumia (zabalsamowane
ciało zmarłego) władcy. Przypuszcza się, że starożytni
budowniczy obawiali się zawalenia stropu komory
faraona
i
postanowili
pochować
władcę
w
bezpieczniejszym
pomieszczeniu,
wykutym
pod
piramidą. Do komór prowadzą specjalne korytarze, do
których wejście znajduje się w północnej ścianie
piramidy. Jeden z nich, zwany Wielkim Korytarzem lub
Wielką Galerią, o ścianach z wygładzonych bloków
wapiennych, ma długość 47 m i wysokość 8,5 m.
Piramida Cheopsa dzisiaj mierzy 137 m wysokości.
W czasach starożytnych była o 10 m wyższa

4. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Sfinks
w Gizie
Przed piramidą Chefrena, drugą pod względem wielkości
piramidą w Gizie, znajduje się olbrzymi sfinks –
wyobrażenie leżącego lwa z głową mężczyzny, przykrytą
królewską
chustą.
Posąg
przedstawia
najprawdopodobniej rysy twarzy faraona Chefrena.
Rzeźba zwrócona jest przodem w kierunku Nilu.
Sfinks w Gizie nie został wybudowany z kamiennych
bloków, jak piramidy, ale wykuty przez egipskich
robotników w skale, pozostałej po kamieniołomie, około
2500 roku p.n.e. Wysokość posągu sięga 20 m, a
długość 73 m.
Niestety, upływ czasu pozostawił swoje ślady – dziś
twarz sfinksa w Gizie pozbawiona jest nosa. Do naszych
czasów nie zachowały się także bogate zdobienia jego
głowy. Rola sfinksa wciąż pozostaje zagadką. Jego
zadaniem było, być może, pełnienie straży przy grobie
faraona Chefrena. Z biegiem czasu posąg zasypywały
piaski pustyni, tak że w końcu widoczna była tylko głowa.
W XV w. p.n.e. na rozkaz jednego z faraonów, Totmesa
IV, sfinksa odkopano, wybudowano niewielką świątynię
między jego łapami i próbowano go chronić przed
ponownym zasypaniem, co jednak się nie udawało (w
późniejszych
czasach
posąg
był
odkopywany
kilkakrotnie). Na powierzchni rzeźby pozostały śladowe
ilości farby. Wskazuje to, że kiedyś sfinks był
pomalowany.
Przed piramidą Chefrena znajduje się olbrzymi sfinks,
zwrócony przodem na wschód, w kierunku Nilu

5. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Mastaba –
grobowiec dostojnika
Dla dostojników egipskich wielkim zaszczytem była
możliwość wybudowania swojej mastaby w sąsiedztwie
piramidy faraona. Mastaba to grobowiec dostojnika,
składający się z dwóch części: nadziemnej i podziemnej.
W części nadziemnej, zbudowanej z cegieł lub kamieni,
mieściła się kaplica, gdzie odbywały się ceremonie ku
czci zmarłego. W części podziemnej znajdowała się
komora grobowa, w której składano zwłoki po pogrzebie.
Wejście do niej zasypywano piaskiem lub blokowano
kamieniami.
Mastaby
bardziej
rozbudowane,
przeznaczone dla najzamożniejszych dostojników,
składały się z wielu bogato zdobionych pomieszczeń,
dziedzińców i kaplic. Stawiano w nich posągi zmarłego i
jego rodziny.
W ścianie kaplicy umieszczano ślepe wrota – była to
kamienna płyta wyobrażająca drzwi, oddzielająca część
nadziemną mastaby od właściwego grobu. Uważano, że
przez ślepe wrota dusza zmarłego mogła przechodzić
swobodnie z komory grobowej na zewnątrz. Przed
ślepymi wrotami ustawiano stół ofiarny, na który
potomkowie zmarłego składali potrawy ofiarne.
Grobowcami dostojników starożytnego Egiptu były mastaby
– budowano je przy każdym królewskim zespole grobowym

6. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Dolina Królów
w pobliżu Teb
Oprócz piramid i mastab starożytni Egipcjanie budowali
także grobowce skalne, zarówno dla władców, jak i
dostojników. Wykuwano je w skałach gór między Nilem a
Pustynią Libijską – w Dolinie Królów, w pobliżu miasta
Teby. W Dolinie Królów odkryto ponad sześćdziesiąt
takich grobowców. Były one tak starannie zamaskowane,
że niektóre z nich odkryto dopiero na początku XX wieku
(największy mierzył ponad 100 m długości).
Grobowce skalne składały się z labiryntów korytarzy
prowadzących do komór i kaplic. Pomieszczenia te
zdobione były reliefami i malowidłami. Relief to
kompozycja rzeźbiarska wyciosana lub wyryta, np. na
płycie kamiennej, z pozostawieniem tła. Najważniejszym
pomieszczeniem grobowca była komora z sarkofagiem
władcy. Z obawy przed rabusiami wejście do niej
starannie zamurowywano, a prowadzącą do niej drogę
maskowano piaskiem i okruchami skalnymi. Nie
uchroniło to jednak większości grobowców przed
splądrowaniem. W roku 1922 sensacją było dotarcie
archeologów
do
nienaruszonego
grobowca
Tutenchamona, władcy panującego w Egipcie w XIV
wieku p.n.e. W środku znajdowała się niezwykła kolekcja
biżuterii, sztuki ozdobnej i różnych wyrobów, a głowę
mumii faraona zdobiła wspaniała maska pośmiertna,
cała wykonana ze złota i ozdobiona niebieskim
lazurytem.
W Dolinie Królów, w pobliżu miasta Teby,
archeologowie odkryli ponad sześćdziesiąt grobowców wykutych w skale

7. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Świątynia Horusa
w Edfu
W starożytnym Egipcie bardzo ważnymi budowlami były
świątynie. Sławiły one faraona i wyrażały potęgę bóstw.
Charakterystycznymi elementami tych budowli były
pylony, czyli wieże o prostokątnych podstawach i
ściętych wierzchołkach, wznoszące się po obu stronach
wejścia do świątyni. Ściany pylonów zdobiono reliefami
przedstawiającymi czyny faraonów zwyciężających
wroga i oddających cześć bogom. Przed pylonami
ustawiano maszty z flagami.
Jedną z najbardziej znanych i dobrze zachowanych
świątyń egipskich jest świątynia w Edfu, która powstała w
III wieku p.n.e. ku czci Horusa, boga światła i strażnika
władzy faraonów. Jej olbrzymie pylony ozdobione są
reliefem przedstawiającym faraona Ptolemeusza XIII
zabijającego wrogów Egiptu w ofierze Horusowi i Hathor,
bogini nieba. Egipcjanie wyobrażali sobie Horusa jako
sokoła lub postać ludzką z głową sokoła i tarczą słońca,
dlatego wejścia do świątyni bronią dwa granitowe sokoły.
Po obu stronach wejścia do egipskiej świątyni wznoszą się pylony,
ozdobione reliefami przedstawiającymi m.in. faraona

8. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Aleja Sfinksów
w Karnaku
Od czasów Nowego Państwa świątyni egipskiej
towarzyszyła aleja sfinksów – droga procesyjna z
rzędami sfinksów po obu stronach, prowadząca do
wejścia między pylonami świątyni.
Sławna Aleja Sfinksów znajduje się przed wielką
świątynią Amona (boga niewidzialnych sił natury:
powietrza i wiatru, opiekuna faraonów) w Karnaku.
Sfinksy te, ustawione na wysokich piedestałach, są
połączeniem ciała lwa i głowy barana, świętego
zwierzęcia Amona. Między łapami sfinksów umieszczona
jest figurka faraona. Aleja Sfinksów łączy świątynię
Amona z brzegiem Nilu i innymi świątyniami,
znajdującymi się w pobliżu. Sama budowla otoczona
została potężnym murem o grubości aż 8 m,
zbudowanym z cegły, którą starożytni Egipcjanie
wytworzyli z mułu nilowego. Do jej wnętrza prowadzi,
największa w Egipcie czasów faraonów, brama.
Karnak, religijne centrum starożytnego państwa, dziś jest
stanowiskiem archeologicznym z wielką liczbą zabytków.
Od czasów Średniego Państwa wielcy faraonowie przez
ponad 2000 lat budowali, odnawiali i przebudowywali tu
świątynie, kaplice i posągi tak, że powstały trzy ogromne
zespoły świątynne, z czego świątynia Amona jest
największa i znajduje się w samym centrum tego
świętego miasta.
Aleja Sfinksów w Karnaku łączy świątynię Amona z brzegiem Nilu
i innymi świątyniami, znajdującymi się w pobliżu

9. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Świątynia
królowej Hatszepsut
w Deir el-Bahari
Wśród zachowanych budowli starożytnego Egiptu
świątynie stanowią większość. Świątynia egipska to
budowla, do której prowadziła aleja sfinksów kończąca
się przy wejściu między pylonami, za nimi znajdował się
czworoboczny dziedziniec, na którym odbywały się
ceremonie religijne, dalej była sala kolumnowa, sala
stołu ofiarnego (tu składano ofiary) i sala pojawień
(ukazywał się w niej posąg bóstwa). Na końcu
znajdowało się sanktuarium – pomieszczenie z kaplicą,
w której przechowywano posąg bóstwa.
Jedną z najwspanialszych świątyń starożytnego Egiptu
jest wzniesiona w 1460 roku p.n.e. świątynia królowej
Hatszepsut. Budowla powstała u stóp wyniosłej skały i
zwrócona jest na wschód. Olbrzymie tarasy, wsparte na
długich rzędach kolumn, połączone są rampami
(wznoszącymi się drogami). Pomieszczenia świątynne
wybudowano na najwyższym tarasie; najważniejsze z
nich, sanktuarium, wykuto w zboczu skały. Niegdyś do
dziedzińca znajdującego się na dolnym poziomie
prowadziła szeroka aleja sfinksów. Sfinksy i inne rzeźby
znajdowały się także na pozostałych tarasach. Warto
zapamiętać, że wielu odkryć na terenie tej świątyni
dokonali polscy archeologowie.
W 1460 roku p.n.e. w Górnym Egipcie
wzniesiono świątynię królowej Hatszepsut na trzech wielkich tarasach

10. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Król Mykerinos
i dwie boginie
Podobnie jak Kolosy Memnona bardzo znana jest rzeźba
przedstawiająca faraona Mykerinosa i towarzyszące mu
boginie: Hathor i uosobienie jednej z prowincji Górnego
Egiptu. Rzeźba ta jest niewielka, ma 96 cm wysokości;
powstała około 2530 roku p.n.e. Władca ukazany jest
jako młody i piękny mężczyzna (zasada „bezczasowej
młodości”) o beznamiętnym wyrazie twarzy oraz
doskonałej, proporcjonalnej i muskularnej budowie ciała.
Głowę faraona zdobi korona Górnego Egiptu.
Bogini Hathor, przedstawiona po prawej stronie faraona,
była czczona w całym Egipcie jako bogini nieba. W
sztuce starożytnego Egiptu często pod jej postacią
ukazywano żony faraonów. Bardzo możliwe, że taka
myśl przyświecała również twórcy tej rzeźby. Dodatkowo,
aby podkreślić boskość Mykerinosa, artysta przedstawił
go równego wzrostem i znaczeniem boginiom. Rzeźbę tę
znaleziono w świątyni przy piramidzie Mykerinosa.
Król Mykerinos z dwiema boginiami
– rzeźba z 2530 roku p.n.e.

11. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Ramzes II
Te dwie z wielu istniejących jeszcze rzeźb słynnego
faraona Ramzesa II, który panował w Egipcie w XIII
wieku p.n.e., znajdują się na terenie kompleksu
świątynnego w Luksorze, niedaleko Karnaku. W obu
miejscowościach wzniesiono świątynie boga Amona,
połączone ze sobą słynną procesyjną Aleją Sfinksów. Ta
w Luksorze, zwana świątynią Narodzin Amona,
budowana była przez wiele wieków przez kolejnych
faraonów, ale ostateczny kształt nadał jej właśnie
Ramzes II. Za jego czasów przed wejściem do świątyni
ustawiono między innymi sześć ogromnych posągów
Ramzesa, przedstawiających faraona w pozycji
siedzącej. Do obecnych czasów przetrwały dwa z nich
(trzeci odrestaurowano).
Okres Nowego Państwa przyniósł pewne zmiany w
sztuce, a zwłaszcza w sposobie przedstawiania postaci.
Sztywne zasady obowiązujące twórców wcześniejszych
epok nieco się rozluźniły. Artyści nie musieli już tworzyć
tak idealnych i prawie podobnych do siebie wizerunków
faraonów i dostojników. Twarze, jakie ukazywali twórcy w
swoich dziełach, stawały się coraz bardziej zbliżone do
rzeczywistego wyglądu modeli.
Posągi faraona Ramzesa II, zwanego Ramzesem Wielkim,
znajdujące się na terenie kompleksu świątynnego w Luksorze

12. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Pisarz
Rzeźba ta przedstawia pisarza Kay. Pisarzy przy pracy
ukazywano zwykle jako siedzących na ziemi z
podkurczonymi nogami i z rozwiniętym zwojem papirusu
na kolanach – symbolem pracy i stanowiska w
społeczeństwie. Pisarze należeli do drugiej grupy
społecznej, obejmującej urzędników. Tutaj „bezczasowa
młodość” w przedstawianiu postaci już nie obowiązywała
twórców ich wizerunków, dlatego można przypuszczać,
że rzeźba ukazuje pisarza takiego, jakim był w
rzeczywistości. Jego twarz nie jest ani piękna, ani
podobna do twarzy z innych rzeźb, nosi indywidualne
cechy. Postać ta ma duże usta o cienkich i szczelnie
zaciśniętych wargach, wystające kości policzkowe i lekko
spłaszczony nos. Nie jest to ciało młodego, pięknego i
muskularnego mężczyzny – jak w przypadku rzeźb z
grupy pierwszej, ale ciało o wiotkich mięśniach, typowe
dla człowieka prowadzącego siedzący tryb życia.
Rzeźba pisarza wykonana została około 2400 lat temu w
wapieniu, a więc w materiale dość miękkim. Jest
niewielka, ma pół metra wysokości. Dla ożywienia
postaci, a zwłaszcza jej oczu, rzeźbiarz użył
dodatkowych materiałów. Oczodoły wykonał z brązu,
który podkreśla krawędź powiek, a do środka wstawił
kawałki alabastru jako białka i kryształ górski, udający
źrenice. Pod kryształem artysta umieścił mały
kawałeczek polerowanego hebanu, który połyskując
nadaje niezwykłą żywość źrenicy. Patrząc na pisarza z
jakiegokolwiek miejsca, ma się wrażenie, że jego wzrok
za każdym razem podąża za nami.
Pisarz – rzeźba wykonana około 2400 lat temu.
Urzędników przedstawiano tak, jak wyglądali w rzeczywistości

13. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Relief
Sztuka reliefu rozwijała się w Egipcie niemal od III
tysiąclecia p.n.e. Już w okresie Starego Państwa
reliefami zdobiono kolumny i pylony świątyń, ślepe wrota
mastab czy ściany kaplic grobowych. Treść kompozycji
rzeźbiarskich zależała od ich przeznaczenia. Te, które
pokrywały mury królewskich świątyń, przedstawiały
sceny ukazujące faraona w postaci potężnego władcy i
syna boga oraz wizerunki bóstw. Podobnie reliefy w
grobowcach dostojników ukazywały sceny sławiące
działalność ich właścicieli i mające zapewnić im
szczęście w królestwie Ozyrysa (boga zmarłych). Reliefy
w grobowcach i świątyniach stanowią dziś cenne źródło
dla poznania kultury starożytnego Egiptu.
W egipskich przedstawieniach na płaszczyźnie
obowiązywała ważna zasada dotycząca sposobów
ukazywania ciała ludzkiego. Otóż postacie ludzkie
musiały być przedstawiane tak, aby oglądający mógł
zobaczyć jak najwięcej ich charakterystycznych cech.
Górną część tułowia pokazywano z przodu, a głowę i
resztę ciała bokiem. Ta zasada kompozycyjna nazywa
się kanonem. Utrwalił się on w epoce Starego Państwa i
obowiązywał, z małymi wyjątkami, przez cały okres
rozwoju sztuki starożytnego Egiptu.
Reliefy tworzono w Egipcie od niemal III tysiąclecia p.n.e.
Treść reliefów zależała od ich przeznaczenia

14. SZTUKA
STAROŻYTNEGO
EGIPTU
Malarstwo
i kompozycja pasowa
Ważną rolę w sztuce starożytnego Egiptu odgrywało
malarstwo, chociaż ceniono je mniej niż relief. Malowidła,
podobnie jak kompozycje rzeźbiarskie, były tworzone
według kanonu. Zdobiono nimi ściany wewnątrz
grobowców czy świątyń. W przedstawianych scenach
(tak w malarstwie, jak i w reliefie) najczęściej była
stosowana kompozycja pasowa – kompozycja ułożona w
pasy: w pasach niższych ukazywano sceny bliższe, a w
wyższych – dalsze.
Egipskich artystów obowiązywały również określone
zasady w dobieraniu kolorów. Na przykład nadając
postaciom określoną barwę skóry, wskazywano
narodowość lub różnicę płci. Wodę przedstawiano
zawsze kolorem niebieskim. Farby sporządzano z
minerałów: białą – z wapienia, czerwoną i żółtą – z gliny i
tlenków żelaza, czarną – z sadzy, zieloną – z utartego
malachitu (minerału o barwie zielonej), szafirową – z
kobaltu, miedzi i lazurytu.
Kompozycja pasowa. Sceny najbliższe przedstawiano
na ścianie najniżej, sceny dalsze – coraz wyżej