Τα μαθηματικά του ποδοσφαίρου Ken Bray, μετάφραση: Νικόλαος Λυκομήτρος

4. τα Μ αθ η μ ατικα το υ Π οδοσφαίρου

6. K e n B ray
τα Μ αθ η μ ατικα to y Π οδοσφαίρου

7. Τίτλοςπρωτοτύπου: HowtoScore
Copyright © 2006, Ken Bray
Γιατηνελληνικήγλώσσα:
Copyright © Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ
ISBN: 978-960-6640-25-4
Πρώτη έκδοση: 2007
Μετάφραση: ΝικόλαοςΛυκομήτρος
Επιστημονικήεπιμέλεια:ΧρίστοςΧαραλαμπόπουλος,δημοσιογράφος
Διορθώσεις/Επιμέλειακειμένου: Νέστορας Χοΰνος
Σελιδοποίηση: Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ
Φιλμς-Μοντά£ Γιώργος Κέραμός
Εκτύπωση: ΜάκηςΑργυρόπουλος
Βιβλιοδεσία: Ηλιόπουλος - Ροδάπουλος
Κεντρικήδιάθεση
Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ
Καλλιδρομίου 54Α, 11473ΑΘΗΝΑ
Τηλ.: 210 38 14410 -210 38 13591, Fax: 210 38 28 174
Διεύθυνσηστοδιαδίκτυο: www.travlos.gr e-mail: info@travlos.gr

8. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ένα παιχνίδι που παίζει κρυφτό με την επιστήμη
ΧρίστοςΧαραλαμπόπουλος 9
Ευχαριστίες του συγγραφέα 13
Πρόλογος 17
1 Τα πρώτα χρόνια - από το ποδόσφαιρο του όχλου
σε ένα παιχνίδι με πλήρη ανάπτυξη 27
2 Ουγγρική ραψωδία, ή παίζοντας το παιχνίδι με αριθμούς 53
3 Όλα παίζονται σε ένα φάλτσο - το άπιαστο φάουλ 95
4 Η μέτρηση, η κίνηση και ο ανεφοδιασμός
της ανθρώπινης μηχανής 127
5 Το κίνητρο ή τα παιχνίδια του μυαλού -
η ψυχολογική διάσταση 165
6 Επιστροφή στα βασικά: σουτ, κεφαλιές και πλάγια άουτ 201
7 Στημένες φάσεις: τα παιχνίδια μέσα στο παιχνίδι 221
8 Στον αέρα - διαβάζοντας το μέλλοντου ποδοσφαίρου 261
Βιβλιογραφία 295
Ευρετήριο 299
7

10. ΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΠΟΥ ΠΑΙΖΕΙ ΚΡΥΦΤΟ
ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τ Ο Υ Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Υ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ
I Κ άποτε, παρακολουθονίσα στο πανεπιστήμιο από ευχαρί-
I στηση και μόνον και όχι γιατί ήταν μάθημά μου, τις πα-
ραδόσεις ενός πολύ «μυστήριου» καθηγητή που δίδασκε
ιστορία της Τέχνης. «Μυστήριου», γιατί βοηθώντας τους φοιτητές
να κατανοήσουν τεχνοτροπίες και κινήματα τέχνης χρησιμοποιούσε
την βοήθεια όλων των επιστημών. Από την φιλοσοφία, τα μαθημα­
τικά, την φυσική, την γεωμετρία, ακόμη και την ιατρική. Ο «μυστή­
ριος» αυτός τύπος, που έμοιαζε πολύ φυσιογνωμικά με το αρχέτυπο
του τρελού επιστήμονα, έλεγε συχνά ότι οι ρίζες της επιστήμης, πο­
τέ δεν βρίσκονται καθ’ ολοκληρίαν μέσα στην επιστήμη, όπως και
ότι οι ρίζες της τέχνης δεν βρίσκονται ολοκληρωτικά μέσα στην τέ­
χνη. Τότε, νέοι και αδαείς καθώς ήμασταν, ο ισχυρισμός του μας
φαινόταν σαν προκλητική επίδειξη μιας καθηγητικής αυθεντίας.
Και ο φίλος μου ο Μορίς -άρρωστος οπαδός της Σεντ Ετιέν- που
σπούδαζε αρχιτεκτονική μια μέρα τού το είπε. Ο «μυστήριος» καθη-
9

11. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
γητής τότε με πολλή κατανόηση στην νεανική μας αλαζονεία, μας
είχε υποδείξει μια σχέση ανάμεσα στον Πικάσο και τον Αϊνστάιν.
Δύο ανθρώπων που ουδέποτε είχαν συναντηθεί και που εκεί γύρω
στα 1910 άρχιζαν να ανατρέπουν την οπτική των ανθρώπων τόσο
στην Τέχνη -ο Πικάσο με τον πίνακά του Οι δεσποινίδες της
Αβινιόν- όσο και ο Αϊνστάιν με την διερεύνηση της έννοιας του χω­
ροχρόνου και την θεωρία της σχετικότητας.
Ο «μυστήριος» μας είχε μιλήσει για το έργο ενός πολυπράγμονα
φιλόσοφου και επιστήμονα Γάλλου, του Πουανκαρέ, που είχε δια­
μορφώσει κάποιες εξαίρετες απόψεις για την μη ευκλείδεια γεωμε­
τρία. Τον Πουανκαρέ, τον θεωρούσαν εκείνο τον καιρό και λίγο
«φευγάτο». Όμως το έργο του επηρέασε τόσο τον Πικάσο που με
τον κυβισμό -την γεωμετρία- ανέτρεψε την έννοια της προοπτικής
στην ζωγραφική, όσο και τον Αϊνστάιν που ήξερε ότι οι αισθήσεις
μας δεν αρκούν για την παρατήρηση κάποιων συμβάντων ή εννοιών,
που βρίσκονται πέρα από την φαινομενική πραγματικότητα. Ο Αϊν­
στάιν, λοιπόν, προχώρησε στην ανατροπή της αντίληψής μας για
τον χώρο και τον χρόνο με την θεωρία της σχετικότητας.
Ούτε τότε καταλάβαμε κάτι σχετικό. Οπότε ο «μυστήριος», που
κατάλαβε ότι είχε να κάνει με φοιτητές της διανοητικής κλίμακας
«γκα-γκα», γύρισε σελίδα. Μας ρώτησε αν βλέπαμε ποδόσφαιρο και
αν γνωρίζαμε τον μεγάλο Άγιαξ της περιόδου 1970-1973. Του εί­
παμε πως φυσικά και τον γνωρίζαμε. Μας ξαναρώτησε πού πιστεύα­
με ότι βρίσκονταν οι ρίζες του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου, του
total Football, που έπαιξε εκείνη η ομάδα. Του απαντήσαμε διάφο­
ρα. Στον Μίχελς, τον Κρόιφ, την πολύ καλή φουρνιά παικτών εκεί­
νης της ομάδας, στη φυσική τους κατάσταση... Ο «μυστήριος», μας
είχε πει τότε «είστε άσχετοι. Οι ρίζες του total Football βρίσκονται
έξω από το ποδόσφαιρο. Βρίσκονται στην αρχιτεκτονική, την γεω­
μετρία και στην ιδέα περί ευμετάβλητου χώρου». Μείναμε με το
στόμα ανοικτό. Ο «μυστήριος», που ομολόγησε ότι λάτρευε τον
Αγιαξ, την πιο γεωμετρική ομάδα από καταβολής ποδοσφαίρου,
μας αποκάλυψε ότι όπως ο Ολλανδός αρχιτέκτονας Κορνέλις Λέλι
10

12. ΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΠΟΥ ΠΑΙΖΕΙ ΚΡΥΦΤΟ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ
τον 19ο αιώνα συνέλαβε την ιδέα των φραγμάτων που θα μεγάλω­
ναν το καλλιεργήσιμο έδαφος των Κάτω Χωρών, έτσι και ο Μίχελς
με τον Κρόιφ μετέφεραν αυτή την ιδέα στο ποδόσφαιρο. Βοηθού-
μενοι από μία εξαιρετική ομάδα ταλαντούχων παικτών, βάσισαν το
total Football πάνω στην ιδέα ότι ο χώρος του γηπέδου είναι ευμε­
τάβλητος. Μπορεί να μεγαλώσει ή να μικρύνει αναλόγως του πώς
θέλει να τον χρησιμοποιήσει κανείς. 'Οπως ακριβώς το έδαφος της
Ολλανδίας. Όσο οι παίκτες του Αγιαξ είχαν την μπάλα στην κατο­
χή τους, απλώνονταν στο γήπεδο προσπαθώντας να μεγαλώσουν
τις πραγματικές του διαστάσεις. Αντίθετα, όταν έχαναν την κατοχή,
πρέσαραν ψηλά προς την αντίπαλη περιοχή και σε ασφυκτικό βαθ­
μό, προσπαθώντας να μικρύνουν τις διαστάσεις του γηπέδου.
Τότε, στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 80, ο «μυστήριος»
εκείνος καθηγητής μάς είπε ότι, ωραίο ποδόσφαιρο θα ξαναδούμε
όταν επανεφεύρουμε την έννοια του ευμετάβλητου χώρου στο πο­
δόσφαιρο. Έναν κενό χώρο που θα δημιουργήσει η επιστήμη και θα
εκμεταλλευτεί το ταλέντο.
Αυτά τα λόγια με έκαναν, τότε, να δω με άλλα μάτια το παιχνίδι
και να ανακαλύψω την στενή σχέση που έχει το ποδόσφαιρο με την
επιστήμη. Την φυσική, την στατιστική, τα μαθηματικά, την ψυχο­
λογία. Μια σχέση που αναδεικνύει με πολύ γλαφυρό και τεκμηριω­
μένο τρόπο ο Ken Bray στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Μια
σχέση που θα κάνει τους ανυποψίαστους να εκπλαγούν και τους
υποψιασμένους, να σιγουρευτούν. Σε μια εποχή όπου το επαγγελ­
ματικό ποδόσφαιρο στο υψηλότερο επίπεδό του -εκεί που διακυ-
βεύονται εκατομμύρια- δεν μπορεί να είναι μόνον ζήτημα του ταλέ­
ντου και της τύχης, η επιστήμη προσφέρει το απαραίτητο υπόβα­
θρο για την βελτίωση ομάδων και ποδοσφαιριστών. Από την αερο­
δυναμική της μπάλας, τον ρόλο των παπουτσιών στα φαλτσαριστά
σουτ, την ψυχολογία των ποδοσφαιριστών στην διαδικασία των πέ-
ναλτι, τις αναλυτικές μετρήσεις και την παρακολούθηση των δει­
κτών που αφορούν στην εργοφιχπολογία των ποδοσφαιριστών, μέ­
χρι την εξαντλητική μαθηματική ανάλυση των δυνατοτήτων που
II

13. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
προσφέρουν τα αγωνιστικά συστήματα -ανάλογα με την ομάδα και
την περίσταση- οι προπονητές έχουν αποκτήσει μια γνώση για τις
δυνατότητες του παιχνιδιού, που όλο και διευρύνεται. Μια γνώση
στην οποία δεν έχουν πρόσβαση, τις περισσότερες φορές, οι δημο­
σιογράφοι και οι φίλαθλοι και παρ’ όλα αυτά κρίνουν με απόλυτο
τρόπο, τόσο το παιχνίδι όσο και τους ποδοσφαιριστές. Το βιβλίο
του Bray, αποκαλύπτοντας την σχέση του ποδοσφαίρου με την επι­
στήμη, σε δεύτερο πλάνο, φανερώνει τον κίνδυνο που εμπεριέχει το
στοιχείο εκείνο, το οποίο μπορεί να μετατρέψει την επιστήμη σε
κομπογιαννιτισμό και το ποδόσφαιρο σε πόλεμο: την απολυτότητα.
Παράλληλα, μας αφήνει να φανταστούμε την επιγραφή που θα
μπορούσε να υπάρχει έξω από τα γήπεδα του αύριο: «Μηδείς αγεω­
μέτρητος εισίτω». Την ίδια που υπήρχε και έξω από την Ακαδημία
του Πλάτωνα.
ΧρίστοςΧαραλαμπόπονλος
Αθήνα, 2007
12

14. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
I I I ποιοσδήποτε γράφει σχετικά με το ποδόσφαιρο και ει-
I ν δικά για τις επιστημονικές βάσεις του σύγχρονου παιχνι-
I — διού, αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα. Δεν υπάρχουν πολλά
γραπτά αρχεία που να χρονολογούνται πριν από τις αρχές της δε­
καετίας του 1950, όταν, τότε, το παιχνίδι κυβερνούσε η παράδοση
και οι τεχνικές καινοτομίες διαδίδονταν κυρίως μέσα από προφορι­
κές μαρτυρίες. Επομένως, έχω αντλήσει πολλά στοιχεία από την
εμβριθή μελέτη του Μόρις Μαρπλς, Ιστορία του Ποδοσφαίρου, για
να περιγράψω τις πρώιμες μορφές του παιχνιδιού στην Αγγλία, και
από την πνευματώδη και γλαφυρή μελέτη του Μπράιαν Γκλάνβιλ,
Η Ιστορία του Παγκοσμίου Κυπέλλου για πληροφορίες σχετικά με
την παγκόσμια διάσταση του αθλήματος. Επίσης, το βιβλίο Με
Κλοτσιές και Ουρλιαχτά: Προφορική Ιστορία του Ποδοσφαίρου στην
Αγγλία, των Ρόγκαν Τέιλορ και Αντριου Γουόρντ, υπήρξε μια πλού­
σια πηγή έμπνευσης, ειδικά σε ό,τι αφορά τις αποκαλύψεις των
13

15. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
παικτών και των προπονητών για την πολιτιστική και τεχνική πρό­
οδο του ποδοσφαίρου. Η ψυχολογία του αθλήματος είναι μια πιο
καινούρια επιστήμη, που ίσως δεν έχει αφομοιωθεί ακόμα απ’
όλους τους παράγοντες του ποδοσφαίρου. Το βιβλίο του Τζον X.
Κερ, Επανεκημώηας το Ζήτημα της Επιθετικότητας και της Βίας στον
Αθλητισμό, υπήρξε μια ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών σχετικά με
τη βία στη σύγχρονη μορφή του αθλήματος.
Αυτές και άλλες πηγές από τις οποίες άντλησα στοιχεία, ανα-
φέρονται στη βιβλιογραφία, όπου πήρα -αυτό που μπορεί ίσως να
φανεί ως- μια ασυνήθιστη απόφαση, να συμπεριλάβω επιστημονι­
κές πηγές σε ένα έργο για το πλατύ κοινό. Αυτό μπορεί να αποδει­
χτεί λιγότερο δυσνόητο από όσο θα ήταν, αν γέμιζα το κείμενο με
μαθηματικές εξισώσεις και ελπίζω ότι κάποιοι δεν θα «τρομάξουν»
και θα ψάξουν το θέμα αναλυτικότερα. Ένα καλό σημείο εκκίνη­
σης για όσους ενδιαφέρονται αποτελεί η περιεκτική συλλογή από
άρθρα επιστημονικών περιοδικών των Τόμας Ράιλι και Α. Μαρκ
Γουίλιαμς, στο βιβλίο Η Επιστήμη και το Ποδόσφαιρο. Δεν είναι το
καλύτερο βιβλίο που θα μπορούσε να διαβάσει κάποιος πριν κοι­
μηθεί αλλά αποτελεί μια από τις καλύτερες περιγραφές της επι­
στήμης του σύγχρονου ποδοσφαίρου σε όλο της το φάσμα.
Ξεχωριστές ευχαριστίες ανήκουν στον Πίτερ Τάλακ του πρα­
κτορείου πνευματικών δικαιωμάτων Κόνβιλ και Γουόλς, που μου
έδωσε την έμπνευση για το βιβλίο Τα Μαθηματικά τον Ποδοσφαίρου
και στον Μπέλα Σαντ, των Εκδόσεων Γκράντα, που με καθοδήγησε
υπομονετικά σε ό,τι αφορά τα βασικά στοιχεία για την επιμέλεια
μιας έκδοσης ώστε να φθάσω στην τελική μορφή του χειρογράφου.
Πάνω απ’ όλα θα ήθελα να αναφέρω την υποχρέωσή μου στον
Ντέιβιντ Κέργουιν, Καθηγητή της βιο-Μηχανικής στο Ινστιτούτο
του Πανεπιστημίου της Ουαλίας, στο Κάρντιφ. Οι βιο-Μηχανικές
πληροφορίες του Ντέιβιντ «στρογγύλεψαν» πολλές από τις πιο
υπερβολικές θεωρητικές εικασίες μου στην έρευνα που κάναμε από
κοινού, παρότι κάποιες από αυτές αφαιρέθηκαν από το βιβλίο. Οι
εξωφρενικές ιδέες που κάποιες φορές αποτυπώνονται πάνω σε
14

16. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
χαρτοπετσέτες στις καφετέριες των πανεπιστημίων, εξακολουθούν
να έχουν θέση σε μια επιστημονική εργασία, και ο Ντέιβιντ θ’ανα­
γνωρίσει την έμπνευση που γεννήθηκε από τέτοιες ιδέες στην αφή­
γηση που ακολουθεί.
ΚενΜπρέι
Μπαθ, 2005
15

18. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΓτΐI I ο ποδόσφαιρο, σε μια μορφή που να μοιάζει με τη σημε-
I ρινή, εμφανίστηκε πριν από περίπου 150 χρόνια. Ξεκί-
νησε από μια ταπεινή αφετηρία, εξελίχθηκε στο πιο δη­
μοφιλές παιχνίδι του κόσμου, και σήμερα παίζεται από 240 εκατομ­
μύρια ανθρώπους σε 200 χώρες. Οι μεγάλες διοργανώσεις, όπως το
Παγκόσμιο Κύπελλο, προσελκύουν δισεκατομμύρια τηλεθεατών,
πολύ περισσότερους από οποιοδήποτε άλλο άθλημα. Ο ρυθμός των
αλλαγών ήταν γρήγορος στα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του, μο­
λονότι πολλές από τις καινοτομίες που διαμόρφωσαν τα χαρακτη­
ριστικά του παιχνιδιού όπως είναι σήμερα, επινοήθηκαν σχεδόν
αποκλειστικά τα τελευταία πενήντα -περίπου- χρόνια. Ορισμένες
αλλαγές ήταν προς το χειρότερο. Σε σύγκριση με τα Κορινθιακά
ιδεώδη -δηλαδή, με τις αξίες των ευγενών ερασιτεχνών- που χαρα­
κτήριζαν τους συλλόγους της πρώιμης Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου
στην Αγγλία της δεκαετίας του 1860, το ποδόσφαιρο έχει πολύ πιο
17

19. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
σκληρό, πολύ πιο επαγγελματικό πρόσωπο, όπου κι αν παίζεται
στη σύγχρονη εποχή. Αρχικά δεν ήταν αναγκαία η παρουσία διαι­
τητών παρά το γεγονός ότι το παιχνίδι στην πρώιμη μορφή του
ήταν πολύ σκληρότερο, οι αρχηγοί (των ομάδων) επέλυαν τις δια­
φωνίες τους μέσα από φιλικές συζητήσεις και συμφωνούσαν για τις
ποινές που θα επέφερε η παραβίαση των κανονισμών, όπως π.χ.,
τα εσκεμμένα φάουλ. Στην αρχή δεν υπήρχαν επίσημες ποινές για
το αντιαθλητικό παιχνίδι, αφού κανένας παίκτης δεν ξεκινούσε να
αγωνιστεί με τέτοιες προθέσεις. Όταν καθιερώθηκε το πέναλτι, το
1891, ορισμένοι τερματοφύλακες αρνούνταν να κάτσουν κάτω από
τα δοκάρια τους για να εκτελεστεί η ποινή, διαμαρτυρόμενοι με αυ­
τό τον τρόπο για την αντιαθλητική συμπεριφορά του συμπαίκτη
τους, που είχε κάνει φάουλ στον αντίπαλο για να τον εμποδίσει να
σκοράρει. Συγκρίνετε αυτή τη συμπεριφορά με τους θεατρινισμούς
που κυριαρχούν στις σημερινές περιπτώσεις πέναλτι, ή με τον εκ­
φοβισμό των διαιτητών που παίρνουν αμφιλεγόμενες αποφάσεις.
Η εμπορευματοποίηση -περισσότερο από κάθε άλλον παράγο­
ντα- οδήγησε τις αλλαγές στον χώρο του ποδοσφαίρου σε ένα ανώ­
τερο επίπεδο. Αν κάποιος αμφιβάλλει γΓ αυτό, ας συμβουλευτεί τους
οικονομικούς ισολογισμούς (Deloitte και Touche Sport, 2005) των
«κορυφαίων πέντε» του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου -των μεγαλύτε­
ρων πρωταθλημάτων, που αντιστοιχούν στην αγγλική Πρέμιερσιπ-
στην Αγγλία, την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και τη Γαλλία.
Την περίοδο 2003-04, τα καθαρά έσοδα υπολογίστηκαν σε 3,9 δισε­
κατομμύρια στερλίνες (5,5 δις ευρώ). Η μέση τιμή εσόδων για την
Ιταλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και τη Γαλλία ήταν 638 εκατομμύ­
ρια στερλίνες (957 εκατομμύρια ευρώ) για την καθεμία, ενώ για την
Αγγλία μόνο έφτασαν στα 1,3 δισεκατομμύρια στερλίνες (1 δις 950
εκ. ευρώ), ποσό διπλάσιο από εκείνο που είχε η κάθε μία από τις άλ­
λες τέσσερις χώρες. Από τα 1,3 δισεκατομμύρια στερλίνες των κερ­
δών του αγγλικού ποδοσφαίρου, περίπου το 45% προήλθε από τις
συμφωνίες για τα τηλεοπτικά δικαιώματα, συμφωνίες που κάποιοι
αποκάλεσαν «συναλλαγές με περιθώριο κέρδους έως και 100%».
18

20. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στην Αγγλία πάντα, οι θεατές -οι φίλαθλοι- συνειοέφεραν 395 εκα­
τομμύρια στερλίνες (592 εκ. ευρώ) μέσω της αγοράς εισιτηρίων. Επί­
σης, αγόρασαν εμφανίσεις ομάδων αξίας 100 εκατομμυρίων στερλι­
νών (150 εκ. ευρώ), γεγονός που -με δεδομένη τη συχνότητα που οι
ομάδες αλλάζουν στολή στο σημερινό ποδόσφαιρο- συνιστά μια ιδιαι­
τέρως κερδοφόρα εμπορευματική δραστηριότητα.
Ωστόσο, παρά τον κυνικό χαρακτήρα της εμπορευματικής πλευ­
ράς του παιχνιδιού, η γοητεία του βρίσκεται στη θεμελιώδη απλότη­
τά του - κι αυτό, επειδή, σε μεγάλο βαθμό, η νηπιακή ανάπτυξη του
ποδοσφαίρου κατά τον 19ο αιώνα βασίστηκε σε καινοτομίες που ει-
σήγαγαν σχετικά λίγα άτομα, παίκτες και προπονητές, που ανέλυ­
σαν σε βάθος την ουσιαστική φύση του ποδοσφαίρου. Τα σύγχρονα
συστήματα του παιχνιδιού αναπτύχθηκαν κυρίως ως αντίδραση στις
τροποποιήσεις του πρώιμου κανονισμού του οφσάιντ, που αποτελεί
ακόμα και σήμερα ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Αυτές οι αλλαγές ευ-
θύνονταν για τη μετατροπή του βικτοριανού ποδοσφαίρου από ένα
παραλήρημα ατομισμού με κύριο χαρακτηριστικό του την ντρίμπλα,
σε ένα ομαδικό παιχνίδι με πολλές πάσες, σχεδόν ίδιο με αυτό που
παρακολουθούμε σήμερα. Ωστόσο, σ’ αυτή καθαυτή τη φύση του
σημερινού ποδοσφαίρου -δηλαδή, στην αλληλουχία μιας σειράς από
πάσες- υπάρχει ένας απαράβατος κανόνας, ένας κρυφός «νόμος»
τον οποίο δεν είχε εκτιμήσει κανείς μέχρι τη στιγμή που άρχισε να
εφαρμόζεται στο παιχνίδι η ποσοτική επιστήμη, στη δεκαετία του
1960. Πρόκειται για ένα πολύ απλά διατυπωμένο στατιστικό γεγο­
νός: οι πιθανότητες να πετύχεις μια σειρά από διαδοχικές πάσες
μειώνεται δραστικά όσο περισσότερο συνεχίζεται η κίνηση. Περισ­
σότερες από έξι συνεχόμενες πάσες είναι πολύ σπάνιο φαινόμενο,
ακόμα και σε επίπεδο κορυφαίων ομάδων. Αυτή η διαπίστωση αντι­
μετωπίζεται συχνά με δυσπιστία- ο καθένας μπορεί να παραθέσει
μια θαυμάσια αλληλουχία από οκτώ, ίσως και περισσότερες πάσες,
που καταλήγει σε ένα θεαματικό γκολ. Το πρόβλημα είναι πως η πο­
λύ επιλεκτική μνήμη ξεχνάει αμέσως τον όγκο της αχρηστίας σε ένα
μέσο παιχνίδι, που περιλαμβάνει τις πληκτικές εναλλαγές όπου χά­
19

21. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
νεται η μπάλα ή κερδίζεται μετά από μία ή δύο πάσες. Στα τελικά
στάδια, αυτό που μετράει είναι η ποιότητα και όχι η ποσότητα των
εναλλαγών και της εκτέλεσης τους. Όταν το γήπεδο χωρίζεται σε
τρεις γραμμές, την αμυντική, τη μεσαία και την επιθετική, η έρευνα
αποδεικνύει ότι το 80% όλων των τερμάτων σημειώνονται ύστερα
από τρεις ή λιγότερες συνεχόμενες πάσες στην επιθετική γραμμή,
ενώ πάνω από το 60% επιτυγχάνονται από κατοχή της μπάλας που
κερδίζεται σ’ αυτό το κομμάτι του γηπέδου. Το πιο παράδοξο απ’
όλα είναι η αναλογία των τερμάτων που επιτυγχάνονται στο επαγ­
γελματικό παιχνίδι με σουτ. Αν αποφασίσουμε να μετρήσουμε πόσα
σουτ μετατρέπονται σε γκολ, προκύπτει μια αναλογία περίπου ένα
στα εννιά, ή ένα στα δέκα, αλλά κανείς δεν ξέρει γιατί θα πρέπει να
είναι έτσι τα πράγματα.
Ευρήματα όπως αυτά οδήγησαν σε πολλές αντιπαραθέσεις, κα­
θώς πολλοί παρατηρητές αρνούνταν να δεχτούν πως η στατιστική
πιθανότητα έπαιζε οποιονδήποτε ρόλο σε ένα παιχνίδι με τόσο
προφανή σκοπό. Το 1969, ο διευθυντής του αθλητικού τμήματος
των Times συνόψισε σε ένα άρθρο του τις απόψεις των διαφωνού-
ντων. Σύμφωνα με τον τίτλο του, «Οι καρφίτσες είναι καλύτερες
από τη στατιστική στα ποδοσφαιρικά στοιχήματα». Αυτή η άποψη
διακωμωδούσε την επίσημη έρευνα, κάνοντας έναν παραλληλισμό
ανάμεσα στα επιστημονικά ευρήματα και στα εκατομμύρια των
απλών ανθρώπων που ήλπιζαν να κερδίσουν μια περιουσία στα
«στοιχήματα», μια μορφή τζόγου, όπου οι συμμετέχοντες έπρεπε να
επιλέξουν οκτώ ομάδες του αγγλικού και του σκοτσέζικου πρωτα­
θλήματος, των οποίων τα παιχνίδια πίστευαν ότι θα τελείωναν ισό­
παλα. Οι σοβαροί παίκτες μελετούσαν στατιστικές και προηγούμε­
να αποτελέσματα, όμως, πολλοί απ’ αυτούς που είχαν κερδίσει με­
γάλα ποσά ομολογούσαν ότι επέλεγαν τις ομάδες με δεμένα τα μά­
τια, τρυπώντας με μια καρφίτσα τυχαίες θέσεις πάνω στο στοιχη-
ματικό δελτίο των αγώνων. Το άρθρο των Times συνέκρινε μάλλον
ειρωνικά τα καρφιτσώματα με τη στατιστική ανάλυση των αγώνων.
Αυτού του είδους οι απόψεις, όμως, παραμερίστηκαν από μια χού­
20

22. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
φτα προπονητών οι οποίοι ενθουσιάστηκαν από αυτές τις ιδέες και
επηρεάστηκαν από τη δύναμη των στατιστικών στοιχείων, υιοθετώ­
ντας το αποτελεσματικό, αν και διόλου ελκυστικό, παιχνίδι με τις
«μακρινές μπαλιές». Αυτός ο τρόπος παιχνιδιού, βασιζόταν στην
ιδέα ότι το πέρασμα της μπάλας στην επιθετική γραμμή με όσο το
δυνατόν λιγότερες περιττές ενέργειες, ήταν η καλύτερη μέθοδος για
να σημειωθεί γκολ. Μάλιστα ορισμένες αγγλικές ομάδες τελειοποίη­
σαν αυτό το είδος παιχνιδιού στα εγχώρια πρωταθλήματα.
Η στατιστική έρευνα εμπλουτίστηκε γρήγορα όταν, στη δεκαε­
τία του 1960, εφαρμόστηκαν στο ποδόσφαιρο τεχνικές που προέρ­
χονταν από πολλούς άλλους επιστημονικούς κλάδους - και από τό­
τε, η επιστήμη του ποδοσφαίρου έγινε ένα απαραίτητο εργαλείο για
την κατανόηση και την ανάπτυξη του παιχνιδιού. Εκείνη ακριβώς
την εποχή ξεκίνησε και το προσωπικό μου ενδιαφέρον για την επι­
στήμη που βρίσκεται πίσω από το ποδόσφαιρο. Μου (ραινόταν ότι
το φαλτσαριστό φάουλ ήταν ένα εξίσου ενδιαφέρον θέμα συζήτη­
σης για τη θεωρητική φυσική, όσο και τα προβλήματα της κβαντι­
κής μηχανικής. Αυτός ο θεαματικός τρόπος για να ξεπερνάει κάποιος
το εμπόδιο του αμυντικού τείχους των παικτών είχε μόλις αρχίσει
να καθιερώνεται στο ευρωπαϊκό παιχνίδι, ενώ είχε ήδη εμφανιστεί
νωρίτερα στη Νότια Αμερική. Τι ήταν αυτό που πιθανώς συνέβαινε
στα φευγαλέα οκτώ δέκατα του δευτερολέπτου ανάμεσα στο σουτ
και το γκολ, που μπορούσε να μεταβάλλει τόσο θεαματικά την τρο­
χιά της μπάλας; Ζήτησα τη γνώμη ενός από τους Αγγλους διεθνείς
που είχε αγωνιστεί στον επικό τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου
στο Γουέμπλεϊ, το 1966. Το ερώτημά μου ήταν απλό: γιατί η μπάλα
φεύγει τόσο συχνά πάνω από τα δοκάρια, σαν μπαλόνι που ξεφου­
σκώνει, όταν σουτάρει ένας άπειρος παίκτης; Είχα αρχίσει να πι­
στεύω ότι ο αποφασιστικός παράγοντας ήταν το φάλτσο, υπονοώ­
ντας ότι οι κορυφαίοι παίκτες χρησιμοποιούσαν αυτή την τεχνική,
συνειδητά ή όχι, για να επιτύχουν εντυπωσιακά γκολ από φάουλ.
Σκέφτηκε για ένα λεπτό και είπε: «Οφείλεται στο ότι η μπάλα είναι
ελαφριά και γεμάτη αέρα, γΓ αυτό το λόγο παίρνει ύψος».
21

23. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
Αιφνιδιάστηκα τόσο πολύ από αυτή την παράξενη απάντηση,
που έκανα ένα απλό πείραμα για να διαπιστώσω αν υπήρχε κάποια
δόση αλήθειας στην ερμηνεία του. Το μόνο που χρειαζόμουν ήταν
μια αντλία, ένα μανόμετρο και μια ζυγαριά ακριβείας. Βέβαια, υποτί­
θεται πως οι θεωρητικοί δεν πρέπει να μπαίνουν στο εργαστήριο,
καθώς έχουν την τάση να σπάνε διάφορα πράγματα, οπότε δέχτηκα
γενική επίθεση και αρκετό «δούλεμα» από τους πειραματιστές συνα­
δέλφους μου, ωστόσο πήρα εύκολα την απάντησή μου. Για να φου­
σκώσουμε μια μπάλα στο επίπεδο πίεσης που ορίζουν οι κανονισμοί
απαιτούνται μόνο 7 γραμμάρια αέρα, λιγότερο από το 2% του βά­
ρους της μπάλας. Και με δεδομένο το βάρος που ορίζουν οι κανονι­
σμοί, δηλαδή μεταξύ 397 και 454 γραμμαρίων (14-16 ουγκιές), η
μπάλα δεν είναι ιδιαιτέρως ελαφριά. Το σωστό φούσκωμα είναι
απαραίτητο για την αντοχή της μπάλας σε μια αναπήδηση, καθώς
και για την εξασφάλιση ενός σταθερού αεροδυναμικού σχήματος
όταν διασχίζει με ταχύτητα τον αέρα' όμως, σε ό,τι αφορά την ανύ­
ψωσή της, ο αέρας που περιέχει δεν παίζει κανέναν απολύτως ρόλο.
Η ανεπιθύμητη συνέπεια που κάνει την μπάλα να ανυψώνεται ανε­
ξέλεγκτα είναι η αεροδυναμική που της προσδίδει το ανάποδο φάλ­
τσο. Οι μαθηματικές εξισώσεις που περιέγραφαν την πορεία μιας
μπάλας με φάλτσο ήταν εύκολο να διατυπωθούν, αλλά πολύ δύσκο­
λο να επιλυθούν με τους υπολογιστές της δεκαετίας του 1960. Τέ­
λος, θα ήταν πρακτικά αδύνατο, εκείνη την εποχή, να υπολογίσουμε
επακριβώς τη θέση της μπάλας στις τρεις διαστάσεις σε ένα πειρα­
ματικό ελεύθερο χτύπημα, προκειμένου να αξιολογήσουμε σωστά τη
θεωρία του φάλτσου της μπάλας.
Ο επιστημονικός τομέας έχει διευρυνθεί σημαντικά από τη δε­
καετία του 1960, και μολονότι υπάρχουν ακόμα κάποιοι σκεπτικι­
στές που θεωρούν πως η φράση «επιστήμη του αθλητισμού» συνί-
σταται από αντικρουόμενες έννοιες, κάποιοι άλλοι δείχνουν ένα πιο
ανοιχτό μυαλό. Σε μία τουλάχιστον επιστήμη, αυτήν της ανθρώπι­
νης φυσιολογίας -δηλαδή, της επιστήμης των μηχανικών, φυσικών
και βιοχημικών λειτουργιών της ζωής- η συνεισφορά των επιστημό­
22

24. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
νων του αθλητισμού είναι ζωτικής σημασίας. Οι αθλητικοί σχολια­
στές λένε συχνά ότι το παιχνίδι έχει γίνει λιγότερο δυναμικό, εννοώ­
ντας ότι απαγορεύεται όλο και πιο πολύ η επαφή μεταξύ των παι­
κτών που αγωνίζονται για την κατοχή της μπάλας. Στην πραγματι­
κότητα, ισχύει το αντίθετο-η φυσική επαφή μπορεί να έχει περιορι­
στεί, αλλά οι απαιτήσεις του παιχνιδιού σε ό,τι αφορά την πίεση
που ασκείται στον μεταβολισμό του σώματος έχουν μεγιστοποιηθεί,
καθώς έχει αυξηθεί η ένταση του παιχνιδιού. Σε έναν αγώνα που
οδηγείται σε παράταση, ένας μέσος που συμμετέχει και στα 120 λε­
πτά θα τρέξει περίπου 13 χιλιόμετρα - και δεν εννοούμε ένα απλό
τρέξιμο στο πάρκο- καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο
παίκτης θα λειτουργεί σ’ ένα μέσο επίπεδο του 75% της ανώτατης
αεροβικής ικανότητας του σώματος, δηλαδή του μηχανισμού που
ευθύνεται για τη μεταφορά οξυγόνου στα ενεργά μυϊκά κύτταρα τα
οποία τροφοδοτούν τη φυσική άσκηση. Αυτό θα πρέπει να συγκρι-
θεί με ένα ελάχιστο μέγεθος της τάξεως του 6%, που αποτελεί το
απόθεμα των απαιτήσεων αεροβικής ενέργειας ενός φορμαρισμέ­
νου αθλητή. Για τα σύντομα, έντονα ξεσπάσματα η πίεση πάνω
στον μεταβολισμό ξεπερνά το ανώτατο αερόβιο όριο και τα ήδη
εξαντλημένα αποθέματα ενέργειας λεηλατούνται από αυτές καθαυ­
τές τις μυϊκές ομάδες, τις λεγόμενες αναερόβιες πηγές. Οι επαγγελ­
ματικοί σύλλογοι προσλαμβάνουν φυσιολόγους για να προσδιορί­
σουν την ποσότητα αυτών των απαιτήσεων ανά παίκτη και -πολύ
περισσότερο- για να καθορίσουν τις διατροφικές απαιτήσεις που
οδηγούν στην επαναφορά των επιπέδων ενέργειας τα οποία εξα­
ντλούνται σχεδόν ολοκληρωτικά μετά από σκληρούς αγώνες.
Παρόμοια παραδείγματα θα μπορούσε να εντοπίσει κάποιος σε
συγγενή πεδία του ίδιου τομέα. Αν ξεφυλλίσετε οποιοδήποτε από
τα επιστημονικά περιοδικά που είναι αφιερωμένα στον αθλητισμό,
θα διαπιστώσετε ότι υπάρχουν κείμενα που σχετίζονται με διάφο­
ρες επιστήμες όπως η φυσική, τα μαθηματικά, η βιολογία, η φυσιο­
λογία, η βιο-Μηχανική, η επιστήμη των υπολογιστών και η ψυχο­
λογία. Το ποδόσφαιρο, με όλες τις κώδικές ονομασίες του (ράγκμπι,
23

25. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
κέλτικο ποδόσφαιρο, αυστραλέζικο φούτμπολ) σχολιάζεται στη βι­
βλιογραφία, μολονότι το κλασικό ποδόσφαιρο (αυτό που οι αμερι-
κανοί ονομάζουν soccer για να το ξεχωρίζουν από το δικό τους πο­
δόσφαιρο, το ράγκμπι) κυριαρχεί και τόσο το παιχνίδι όσο και οι
παίκτες, έχουν κερδίσει πολλά από την εφαρμοσμένη έρευνα. Αξί­
ζει, επίσης, να αναφέρω ότι από το 1987 και κάθε τέσσερα χρόνια,
διεξάγεται και ένα Παγκόσμιο Συνέδριο για την Επιστήμη και τον
Αθλητισμό που συγκεντρώνει όλους όσοι ενδιαφέρονται για την πο­
σοτική έρευνα σ’ αυτόν τον τομέα. Το συνέδριο έγινε για πρώτη
φορά στο Λίβερπουλ και από τότε φιλοξενείται σε διάφορες πόλεις
όπως το Αϊντχόβεν, το Κάρντιφ, το Σίδνεϊ και η Λισαβόνα.
Στα κεφάλαια που ακολουθούν καταπιάνομαι με το μεγάλο θέ­
μα της επιστήμης και του ποδοσφαίρου, ξεκινώντας από την ιστο­
ρία του ποδοσφαίρου, όχι απλώς για να εντυπωσιάσω με μια συναρ­
παστική αφήγηση, αλλά για να δείξω πώς διαμορφώθηκε το παιχνίδι
στο πέρασμα του χρόνου - από τους περιορισμούς υπό τους οποίους
παιζόταν αρχικά, μέχρι σήμερα. Στη συνέχεια επιστρατεύεται η επι­
στήμη για να αποσαφηνίσει την εξέλιξη σε θέματα ταιαικής και να
αποκαλύψει πώς εκμεταλλεύονται οι κορυφαίοι ποδοσφαιριστές την
αεροδυναμική για να επιτύχουν θεαματικά γκολ χτυπώντας φάουλ
Οι ποδοσφαιρικές κινήσεις μπαίνουν κάτω από το μικροσκόπιο, ξε­
κινώντας από τις μελέτες που αποκάλυψαν πρώτες τι ποσό ενέρ­
γειας ξοδεύουν οι παίκτες στις διάφορες θέσεις, και καταλήγοντας
στον αντίκτυπο που είχαν αυτά τα ευρήματα στη φυσική κατάστα­
ση του ποδοσφαιριστή και στη διατροφή του. Ένας άλλος, ραγδαία
αναπτυσσόμενος επιστημονικός τομέας, είναι η ψυχολογία του
αθλητισμού. Συχνά, το παιχνίδι κερδίζεται ή χάνεται στο μυαλό, γε­
γονός που υπογραμμίζει τη σημασία της σωστής ψυχολογικής προ­
ετοιμασίας. Στη συνέχεια, αναλύονται οι βασικές ποδοσφαιρικές
αρετές του σουτ, της κεφαλιάς και της επαναφοράς που οδηγούν
στην ανάλυση συγκεκριμένων φάσεων όπως είναι τα πέναλτι και τα
ελεύθερα χτυπήματα, «τα παιχνίδια εντός του παιχνιδιού». Στο τέ­
λος του βιβλίου, αναπτύσσω ορισμένους προβληματισμούς που
24

26. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
αφορούν το μέλλον όχι το μακρινό μέλλον, αλλά τις εξελίξεις που
ήδη διαγράφονται, όπως την τεχνολογία που θα «αποφασίζει» για
τις αμφιλεγόμενες φάσεις πάνω στη γραμμή του τέρματος, καθώς
και την ποιότητα του τεχνητού χλοοτάπητα που έχει καθοριστική
σημασία για την εξέλιξη του ποδοσφαίρου.
Κάποιοι ίσως εκπλαγούν από το γεγονός ότι η επιστήμη έχει τό­
σο πολλά να πει σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη του ποδοσφαίρου.
Άλλοι ίσως υποστηρίξουν ότι η παρουσία της σ’ αυτό που ο Πελέ
αποκάλεσε «ένα υπέροχο παιχνίδι», συνιστά ένα είδος βιασμού.
Σύμφωνα με αυτή την άποψη, το ποδόσφαιρο είναι μια τέχνη, και
η εξονυχιστική επιστημονική έρευνα το υποβαθμίζει ως θέαμα. Το
επιχείρημα είναι παλιό. Ο ποιητής Τζον Κητς οδυρόταν όταν ο
Νεύτωνας δήλωνε ότι το ουράνιο τόξο ήταν απλώς ένα φάσμα χρω­
μάτων, και στο ποίημά του «Λάμια», αναρωτιόταν: «Άραγε, μήπως
όλα τα θέλγητρα εξαφανίζονται με το απλό άγγιγμα της ψυχρής φι­
λοσοφίας;» Στην εποχή του Κητς, η φιλοσοφία ισοδυναμούσε με
την επιστήμη· ίσως όχι με την επιστήμη των εργαστηρίων και της
υπολογιστικής ανάλυσης, όπως την αναγνωρίζουμε σήμερα, όμως η
κριτική του επαναλαμβάνεται από τους σύγχρονους διαφωνούντες
και νομίζω ότι παραβλέπει τα μεγάλα πλεονεκτήματα που μπορεί
να προσφέρει η επιστήμη. Η χάρη και ο σκοπός του παιχνιδιού δεν
υπονομεύονται από τις επιστημονικές παρατηρήσεις. Αντιθέτως,
καθώς αποκαλύπτονται οι κρυμμένοι κανόνες του ποδοσφαίρου, η
απόλαυσή μας συνεχώς αυξάνεται. Ας τολμήσουμε να εφαρμόσουμε
λίγη «ψυχρή φιλοσοφία» στο ποδόσφαιρο. Το παιχνίδι το αντέχει.
25

28. Κεφάλαιο 1
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ
ΤΟΥ ΟΧΛΟΥ ΣΕ ΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΜΕ ΠΛΗΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
ίτΐI I ο ποδόσφαιρο κατάγεται απευθείας από ένα τραχύ, βίαιο
I παιχνίδι που παιζόταν αρχικά στις πόλεις και στα χωριά
L h · · · ^ της μεσαιωνικής Αγγλίας. Τέσσερις επιζήσαντες απόγο­
νοι αυτών των πρώιμων αγώνων μάς δίνουν μια ιδέα για το τι συνέ-
βαινε τότε. Αυτοί οι απόγονοι είναι τα παιχνίδια της Τρίτης της Τυ­
ροφάγου που παίζονται ακόμη στο Άλνγουικ του Νορθάμπερλαντ,
τα παιχνίδια του Άσμπουρν στο Ντέρμπισάιρ, του Άθερστόουν στο
Γουόρικσάιρ και του Σέτζφιλντ, στο Ντάραμ. Πριν από εκατόν πε­
νήντα χρόνια, η λίστα ήταν πολύ πιο μεγάλη και υπάρχουν αρχεία
για το ποδόσφαιρο που παιζόταν στο τετραήμερο της Τυρινής σε
μέρη όπως το Ντέρμπι, το Σκάρμποροου, το Γουίτμπι, το Τουίκε-
ναμ και το Λονδίνο, για ν’αναφέρουμε μερικά από αυτά. Το αρχαίο
παιχνίδι παιζόταν επίσης στην Ουαλία και στην περιοχή των συνό­
ρων της Ανατολικής Σκοτίας- έχουμε, επίσης, μαρτυρίες για ένα
παρόμοιο παιχνίδι που ονομαζόταν !αSouleκαι το έπαιζαν στη Βρε­
27

29. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
τάνη και στη Νορμανδία ήδη από τον Μεσαίωνα. To la Souleεξα­
φανίστηκε σταδιακά στη Γαλλία προς τα τέλη του 18ου αιώνα,
ωστόσο γνώρισε μια περιορισμένη αναβίωση στη σύγχρονη εποχή.
Παρομοίως, στη Αναγεννησιακή Φλωρεντία της Ιταλίας παιζόταν
το calcio, με την παραδοσιακή μορφή του, μολονότι η καταγωγή αυ­
τού του είδους ποδοσφαίρου είναι αρκετά νεότερη σε σχέση με τα
αγγλικά και τα γαλλικά μεσαιωνικά παιχνίδια.
Οι αγώνες που διεξάγονταν μια φορά τον χρόνο, το τετραήμερο
της Τυρινής, πριν από το Πάσχα, διέπονταν από απλούς κανόνες.
Μια και μπορούσε ν’αγωνιστεί κάθε κάτοικος της τοπικής περιφέ­
ρειας, οι παίκτες των ομάδων μετριούνταν συχνά σε εκατοντάδες.
Σ’ αυτά τα παραδοσιακά παιχνίδια, τα τέρματα ήταν εύκολα ανα­
γνωρίσιμα οροθέσια - μια πόρτα, ένα δέντρο, ή η σκεπαστή είσο­
δος ενός ευδιάκριτου κτιρίου. Κάποιες φορές συναγωνίζονταν τοπι­
κές ενορίες, όπως γίνεται ακόμη και σήμερα στο Σεν Πολ και στο
Σεν Μάικλ του Άλνγουικ. Στο παιχνίδι του Άσμπουρν, όπου οι κά­
τοικοι της Άνω Πόλης αντιμετωπίζουν τους κατοίκους της Κάτω
Πόλης, η διάκριση γινόταν πάντα με βάση τη γενέτειρα. Οι κάτοι­
κοι της Άνω Πόλης γεννιούνται βόρεια του ποταμού Χένμορ, ο
οποίος αποτελεί μέρος του γηπέδου. Οι κάτοικοι της Κάτω Πόλης
γεννιούνται νότια του ποταμού. Τα τέρματα σ’ αυτό το παιχνίδι
ορίζουν πέτρινοι πλίνθοι, τοποθετημένοι πέντε χιλιόμετρα μακριά ο
ένας από τον άλλον στις όχθες του ποταμού, και έχουν αντικατα­
στήσει τα αρχικά τέρματα που βρίσκονταν στους μύλους του Στέρ-
στον και του Κλίφτον.
Για το παιχνίδι στο Άσμπουρν, που παίζεται από την εποχή του
Μεσαίωνα, διασώζονται αξιόπιστες ιστορικές καταγραφές οι οποίες
ξεκινούν από το 1891 και καταλήγουν στις μέρες μας. Αν κάποιος
ξεφυλλίσει τις παρατηρήσεις και τις στατιστικές όλων αυτών των
ετών, αναμφισβήτητα θα περάσει μερικές πολύ ευχάριστες ώρες.
Μονάχα οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στην ύπαιθρο εξαιτίας
του αφθώδους πυρετού το 1968 και το 2001, εμπόδισαν τη διεξα­
γωγή του παιχνιδιού. Κάθε Τρίτη της Τυροφάγου και κάθε Καθαρά
28

30. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ
Δευτέρα, η μπάλα «ρίχνεται στο κοινό» στον έρημο υπαίθριο σταθ­
μό αυτοκινήτων του Σόου Κροφτ, όπου ακολουθεί ελεύθερη είσο­
δος και συμμετοχή όλου του κόσμου. Το παιχνίδι αρχίζει στις 2 το
μεσημέρι και τελειώνει στις 10 το βράδυ καθημερινά- το ρεκόρ για
το πιο γρήγορο σκοράρισμα (που παραδοσιακά αποκαλείται
«γκολ») είναι τα 30 λεπτά - σε έναν αγώνα ο οποίος διαρκεί οκτώ
ώρες. (Η αναλογία με έναν κανονικό αγώνα είναι σαν να σημειώνε­
ται ένα γκολ αμέσως μετά την έναρξη στη σέντρα). Όλα αυτά τα
χρόνια, στις συγκεκριμένες εκδηλώσεις, σημειώθηκαν τρία αμφι­
σβητούμενα γκολ, αν και παραμένει μυστήριο πώς «γίνονται αντιλη­
πτά» τέτοια περιστατικά μέσα στο ποδοσφαιρικό χάος που επικρα­
τεί στο τετραήμερο της Τυρινής, όταν ακόμα και η σύγχρονη τεχνο­
λογία με τις πολυάριθμες οπτικές γωνίες λήψης δεν μπορεί να
«αποφασίσει» για τις αμφισβητούμενες φάσας που γίνονται μπρο­
στά στις δύο εστίες. Επιπλέον, υπάρχει κι ένα καταγεγραμμένο «αυ-
τογκόλ», το 1972, όταν ένας παίκτης της Κάτω Πόλης πήρε την
μπάλα και παραδόξως σκόραρε υπέρ των αντιπάλων. Λέγεται ότι η
οικογένειά του τον εξοστράκισε.
Αποκαλυπτικός είναι και ο απολογισμός για τα παιχνίδια των 112
ετών. Η ομάδα της Άνω Πόλης προηγείται με διαφορά στήθους: 75
νίκες έναντι 71 και έχει καλύτερο συντελεστή τερμάτων - 118 υπέρ,
108 κατά. Δεν είναι σαφές αν λειτουργεί κάποιο σύστημα μεταγρα­
φών, αλλά, όπως και η Τσέλσι στην αγγλική Πρέμιερσιπ, ίσως η ομά­
δα της Κάτω Πόλης θα μπορούσε να ισχυροποιηθεί ακόμη περισσό­
τερο με τη βοήθεια ενός πλούσιου χορηγού. Επίσης, είναι ενδιαφέρον
ότι όλα αυτά τα χρόνια οι θεατές έχουν παρακολουθήσει, κατά μέσο
όρο, ένα γκολ ανά αγώνα. Διόλου άσχημη επίδοση αν αναλογιστεί
κανείς μερικές από τις άκαρπες, υπερβολικά αμυντικού χαρακτήρα
αναμετρήσεις που έχει φέρει στο προσκήνιο το σύγχρονο παιχνίδι.
Η μπάλα που χρησιμοποιείται στο παιχνίδι του Άσμπουρν είναι
δερμάτινη, όπως οι κανονικές, αλλά παραγεμισμένη με φελλό, έτσι
ώστε να επιπλέει, εφόσον τόσο αυτή όσο και οι παίκτες καταλή­
γουν πάντα στο ποτάμι. Αν θέλετε να σχηματίσετε μια εικόνα του
29

31. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
παραδοσιακού παιχνιδιού, σκεφτείτε μια ομαδική διεκδίκηση σε
έναν σύγχρονο αγώνα ράγκμπι, διευρυμένη κατά πολύ, με την μπά­
λα να κρύβεται από εκατοντάδες κορμιά που ωρύονται και σπρώ­
χνονται. Δίχως άλλο, κάποιοι εκμεταλλεύονταν την ευκαιρία για να
ξεκαθαρίσουν, μέσα στο γενικό μακελειό, παλιούς λογαριασμούς,
και δεν είναι προς έκπληξη ότι στο πέρασμα των χρόνων έχουν ση­
μειωθεί βαρύτατοι τραυματισμοί, ακόμα και θάνατοι.
Η απάντηση στο πώς έφτασε το ποδόσφαιρο στη Βρετανία, δεν
είναι εύκολη. Το πιο πιθανό είναι ότι εξελίχθηκε από το harpastum,
ένα παιχνίδι που έφεραν οι ρωμαϊκές λεγεώνες μετά την κατάκτηση
της χώρας, το 43 μ.Χ. To harpastum παιζόταν με μια μικρή μπάλα
σε ένα ορθογώνιο γήπεδο που είχε μια μεσαία και δύο τελικές γραμ­
μές. Γενικός στόχος ήταν να πετάξεις την μπάλα πάνω από τη
γραμμή των αντιπάλων, περνώντας την από παίκτη σε παίιαη. Τα
μαρκαρίσματα ήταν πολύ δυναμικά - τις περισσότερες φορές, οι
παίκτες πάλευαν μεταξύ τους για την κατοχή της μπάλας. Φαίνεται
πως υπήρχαν αναγνωρισμένες θέσεις που ισοδυναμούσαν, κατά
προσέγγιση, με αυτές των αμυντικών και των επιθετικών, καθώς και
ένας ιδιαιτέρως καταρτισμένος παίκτης-κλειδί, που ήταν εγκατε­
στημένος κάπου στο κέντρο του γηπέδου. Ο συγκεκριμένος παί­
κτης ονομαζόταν «medicurrem» (ενδιάμεσος, στα λατινικά) και μπαί­
νει κανείς στον πειρασμό να ερμηνεύσει τον ρόλο του ως αντίστοιχο
με αυτόν του σύγχρονου μέσου, «οργανωτή του παιχνιδιού». Ίσως,
λοιπόν, τα παιχνίδια της Τρίτης της Τυροφάγου υποδηλώνουν
απλώς μια πρωτόγονη προσπάθεια μίμησης του harpastum - και αν
όντως ισχύει αυτό, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το παιχνίδι
των ημερών της Τυρινής στη Βρετανία και το παρεμφερές παιχνίδι
με την ονομασία !αSouleστη Γαλλία, έχουν κοινή προέλευση.
Κάποιοι, ωστόσο, ισχυρίζονται πως οι ρίζες του ποδοσφαίρου εί­
ναι ακόμα πιο παλιές. Σε ένα κείμενό του για το περιοδικό
Contemporary Review, που γράφτηκε το 1929, ο Γ. Μπραντς Τζόν-
σον αποκάλεσε το ποδόσφαιρο «Κατάλοιπο της Μαγείας», και υπο­
στήριξε ότι τα παιχνίδια της Τρίτης της Τυροφάγου στην Αγγλία και
30

32. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ
στη Γαλλία ήταν οι λαϊκοί διάδοχοι κάποιας λαϊκής τελετουργίας λα­
τρείας του Ήλιου, η οποία γινόταν για να «ευλογηθεί» μια επιτυχη­
μένη συγκομιδή. Στο Σκόουν της Σκοτίας, γκολ σημειωνόταν όταν
μια ομάδα κατάφερνε να θάψει την μπάλα σε μια καθορισμένη το­
ποθεσία. Οι αντίπαλοι έπρεπε να «πνίξουν» την μπάλα, βοιπώντας
την στο ποτάμι. Στο Άσμπουρν και τα δυο τέρματα βρίσκονται στις
όχθες του ποταμού, αλλά στο Σκάρμποροου, ο στόχος ήταν να βυθί­
σουν την μπάλα στη θάλασσα. Ο Μπραντς Τζόνσον συσχετίζει αυ­
τές τις πράξεις με το ζέσταμα της γης (το θάψιμο της μπάλας, δηλα­
δή του Ήλιου) -ώστε να εξασφαλίσουν ότι οι σπόροι θα βλαστή-
σουν- και με τη βροχόπτωση (το βύθισμα της μπάλας στο ποτάμι, ή
στη θάλασσα), για να φροντίσουν την αναπτυσσόμενη σοδειά. Η
πάλη για την κατοχή της μπάλας και την επιστροφή της στην τοπι­
κή ενορία ερμηνεύεται ως ένας αγώνας για τη σύλληψη του Ήλιου,
ώστε να διασφαλίσουν μια καλύτερη συγκομιδή.
Οι φίλαθλοι του σημερινού ποδοσφαίρου μπορεί να ειρωνεύο­
νται αυτές τις αντιλήψεις και να υποστηρίζουν ότι το κλοτσοσκούφι
της Τυροφάγου ήταν απλώς μια ευκαιρία για να ξεθυμάνουν οι κά­
τοικοι πριν ξεκινήσουν τη νηστεία και τους περιορισμούς της Σαρα-
κοστής. Δεν θα μάθουμε ποτέ ποιο από τα δύο ίσχυε στην πραγματι­
κότητα - ωστόσο, το σίγουρο είναι πως το παιχνίδι είχε καθιερωθεί
από τον 12ο αιώνα και παιζόταν με ζήλο από τον πρώιμο Μεσαίωνα
και μετά. Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία ανάγεται στο 1175, όταν ο
Γουίλιαμ Φιτζστίβεν περιγράφει ένα παιχνίδι της Τρίτης της Τυρο­
φάγου που έγινε στο Λονδίνο, πιθανότατα στο Σμίθφιλντς. Το απο-
καλεί «τοδιάσημο παιχνίδι τηςμπάλας» και περιγράφει τους θεατές ως
«ηλικιωμένους, ιερείς και γαιοκτήμονες». Υπάρχουν, επίσης, σύντομες
αναφορές στην πιο σκοτεινή πλευρά του παιχνιδιού.
Το 1280, στη διάρκεια ενός παιχνιδιού στο Άλγκαμ του Νορθά-
μπερλαντ, ο Χένρι ντε 'Ελινγκτον σκοτώθηκε μετά από μια βίαιη
σύγκρουση με τον Ντέιβιντ Λε Κε. Στο δικαστήριο ακούστηκε ότι
το ξιφίδιο του Λε Κε παρά το γεγονός ότι βρισκόταν μέσα στη θήκη
του, διαπέρασε το στομάχι του 'Ελινγκτον κατά τη σύγκρουση. Ο θά­
31

33. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
νατος θεωρήθηκε ατύχημα. Το 1321, ο κληρικός Γουίλιαμ ντε
Σπόλντινγκ σκότωσε τον φίλο του ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Ο ντε
Σπόλντινγκ ήταν προφανώς τόσο συντετριμμένος, που ζήτησε και
πήρε άφεση για την πράξη του από τον πάπα. Οι κυνικοί ίσως αμ­
φισβητήσουν αν θα μπορούσαν τα μικρά ξίφη που βρίσκονταν στη
θήκη τους να προκαλέσουν τέτοια φοβερά τραύματα, και να υπο­
στηρίξουν ότι, στην πραγματικότητα, οι παίκτες χρησιμοποιούσαν
αυτά τα μικρά ξίφη όταν έχαναν την ψυχραιμία τους στις μεταξύ
τους βίαιες συμπλοκές. Το πρόβλημα δεν περιοριζόταν στην
Αγγλία. Υπήρχαν πολλές παρόμοιες αιτήσεις για άφεση αμαρτιών
από τον πάπα μετά τη διεξαγωγή αγώνων la Soule στη Γαλλία, αν
και αυτές αφορούσαν «σπασμένα κεφάλια» και όχι μαχαιρώματα.
Η βία μεταξύ των παικτών, η πιθανότητα τραυματισμού αθώων
περαστικών και η βέβαιη καταστροφή περιουσιών, υποχρέωναν τις
αρχές να παρεμβαίνουν, ιδίως την περίοδο από τον 14ο έως τον
17ο αιώνα. Εκτός από τα βασιλικά διατάγματα που εκδόθηκαν από
τον Εδουάρδο τον Β' έως και τον Ερρίκο τον Ζ', υπήρξαν και πολ­
λές άλλες απαγορεύσεις από τις «τοπικές αρχές» (όπως θα τις απο-
καλούσαμε σήμερα). Από ένα, θα ’λεγε κανείς, παράξενο καπρίτσιο
της μοίρας, ο Εδουάρδος ο Β' έχει ταφεί στο κοιμητήριο του Καθε­
δρικού Ναού του Γκλάουσεστερ, κοντά στο σημείο που αποτελεί
πιθανότατα την (παγκοσμίως) πρώτη απεικόνιση του ποδοσφαίρου:
ένα ξυλόγλυπτο προς τιμήν του παιχνιδιού το οποίο ο Εδουάρδος
προσπάθησε να καταστείλει με όλες του τις δυνάμεις.
Το γλυπτό χρονολογείται στο 1340 και βρίσκεται κάτω από τα
καθίσματα της χορωδίας, λίγα μόλις βήματα μακριά από τον υπερβο­
λικά στολισμένο τάφο του Εδουάρδου. Αναπαριστά δύο ποδοσφαιρι­
στές (εικόνα 1.1) να απολαμβάνουν το παιχνίδι - μια εικόνα που
άντλησε ο καλλιτέχνης, ενδεχομένως, από τις προσωπικές του ποδο­
σφαιρικές εμπειρίες στο μεσαιωνικό Γκλάουσεστερ. Είναι πράγματι
αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι κατάφερε, πριν από επτά περίπου αιώ­
νες, να απεικονίσει τη μορφή που, τελικά, θα έπαιρνε το ποδόσφαι­
ρο: ένας αθλητικός συναγωνισμός δεξιοτεχνίας για τον έλεγχο της
32

34. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ
ΕΙΚΟΝΑ 1.1 Παραδοσιακοί ποδοσφαιριστές. Καθεδρικός Ναός τον Γκλάονσε-
στερ, γύρωστο 1340.
μπάλας, που θα αντικαθιστούσε το μακελειό και τη βία που χαρακτή­
ριζαν το ποδόσφαιρο του όχλου εκείνης της εποχής. Αυτή η εικόνα
μάς δίνει μια ιδέα για τον βαθμό στον οποίο το παιχνίδι της μπάλας
είχε γίνει μέρος της καθημερινής ζωής, και για τη γενική αποδοκιμα­
σία που του επιφύλαξαν όλα τα μεταγενέστερα βαοιλικά και επίσημα
διατάγματα. Η εκδοχή του Ριχάρδου Β', το 1388, προσδιορίζει ξεκά­
θαρα τις ομάδες στις οποίες απευθύνεται. Ορίζει ότι «... οι υπηρέτες
και οι εργάτες θα έχουν τόξα και βέλη και θα τα χρησιμοποιούν τις
Κυριακές και τις αργίες, και θα εγκαταλείψουν όλα τα παιχνίδια με
την μπάλα... και άλλα τέτοια ενοχλητικά παιχνίδια».
Η αναφορά στις Κυριακές και στις αργίες αποδεικνύει ότι ήδη,
από τον 14ο αιώνα, το παιχνίδι είχε ξεφύγει από το πλαίσιο των
ετήσιων αναμετρήσεων κατά το τετραήμερο της Τυρινής, και δίνει
μια σαφή εικόνα για την κοινωνική τάξη -των εργατών και των
υπηρετών- όπου το παιχνίδι ήταν δημοφιλές. (Σημειώνουμε ότι,
σύμφωνα με την επίσημη άποψη, η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα
όφειλε να αφιερώνει τον ελεύθερο χρόνο της στη στρατιωτική εκ­
παίδευση). Η απαγόρευση του Ερρίκου Ζ' ήταν η τελευταία που
εκδόθηκε από έναν βασιλιά - και ήταν μάλλον ανειλικρινής εκ μέ­
33

35. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
ρους του, καθώς του άρεσε πολύ να παίζει ποδόσφαιρο- είχε πα-
ραγγείλει ένα ειδικό ζευγάρι παπούτσια προκειμένου να απολαμβά­
νει περισσότερο το χόμπι του. Ωστόσο, κανένας από τους επόμε­
νους μονάρχες δεν έκρινε απαραίτητο να αναθεωρήσει τη διατύπω­
ση του και το νομοθέτημά του κυριάρχησε έως το 1845, με την ονο­
μασία «Διάταγμα για τη συντήρηση του πυροβολικού και την απα­
γόρευση των παράνομων παιχνιδιών».
Από τις αρχές του 16ου αιώνα και μετά, ολοένα λιγότερα ακού-
γονται για τη στρατιωτική εκπαίδευση και περισσότερα για τις πτυ­
χές του παιχνιδιού που προκαλούν κοινωνική αναστάτωση. Το πο­
δόσφαιρο δέχτηκε σφοδρές και συχνές επικρίσεις και απειλές από
τους Πουριτανούς, οι οποίοι αντιμετώπιζαν με ιδιαίτερη δυσφορία
την απόλαυση που πρόσφεραν οι αγώνες της Κυριακής. Το 1583, ο
Φίλιπ Σταμπς, πολύ γνωστός Πουριτανός, φανατικός πολέμιος κά­
θε απόλαυσης, περιγράφει έναν φανταστικό διάλογο ανάμεσα σε
έναν μαθητή και στον πνευματικό καθοδηγητή του, όπου ο «απαί­
σιος» νεαρός ρωτά: «Αραγε, το ποδόσφαιρο, η ανάγνωση εύθυμων
βιβλίων και οι απολαύσεις τέτοιου είδους, συνιστούν παράβαση ή
βεβήλωση της αργίας της Κυριακής;» Ο καθοδηγητής κατακεραυ­
νώνει τον αναιδέστατο μαθητή, απαριθμώντας τα μειονεκτήματα
του ποδοσφαίρου: «οι τσακωμοί, οι διενέξεις πον καταλήγουν σε δια-
πληκτισμούς, η πρόκληση καβγάδων, οι φόνοι, οι ανθρωποκτονίες και η
αιματοχυσία». Οι «εξάψαλμοι» του Σταμπς δεν επηρέασαν τη δημο­
τικότητα του ποδοσφαίρου, αφού οι παίκτες δεν πτοήθηκαν στο
ελάχιστο και το παιχνίδι γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση. Ωστόσο, υπάρ­
χουν ενδείξεις ότι οι αρχές είχαν αναλάβει δράση. Προφανείς στό­
χοι ήταν οι παίκτες, όμως το 1610 ασκήθηκε ποινική δίωξη σε βά­
ρος δύο θεατών επειδή παρακολούθησαν ένα κυριακάτικο παιχνίδι
στο Μπέντφορντ. Οι παίκτες, προφανώς σε καλύτερη φυσική κα­
τάσταση, το έβαλαν στα πόδια. Πιο παράδοξο είναι το γεγονός ότι
το 1616, στο Γκίσμποροου του Γιόρκσάιρ, ένας άντρας οδηγήθηκε
ενώπιον των δικαστικών αρχών, όχι επειδή έπαιξε ή παρακολου­
θούσε, αλλά επειδή «παρέθεσε δείπνο σε ποδοσφαιριστές κατά την αρ­
34

36. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ
γία της Κυριακής». Επιβλήθηκαν πρόστιμα. Το 1647, στο 'Εξαμ του
Νορθάμπερλαντ, η ποινή για το παιχνίδι της Κυριακής ήταν δύο
σελίνια - που σήμαινε, εκείνη την εποχή, ενάμιση μεροκάματο ενός
επιδέξιου τεχνίτη. Δεν γνωρίζουμε πόσες από αυτές τις ποινικές
διώξεις κατέληξαν σε καταδίκες και πόσα χρήματα πληρώθηκαν για
πρόστιμα, ωστόσο έγινε φανερό ότι οι θεατές, οι παίκτες και οι μι-
κροπωλητές ήταν διατεθειμένοι να αναλάβουν το ρίσκο.
Δεν ήταν, όμως, όλες οι απόψεις αρνητικές. Ο Ρίτσαρντ Μαλ-
κάστερ, ο πρώτος διευθυντής της Σχολής Εμποροραπτών του Λον­
δίνου, σ’ένα κείμενο που γράφτηκε δύο χρόνια πριν από την ολομέ­
τωπη επίθεση που εξαπέλυσε ο Σταμπς, επαίνεσε το συγκεκριμένο
παιχνίδι και παρουσίασε με επιχειρήματα τη θετική επίδραση του
ποδοσφαίρου στην υγεία και στη μόρφωση των μαθητών. Παράλ­
ληλα, σχολίασε δηκτικά αυτή τη δημοφιλή συγκέντρωση στην
οποία «συγκεντρωνόταν ένα άξεστο πλήθος; που ράγιζε καλάμια και
έσπαγε πόδια». Στη συνέχεια, κατέθεσε την πρόταση —εκπληκτική
για την εποχή που διατυπώθηκε- ότι το παιχνίδι θα μπορούσε να
ωφεληθεί αν περιοριζόταν «... σε έναν μικρότερο αριθμό παικτών...
που θα χωρίζονταν σε ομάδες και θα κατείχαν συγκεκριμένες θέσεις».
Σκεπτόμενος ακόμα πιο ριζοσπαστικά, πρότεινε ότι θα πρέπει να
υπάρχει «... ένας δάσκαλος για την προπόνηση» και κάποιος που «θα
μπορεί να αποφασίζειγια το παιχνίδι, θα κρίνει τις ανήπαλες ομάδες και
θα έχει την εξουσία να δίνει διαταγές» - φράσεις που περιγράφουν
επακριβώς τον ρόλο του προπονητή της ομάδας και του διαιτητή.
Δυστυχώς, οι απόψεις του Μαλκάστερ αγνοήθηκαν για πάνω από
δύο αιώνες και δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να αποδεικνύει ότι
το δημοφιλές παιχνίδι αναπτύχθηκε στο μεσοδιάστημα σε τεχνικά
θέματα είτε στην ευρύτερη κοινότητα είτε στα σχολεία.
Τον 18ο και τον 19ο αιώνα, οι προσπάθειες για την καταστολή
του ποδοσφαίρου έγιναν πιο αποφασιστικές. Το 1825, στο Μπέ-
βερλι του Γιόρκσάιρ, οι τοπικοί αστυφύλακες απέτυχαν να σταμα­
τήσουν ένα παιχνίδι και αντιμετωπίστηκαν βίαια από τους συγκε­
ντρωμένους. Ακολούθησαν συλλήψεις και οι καταδίκες των παρα­
35

37. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
βατών σε καταναγκασηκά έργα αποδείχτηκαν ένα αποτελεσματικό
αποτρεπτικό μέσο. Ωστόσο, μόνο μετά τον σχηματισμό της αστυ­
νομικής δύναμης του Πιλ, το 1839, μπορούσαν οι αρχές να βασι­
στούν στους εκπροσώπους του νόμου για τον έλεγχο της απαράδε­
κτης δημόσιας διαγωγής. Μολονότι το ποδόσφαιρο παρέμενε δη­
μοφιλές σε κάποιες περιοχές, ο αποφασιστικός παράγοντας, σύμ­
φωνα με τη γνώμη της πλειονότητας, ήταν η προσβολή της δημό­
σιας τάξης. Οι επαρχιακές πόλεις αναπτύσσονταν, και καθώς ανέ­
βαινε το μορφωτικό τους επίπεδο, οι κάτοικοί τους γίνονταν όλο
και λιγότερο ανεκτικοί απέναντι σ’ αυτό που θεωρούσαν ως οχλο­
κρατική βία που διαδραματιζόταν στους κοσμοπλημμυρισμένους
δρόμους. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στο Ντέρμπι, το 1847, οι
αρχές ήταν τόσο αποφασισμένες να καταστείλουν το παιχνίδι ώστε
ενίσχυσαν τις αστυνομικές δυνάμεις με οπλισμένους έφιππους τους
οποίους κάλεσαν ως εφεδρεία. Όταν οι παίκτες αρνήθηκαν να δια­
λυθούν, ο Δήμαρχος τους προειδοποίησε ότι θα χρησιμοποιήσει βίαια
μέσα, και έτσι επιτεύχθηκε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα - κανείς
δεν ήθελε να αντιμετωπίσει την επέλαση ενός αποφασισμένου ιππι­
κού. Το 1819, το Σώμα Εθελοντών Ιππέων του Μάντσεστερ διέλυ­
σε μια ειρηνική συγκέντρωση στο γήπεδο του Σεν Πίτερ, στο Μά-
ντσεστερ, με προτεταμένα ξίφη, σκοτώνοντας έντεκα άτομα και
τραυματίζοντας 400. Το περιστατικό αυτό, που έμεινε στην ιστορία
ως «Η Σφαγή του Πιτερλό» -ως συνειρμός της Μάχης του Βατερ­
λό- καταγράφηκε έντονα στη συλλογική μνήμη.
Τελικά, τα μέτρα αυτά αποδείχτηκαν ιδιαιτέρως αποτελεσματι­
κά. Σύντομα, το δημοφιλές παιχνίδι περιθωριοποιήθηκε και άρχισε
να παρακμάζει. Οι αγώνες, με τη μορφή που επιβίωσαν μέχρι σήμε­
ρα, αντανακλούν πιθανότατα κάποιο είδος τοπικής ανεκτικότητας
ή πρακτικού συμβιβασμού - αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης μεταξύ
των παικτών και των αρχών. Στο Άθερστόουν, στο Σέτζφιλντ και
στο Άσμπουρν, το παιχνίδι συνεχίζεται στους δρόμους και προκαλεί
ακόμα αναστάτωση, αλλά σε σύγκριση με τους μεσαιωνικούς προ­
γόνους του, οι βίαιες συγκρούσεις έχουν περιοριστεί σε μεγάλο βαθ­
36

38. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ
μό. Το 1828, ο δούκας του Νορθάμπερλαντ, που παραδοσιακά έδι­
νε το «εναρκτήριο λάκτισμα» για τον αγώνα του 'Αλνγουικ, έπεισε
τους παίκτες να μετακινηθούν από την πόλη σε μια περιορισμένη
έκταση γης, βόρεια του ποταμού, και από τότε μέχρι σήμερα οι
αγώνες διεξάγονται εκεί.
Παρά τους περισσότερους από επτά αιώνες καταγεγραμμένης
ιστορίας, το ποδόσφαιρο -που είχε αψηφήσει τα βασιλικά διατάγ­
ματα, τις επικρίσεις των Πουριτανών και τη δυσμένεια των δημοτι­
κών αρχών, και είχε αδιαφορήσει για τις αιματοχυσίες, τους τραυ­
ματισμούς, ακόμα και για τις απώλειες ζωών- κινδύνεψε να εξαφα­
νιστεί κατά την πρώιμη βικτοριανή εποχή. 'Οπως αποδεικνύουν τα
σπάνια παραδείγματα της σημερινής εποχής, η παράδοση επιβίωσε
με τη μορφή μιας αρχαϊκής εκκεντρικότητας, η οποία, με αθλητι­
κούς όρους, οδήγησε στο απόλυτο αδιέξοδο. Ωστόσο, στις αρχές
του 19ου αιώνα, κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει ότι το πο­
δόσφαιρο θα έβρισκε απρόσμενη σωτηρία στους κύκλους των αγ­
γλικών ιδιωτικών σχολείων αρρένων, όπου η ευχάριστη απασχόλη­
ση κάποιων σχολιαρόπαιδων θα αναπτυσσόταν και θα μεταμορφω­
νόταν στο πιο δημοφιλές παιχνίδι του κόσμου.
Το σχολικό ποδόσφαιρο των αρχών του 19ου αιώνα, που παιζό­
ταν σχεδόν σε όλα τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια αρρένων εκείνης της
εποχής, είχε πολλές ομοιότητες με το παιχνίδι του τετραήμερου της
Τυρινής, αλλά η ανάπτυξή του επηρεάστηκε σημαντικά από τις τά­
σεις και την εφευρετικότητα των ίδιων των μαθητών. Παιδιά της
αριστοκρατίας και της φιλόδοξης αστικής τάξης, δεν είχαν καμιά
σχέση με τους «εργάτες και τους υπηρέτες» τους οποίους αφορούσε
η απαγόρευση του ποδοσφαίρου από τον Ριχάρδο Β Όμως, αναμ­
φίβολα, αυτά τα παιδιά θα είχαν παρακολουθήσει αιπό το παραδο­
σιακό παιχνίδι όταν, στο τέλος του σχολικού έτους, επέστρεφαν στο
σπίτι τους για διακοπές - ίσως, μάλιστα, ορισμένα να είχαν πάρει
και μέρος στο τοπικό μακελειό. Στο σχολείο, εφόσον ήταν ελεύθερα
να κάνουν ό,τι ήθελαν στις ελεύθερες ώρες τους, επινόησαν μια μορ­
φή ποδοσφαίρου με σαφώς διαφοροποιημένο ύφος. Το παιχνίδι
37

39. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
παιζόταν με πιο ξεκάθαρους σκοπούς, υπακούοντας σε προσυμφω-
νημένους κανονισμούς. Αυτοί οι κανόνες αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο
των περιορισμών που επέβαλλε το σχολικό περιβάλλον και, παραδό-
ξως, ποτέ δεν αποτέλεσαν σοβαρό εμπόδιο για το παραδοσιακό παι­
χνίδι. Πώς, για παράδειγμα, θα ξανάρχιζε το παιχνίδι όταν η μπάλα
έβγαινε εκτός αγωνιστικού χώρου (άουτ), και πώς ακριβώς θα σημειω­
νόταν η επίτευξη του στόχου (γκολ); Περισσότερο από κάθε άλλον
παράγοντα, οι κανονισμοί του σχολικού ποδοσφαίρου και η ανάπτυ­
ξη τους στο πέρασμα του χρόνου έβαλαν σε λειτουργία τους μηχανι­
σμούς που τελικά οδήγησαν στο σύγχρονο παιχνίδι.
Ο πρώτος -και ο πιο προφανής- περιορισμός αφορούσε τον χώ­
ρο. Στο Τσάρτερχαους το παιχνίδι παιζόταν αρχικά σε πλακόστρω­
τες εσωτερικές αυλές που είχαν μήκος 64 και πλάτος 3,7 μέτρα. Στο
Γουίντσεστερ το γήπεδο είχε διαστάσεις 73 επί 25 μέτρα Στο Ίτον
Γουόλ, το παιχνίδι -που παρά τις προφανείς εκχεντρικότητές του
εξακολουθούσε να θεωρείται ποδόσφαιρο- παιζόταν σε ένα γήπεδο
110 επί 5,5 μέτρα Στο Ίτον Φιλντ, όπου είχε εξελιχθεί στο αγαπη­
μένο παιχνίδι των περισσότερων μαθητών, κατέληξε σ’ ένα γήπεδο
που είχε έκταση 119 επί 82 μέτρα. Όλα τα παραπάνω «γήπεδα», με
εξαίρεση εκείνο του Ίτον Φιλντ, θα χωρούσαν στον σύγχρονο αγω­
νιστικό χώρο των 120 επί 80 γιαρδών (110x75 μέτρων)· ακόμη και
το γήπεδο του Ίτον Φιλντ θα ήταν μόλις μερικά μέτρα μεγαλύτερο.
Αλλα σχολεία όπως το Χάροου, το Ράγκμπι, το Σριούσμπερι και το
Γουέστμινστερ, έπαιζαν σύμφωνα με τους δικούς τους κανόνες. Κά-
ποιες φορές τα τέρματα προσδιορίζονταν με ακρίβεια, όπως στο γή­
πεδο του Ίτον, όπου τα δοκάρια απείχαν μεταξύ τους 3,4 μέτρα και
είχαν ύψος 2,1 μέτρα, χωρίς όμως να υπάρχει οριζόντιο δοκάρι. Στο
Γουέστμινστερ, όπου το παιχνίδι παιζόταν στο Γκρέιτ Ντινς Γιαρντ,
τον σκοπό αυτό εξυπηρετούσαν τα δέντρα που υπήρχαν στις δυο
άκρες της αυλής, σε μια βολική απόσταση 18 μέτρων μεταξύ τους.
Στο Ράγκμπι τα δοκάρια όριζαν τη γραμμή του τέρματος που είχε
μήκος 3,65 μέτρα, όπως ακριβώς και στο Ίτον, αλλά είχαν προσθέ­
σει και ένα οριζόντιο δοκάρι σε απόσταση 3 μέτρων από το έδαφος.
38

40. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ
Τα τπο παράξενα τέρματα βρίσκονταν οτο Χάροου και στο Γουί-
ντσεστερ. Στο Χάροου, τα δοκάρια, ύψους 3,7 μέτρων απείχαν με­
ταξύ τους 137 μέτρα και αν ένας αγώνας παρέμενε ισόπαλος μετά
από μια μέρα παιχνιδιού, η απόσταση μεταξύ των δοκαριών διπλα­
σιαζόταν. Στο Γουίντσεστερ, το τέρμα καθόριζε ολόκληρη η τελική
περιοχή των 25 μέτρων σε κάθε πλευρά του γηπέδου- σε παλαιότε-
ρες εποχές, τον ρόλο του τερματοφύλακα έπαιζαν τα μικρότερα αγό­
ρια, ή «τσιράκια». Για να σκοράρει ένας παίκτης θα έπρεπε να στεί­
λει την μπάλα ανάμεσα στα ορθάνοιχτα πόδια των παρατεταγμένων
σε γραμμή αγοριών. Τα τσιράκια, που έκαναν διάφορες αγγαρείες
και καταδυναστεύονταν από τους μεγαλύτερους μαθητές σε καθημε­
ρινή βάση, υπέφεραν πολλά εξαιτίας του ποδοσφαίρου. Στους σχο­
λικούς αγώνες υποχρεώνονταν ν’ αγωνιστούν στην άμυνα, όπου μο­
ναδικός τους ρόλος ήταν να καλύπτουν με τα σώματά τους την μπά­
λα που είχε ξεφύγει από την συμπλεκόμενη ομήγυρη των μεγαλύτε­
ρων μαθητών και κατευθυνόταν επικίνδυνα προς το τέρμα, ακολου­
θούμενη από τον μεγάλο και ασύντακτο όχλο των παικτών.
Αυτοί οι κανονισμοί παρέμεναν για πολλά χρόνια άγραφοι και
περνούσαν από γενιά σε γενιά μέσα από την προφορική παράδοση.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο αριθμός των παικτών μιας ομάδας
ήταν απεριόριστος. Σ’ έναν αγώνα στο Ράγκμπι, 40 αγόρια της
Έκτης Τάξης (της τελευταίας) αντιμετώπισαν 460 μαθητές - προ­
φανώς, οι 200 από αυτούς κινούνταν μέσα στον αγωνιστικό χώρο
και 260 κάθονταν στο τέρμα. 'Οπως και στο ποδόσφαιρο του τε­
τραήμερου της Τυρινής, ήταν συχνές οι συμπλοκές μεταξύ των παι­
κτών, οι οποίοι κλοτσούσαν βάναυσα τους αντιπάλους στα πόδια
προσπαθώντας να απελευθερώσουν την μπάλα από τον συνωστι­
σμό. Οι κλοτσιές στα πόδια συνεχίζονταν και στο παιχνίδι σε ανοι­
χτό γήπεδο, όπου οι παίκτες «κλάδευαν» συχνά τον αντίπαλο προ-
κειμένου να πάρουν ξανά στην κατοχή τους την μπάλα. Στα περισ­
σότερα σχολεία επιτρεπόταν να πιάνουν και να κλοτσούν την μπά­
λα, αλλά το να τρέχουν κρατώντας την ήταν μια κίνηση που ανήκε
στο μέλλον. Σύμφωνα με την παράδοση, το περίφημο επεισόδιο
39

41. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ
που οδήγησε στη δημιουργία της σύγχρονης μορφής του ράγκμπι
συνέβη στο σχολείο του Ράγκμπι, το 1823, όταν ο Γουίλιαμ Γουέμπ
Έλις έπιασε την μπάλα κι άρχισε να τρέχει κρατώντας την σφιχτά
στην αγκαλιά του. Η ιστορία αυτή ίσως δεν στηρίζεται σε πραγμα­
τικά γεγονότα, όμως δεν έχει σημασία. Είναι ξεκάθαρο πως οι διά­
φοροι κώδικες και τα κατά περίπτωση πρότυπα διέφεραν από πολ­
λές και σημαντικές απόψεις, όμως οδήγησαν ουσιαστικά σε δύο γε­
νικούς τύπους παιχνιδιού. Ο ένας ευνοούσε την προώθηση της
μπάλας με ελαφρές κλοτσιές (που θα μπορούσαν να χαρακτηρι­
στούν πρώιμες ντρίμπλες) χρησιμοποιώντας ελάχιστα τα χέρια, ενώ
ο άλλος βασιζόταν στο πιάσιμο και στη μεταφορά της μπάλας με τα
χέρια. Για όσο διάστημα το παιχνίδι παιζόταν σε κλειστούς, απομο­
νωμένους χώρους, δεν υπήρχε πρόβλημα - όμως, όταν συναντήθη-
καν οι δυο παραλλαγές, οι διαφορές μοιραία αποκαλύφθηκαν.
Οι συμπλοκές ξεκίνησαν στα πανεπιστήμια όπου οι πρώην μαθη­
τές των ιδιωτικών σχολείων συνέχισαν να παίζουν ποδόσφαιρο, ο κα­
θένας με τους δικούς του διαφορετικούς κώδικες. Το 1848, σ’ έναν
αγώνα στο Τρίνιτι Κόλετζτου Κέιμπριτζ, οι πρώην παίκτες του Ίτον,
που υποστήριζαν την ελάχιστη δυνατή χρήση των χεριών στο παιχνί­
δι, αποδοκίμασαν τους παίκτες της ομάδας του Ράγκμπι, που έτρεχαν
κρατώντας την μπάλα Προβλήματα δημιουργούσε και η σύνθεση των
ομάδων παρόλο που ο αριθμός των παικτών είχε μειωθεί σημαντικά
ήδη από τα μέσατου 19ου αιώνα οι αρχηγοί έπρεπε να συμφωνήσουν
πάνω σ’αυτό το θέμα, καθώς και στην τελική διαμόρφωση των κανο­
νισμών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα παιχνίδια να ξεκινούν συχνά με
δεκαπέντε παίκτες για την κάθε ομάδα Την εποχή που οι πρώην παί­
κτες των σχολείων και οι απόφοιτοι δημιούργησαν τους πρώτους συλ­
λόγους, το ποδόσφαιρο είχε και πάλι διαδοθεί στον απλό κόσμο. Μέ­
χρι το 1862, μόνο στην πόλη του Σέφιλντ λειτουργούσαν 15 σύλλογοι.
Ωστόσο, κάτι έπρεπε να γίνει με τις πάμπολλες, διαφορετικές ερμηνεί­
ες των κανονισμών. Μια από τις πρώτες προσπάθειες για τη συγγρα­
φή ενός κώδικα του ποδοσφαίρου με το όνομα «Οι Κανονισμοί του
πιο Απλού Παιχνιδιού», οφείλεται στον κύριο Θρινγκ, από το σχολείο
40