การสื่อสารกับการเปลี่ยนแปลงของสังคม

1. 1 ่อสาร การพัฒนา
การสื
และการเปลี่ยนแปลงของสังคม
บทโหมโรง :
การสื่อสาร
การพัฒนา
การสื่อสารเพื่อการพัฒนา
การเปลี่ยนแปลงทางสังคม

2. โลกในยุคสมัยใหม่นั้น ผู้คนในสังคมมีความจ�าเป็นต้องพึ่งพาระบบและ
เครือข่ายของการสื่อสาร เนื่องจากข่าวสารข้อมูลต่าง ๆ ได้เข้ามามีบทบาทส�าคัญ
ในการกาหนดความคด วสยทศน ทศนคต และพฤตกรรมตาง ๆ ของคนเรามากขน
� ิ ิั ั ์ ั ิ ิ ่ ึ้
ทุกวัน จึงจ�าเป็นต้องอาศัยการสื่อสารเป็นเครื่องมือในการติดต่อประสานสัมพันธ์
และรวมกลุ่มก้อนกันทางสังคม การสื่อสารจึงเป็นปัจจัยหนึ่งที่เข้ามามีบทบาท
ส�าคัญต่อการเปลี่ยนแปลงของสังคมโลกที่ต่างใช้ประโยชน์จากข้อมูลข่าวสาร
เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในการตัดสินใจ การด�าเนินชีวิต และการประกอบอาชีพให้
ประสบความส�าเร็จ การสื่อสารจึงเป็นสิ่งสะท้อนให้เห็นถึงระดับของการพัฒนาใน
ทุกด้าน ดังนั้น บุคคล องค์กร ชุมชน สังคม หรือประเทศที่สามารถน�าประโยชน์
ของการสื่อสารไปประยุกต์ใช้เป็นเครื่องมือส�าคัญในการพัฒนา เพื่อการพัฒนา
ให้ทันต่อการเปลี่ยนแปลงของสังคมโลก นักการสื่อสารจึงมีความจ�าเป็นที่จะ
ต้องด�าเนินการพัฒนาสื่อหรือช่องทางที่จะน�าไปใช้ในกระบวนการพัฒนาทั้ง
ระดับท้องถิ่น และระดับประเทศต่อไป
การสื่อสาร (Communication)
การสื่อสารเป็นศาสตร์ที่มีความหมายและความส�าคัญกว้างขวางครอบ
คลุมอยู่ในชีวิตประจ�าวันของมนุษย์ ถือเป็นพฤติกรรมอย่างหนึ่งของมนุษย์
เพราะมนุษย์นั้นไม่อาจหลีกเลี่ยงการติดต่อสื่อสารกับบุคคลอื่น ๆ ได้ ซึ่งมนุษย์
ใช้การสื่อสารในการถ่ายทอดความคิด ความต้องการ และความรู้สึก พร้อมทั้ง
เรื่องราวต่าง ๆ ของตนไปสู่บุคคลอื่น และสามารถด�ารงอยู่ในสังคม
เมื่อมีการสื่อสารก็หมายถึงว่า มีการกระท�าร่วมกันในบางสิ่งบางอย่าง
นั่นคือ การถ่ายทอดหรือการแลกเปลี่ยนข่าวสาร ความรู้ ความคิดซึ่งกันและ
กันของคนที่อยู่ร่วมกันในสังคม อย่างไรก็ตาม ความหมายของการสื่อสารที่แท้
2

3. จริงนั้น มีความหมายกว้างและครอบคลุมเกี่ยวข้องกับชีวิตและสังคมมนุษย์ใน
ทุก ๆ เรื่อง
นักวิชาการด้านการสื่อสารได้ให้ความหมายไว้ต่าง ๆ กัน ตามแง่มุมที่
แต่ละคนพิจารณาให้ความส�าคัญ ดังตัวอย่างต่อไปนี้ (ปรมะ สตะเวทิน, 2533)
วิลเบอร์ ชแรมม์ (Wilber Schramm) ให้ความหมายว่า การสื่อสาร คือ
การมีความเข้าใจร่วมกันต่อเครื่องหมายที่ใช้แสดงข่าวสาร
ชาร์ล อี ออสกูด (Charl E. Osgood) ให้ความหมายโดยทั่วไปว่า การ
สื่อสารเกิดขึ้นเมื่อฝ่ายหนึ่งคือ ผู้ส่งสารมีอิทธิพลต่ออีกฝ่ายหนึ่งคือ ผู้รับสาร
โดยใช้สัญลักษณ์ต่าง ๆ ซึ่งถูกส่งผ่านสื่อที่เชื่อมต่อสองฝ่ายเข้าด้วยกัน
วอร์เรน ดับเบิลยู วีเวอร์ (Worren W. Weaver) กล่าวว่า การสื่อสาร
มีความหมายกว้าง ครอบคลุมถึงกระบวนการทุกอย่าง ที่จิตใจของคน ๆ หนึ่ง
อาจมีผลต่อจิตใจของอีกคนหนึ่ง ไม่ใช่เพียงการพูดและการเขียนเท่านั้น แต่
รวมถึงสัญลักษณ์อื่น ๆ เช่น ดนตรี ภาพ การแสดง และพฤติกรรมอื่น ๆ ของ
มนุษย์ด้วย
การสื่อสารเป็นการกระท�าที่มีสิ่งเร้าและมีการโต้ตอบต่อสิ่งเร้า โดย
บุคคลหนึ่งตั้งใจหรืออาจไม่ตั้งใจส่งสิ่งเร้าเพื่อกระตุ้นการตอบสนองจากอีก
ฝ่ายหนึ่ง (Nilsen, 1957)
การสื่อสารเป็นกระบวนการที่ความคิดหรือข่าวสารถูกส่งจากแหล่ง
สารไปยังผู้รับสาร โดยมีเจตนาที่จะเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมของผู้รับสาร
(Roger, 1995)
ปรมะ สตะเวทิน (2533) ให้ความหมายว่า การสื่อสารเป็นกระบวนการ
ถ่ายทอดสาร (Message) จากบุคคลฝ่ายหนึ่งซึ่งเรียกว่า ผู้ส่งสาร (Source) ไป
3

4. ยังบุคคลอีกฝ่ายหนึ่งซึ่งเรียกว่า ผู้รับสาร (Receiver) โดยผ่านสื่อ (Channel) ใด
สื่อหนึ่ง
พัชนี เชยจรรยา และคณะ (2541) กล่าวว่า การสื่อสารเป็นการสื่อความ
หมายในทางใดทางหนง ซงมลกษณะของการสงและการรบสาร ไมวาจะเปนภายใน
ึ่ ึ่ ี ั ่ ั ่่ ็
ตวเอง ระหวางผหนงกบอกผหนง หรอระหวางกลมกบกลม ภายในบรบทหรอสภาพ
ั ่ ู้ ึ่ ั ี ู้ ึ่ ื ่ ่ ุ ั ุ่ ิ ื
แวดล้อมหนึ่ง ๆ ซึ่งการสื่อสารจะตั้งอยู่บนหลักแห่งความสัมพันธ์นี้เสมอ
จากความหมายของการสื่อสารที่มีนักวิชาการด้านการสื่อสารได้ให้ไว้
แตกต่างกัน บางคนถือว่า การสื่อสารคือ การแสดงออกทุกอย่างที่ผู้อื่นเข้าใจได้
ไม่ว่าการแสดงนั้นจะมีเจตนาให้ผู้อื่นเข้าใจหรือไม่ก็ตาม จึงอาจสรุปได้ว่า การ
สื่อสาร คือ การที่มนุษย์ถ่ายทอดความรู้ ความคิด หรือประสบการณ์ของตน ไปยัง
บุคคลอื่น และการรับความรู้ความคิดจากบุคคลอื่นมาปรับพฤติกรรมของตนเอง
หรืออาจกล่าวได้วา การสือสาร คือ การเชือมโยงความคิด ความรูสกต่าง ๆ ระหว่าง
่ ่ ่ ้ึ
บุคคลที่ก�าลังท�าการสื่อสารเข้าด้วยกันนั่นเอง
สรุปได้ว่า การสื่อสารเป็นกระบวนการในการสื่อความหมายโดยมี
บุคคล 2 ฝ่าย ได้แก่ ผู้ส่งสาร และผู้รับสาร โดยที่ผู้ส่งสารส่งข่าวสารใด ๆ ไปยัง
ผู้รับสาร แล้วท�าให้ทั้งสองฝ่ายเกิดความเข้าใจที่ถูกต้องและตรงกันต่อข่าวสาร
นั้น การสื่อสารจึงเป็นกระบวนการหนึ่งที่มีจุดส�าคัญอยู่ที่การส่งข่าวสารที่ท�าให้
ทั้งผู้รับสารและผู้ส่งสารเกิดความเข้าใจตรงกันต่อข่าวสารนั้น ถ้าหากว่าบุคคล
รับรู้หรือเข้าใจความหมายของข่าวสารนั้นแตกต่างกัน แสดงว่า การสื่อสารยัง
ไม่เกิดขึ้น อย่างไรก็ตาม การสื่อสารเป็นเครื่องมือส�าคัญในการเชื่อมโยงความ
เข้าใจในหลากหลายมิติของสังคมเข้าด้วยกัน อาจถูกมองเป็นนวัตกรรมใหม่ของ
นักการตลาดหรือการประชาสัมพันธ์ในภาคธุรกิจ
การสือสารจึงเป็นศาสตร์ทตองอาศัยทังบุคคล วัสดุเครืองมือ และเทคนิค
่ ี่ ้ ้ ่
วิธีการในการสื่อสาร ดังนั้น ความส�าเร็จในการสื่อสารส่วนหนึ่งจึงขึ้นอยู่กับการ
4

5. เลือกและการใช้สื่ออย่างเหมาะสม การสื่อสารจึงเป็นปัจจัยหนึ่งที่มีอิทธิพลต่อ
ความสาเรจหรอลมเหลวในโครงการตาง ๆ ในการพฒนาประเทศ เชน บางโครงการ
� ็ ื ้ ่ ั ่
ล้มเหลวเพราะขาดการให้ข้อมูลข่าวสารและการประชาสัมพันธ์อย่างต่อเนื่อง
บางโครงการขาดกลไกการสื่อสารเพื่อให้เกิดการมีส่วนร่วมของประชาชน บาง
โครงการขาดสื่อบุคคลที่เป็นผู้น�าการพัฒนา เป็นต้น
นอกจากนี้ การสื่อสารยังเป็นสิ่งที่บ่งบอกถึงความเจริญก้าวหน้าของ
ผู้คนและสังคมได้ด้วยว่า มีวิวัฒนาการ มีความทันสมัยเพียงใด จึงอาจคาดเดา
พัฒนาการของคนหรือสังคมนั้นได้ว่า เป็นอย่างไรจากการสื่อสารของคนในสังคม
นั้น ๆ ทั้งนี้ ในการสื่อสารแต่ละครั้งย่อมต้องมีวัตถุประสงค์ของการสื่อสารใน
ครั้งนั้น อาจกล่าวได้ว่า การสื่อสารจะไม่เกิดขึ้นหากปราศจากวัตถุประสงค์ และ
การสื่อสารนั้นอาจไม่ประสบผลส�าเร็จอย่างที่คาดหวังไว้หากขาดซึ่งวัตถุประสงค์
ทีชดเจน โดยทัวไปแล้ว วัตถุประสงค์ของการสือสารสามารถแบ่งได้เป็น 4 ประการ
่ั ่ ่
ได้แก่
1) เพื่อแจ้งให้ทราบ (To inform)
2) เพื่อให้ความรู้ความเข้าใจ (To educate)
3) เพื่อโน้มน้าวใจให้คล้อยตาม (To persuade)
4) เพื่อให้ความบันเทิง (To entertain)
อย่างไรก็ตาม วิธีการสื่อสารจะถูกก�าหนดให้สอดคล้องกับวัตถุประสงค์
ทตองการ เชน ในการเผยแพรขอมลขาวสารในโครงการเพอการพฒนาขององคกร
ี่ ้ ่ ่้ ู ่ ื่ ั ์
ใดองค์กรหนึ่ง ซึ่งมีวัตถุประสงค์เพื่อแจ้งข้อมูลข่าวสารต่าง ๆ ให้กลุ่มเป้าหมาย
ได้รับทราบ เปลี่ยนทัศนคติและพฤติกรรมอันจะน�าไปสู่การพัฒนาคุณภาพชีวิต
ของคนในสังคมตามวัตถุประสงค์ของโครงการนั้น จึงต้องเลือกใช้วิธีการสื่อสาร
ต่าง ๆ ที่เหมาะสมสอดคล้องกับวัตถุประสงค์ เช่น ใช้สื่อบุคคล จัดกิจกรรม
เป็นต้น
5

6. การพัฒนา (Development)
ความเจริญก้าวหน้าโดยทั่ว ๆ ไป เช่น การพัฒนาชุมชน พัฒนาประเทศ
คือ การท�าสิ่งเหล่านั้นให้ดีขึ้น เจริญขึ้น สนองความต้องการของประชาชน
ส่วนใหญ่ให้ได้ดียิ่งขึ้น หรืออาจกล่าวได้ว่า “การพัฒนา” เป็นกระบวนการของ
การเคลื่อนไหวจากสภาพที่ไม่น่าพอใจไปสู่สภาพที่น่าพอใจ การพัฒนาจึงเป็น
กระบวนการที่เปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ
นักสังคมวิทยาหรือนักเศรษฐศาสตร์ได้ให้ความหมายของค�าว่า “การ
พัฒนา” ไว้ต่างมุมมองกัน ได้แก่
การพัฒนา เป็นกระบวนการที่เกิดขึ้นในทุกสังคม เมื่อเกิดแล้วมีแต่
ก้าวไปข้างหน้า ไม่มกระบวนการย้อนกลับ เนืองจากเป็นกระบวนการทีมเี ป้าหมาย
ี ่ ่
เพื่อสร้างความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ (Servaes et al., 1996)
การพัฒนาเป็นการท�าหรือแก้ไขปัญหา (Problem Solving) สภาพ
ความเป็นอยู่ของคนในสังคมให้ดีขึ้น (Melkote, 2001)
การพัฒนาเป็นการน�าความคิดใหม่เข้าสู่ระบบสังคม เพื่อท�าให้รายได้
ต่อหัวของประชากรเพิ่มขึ้น หรือเพื่อปรับปรุงหรือเปลี่ยนแปลงการด�ารงชีวิต
ให้ดีขึ้น (Roger & Svenning, 1969)
ตามความหมายโดยทั่วไปมักหมายถึง การท�าให้ดีขึ้นกว่าเดิม โดย
สรุปแล้ว การพัฒนา หมายถึง กระบวนการที่ท�าให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในทาง
ที่ดีขึ้นต่อคนในสังคมโดยรวมทั้งทางด้านวัตถุและจิตใจ ซึ่งอาจเป็นแนวความ
คิดที่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในทางที่ดีขึ้น และเป็นการเปลี่ยนแปลงที่มีแผน
โดยผ่านเข้าไปในกลไกของรัฐ ซึ่งรัฐจะก�าหนดวัตถุประสงค์ของการพัฒนาจาก
ปัญหาและความต้องการของประชาชน
6

7. การสื่อสารเพื่อการพัฒนา (Development Communication)
ในขณะที่สังคมก�าลังอยู่ในกระบวนการพัฒนานั้น การสื่อสารจะถูกน�า
มาใช้เพื่อส่งเสริมและขยายกระบวนการพัฒนานั้น ๆ กล่าวได้ว่า การสื่อสารจะ
ท�าหน้าที่ผลักดันให้สังคมพัฒนาไปตามเป้าหมายที่วางไว้ ซึ่งการที่สังคมหรือ
ประเทศจะพัฒนาไปได้นั้น จ�าเป็นต้องมีการให้ความรู้เพื่อเปลี่ยนแปลงทัศนคติ
และพฤติกรรมของประชาชน เมื่อคนในสังคมมีการสื่อสารหรือมีปฏิสัมพันธ์
ซึงกันและกัน ไม่วาจะผ่านช่องทางการสือสารมวลชนหรือการสือสารระหว่างบุคคล
่ ่ ่ ่
ก็จะก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงด้านต่าง ๆ ในตัวบุคคลและสังคม เช่น ทัศนคติ
พฤติกรรม ซึ่งจะก่อให้เกิดการพัฒนาต่อไป
ยุคปัจจุบันนี้ “การพัฒนา” มิใช่เป็นเพียงแนวคิดเท่านั้น แต่จะต้องน�า
ไปสู่การน�าไปปฏิบัติ ดังนั้น การสื่อสารในรูปแบบต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นการสื่อสาร
ระหว่างบุคคล หรือการสื่อสารมวลชน จึงมีบทบาทในฐานะเป็นกลไกส�าคัญ นอก
จากนั้นได้ค�านึงถึงประเด็นของ “การมีส่วนร่วม” ของกลุ่มเป้าหมาย การสื่อสาร
จึงเป็นแบบ Bottom-Up Communication และแบบ Two Way Commu-
nication คือ ทั้งรัฐบาล ราชการ และประชาชนกลุ่มเป้าหมาย ต่างก็สวมทั้ง
บทบาทของผู้ส่งสารและผู้รับสาร มี feed back ผ่านช่องทางการสื่อสาร โดย
เนื้อหาสารเป็นไปตามความต้องการของประชาชน
กลาวอกนยหนงวา การพฒนาประเทศในดานตาง ๆ ไมวาจะเปนเศรษฐกจ
่ ี ั ึ่ ่ ั ้ ่ ่่ ็ ิ
สังคม การเมือง ฯลฯ จะไม่สามารถด�าเนินต่อไปได้หากไม่ได้รับการสนับสนุน
อย่างเพียงพอจากเครือข่ายการสื่อสาร ด้วยเหตุนี้ หากมีการน�าการสื่อสารมาใช้
ให้ถูกต้องแล้ว ก็จะสามารถช่วยส่งเสริมการพัฒนาประเทศได้ อาจกล่าวได้ว่า
การสื่อสารเป็นกระบวนทัศน์ของการพัฒนา และเป็นเครื่องมือหรือวิธีการของ
การพัฒนา
7

8. ดังนั้น การสื่อสารเพื่อการพัฒนา จึงหมายถึง การน�าเอาสื่อทุกรูปแบบ
มาช่วยสนับสนุนกระบวนการพัฒนาประเทศ ได้แก่ การพัฒนาเศรษฐกิจ
การเมือง สังคมและวัฒนธรรม ทั้งนี้เพราะในประเทศที่ก�าลังพัฒนามีความ
จ�าเป็นเร่งด่วนจะต้องกระตุ้นกระบวนการพัฒนาประเทศให้บรรลุเป้าหมาย
ตามต้องการ การสื่อสารจึงเป็นปัจจัยส�าคัญอย่างหนึ่งที่จะช่วยผลักดันให้
กระบวนการพัฒนาประเทศส�าเร็จลุล่วงไปด้วยดี (สุรสิทธิ์ วิทยารัฐ, 2549)
นอกจากนี้ ยังเป็นแนวคิดที่มีวิธีการน�าไปสู่การปฏิบัติ ซึ่งต้องมีการ
น�าเอาการสื่อสารทุกรูปแบบมาช่วยส่งเสริมสนับสนุนกระบวนการพัฒนา
ประเทศ ไม่ว่าจะเป็นการสื่อสารระหว่างบุคคลหรือการสื่อสารมวลชน ในยุค
แรกของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา กล่าวได้ว่า เป็นลักษณะหนึ่งของการสื่อสาร
ที่ใช้กลยุทธ์สื่อมวลชนแทนที่สื่อประเภทอื่น ๆ เพื่อสร้างความทันสมัย อัน
สอดคล้องกับแนวคิดของการพัฒนา ต่อมาได้เริ่มเน้นเรื่องของการสื่อสารแบบ
มีส่วนร่วม (Participatory Communication) ของคนในชุมชน (Commu-
nity–based) และท้องถิ่น (Local-based) ซึ่งเป็นลักษณะของการสื่อสารที่
ยึดถือการตอบสนองความต้องการของชุมชนเป็นเป้าหมายหลัก จึงมีการผสมผสาน
การใช้สื่อในรูปแบบต่าง ๆ มากขึ้น เพื่อให้ข้อมูลข่าวสารสามารถเข้าถึงและเป็น
ที่เข้าใจ ยอมรับจากคนในชุมชนและท้องถิ่น (กาญจนา แก้วเทพ, 2548) การ
สื่อสารเป็นปัจจัยส�าคัญอย่างหนึ่งที่จะช่วยผลักดันให้กระบวนการพัฒนาประเทศ
ส�าเร็จลุล่วงไปด้วยดี
การเปลี่ยนแปลงทางสังคม (Social Change)
การเปลี่ยนแปลง หมายถึง สภาวะของการเคลื่อนไหวในสถานการณ์
ใดสถานการณ์หนึ่ง จากเวลาหนึ่งถึงอีกเวลาหนึ่ง การเปลี่ยนแปลงไม่ได้สะท้อน
ให้เห็นถึงผลทางด้านบวกแต่อย่างเดียว แต่สะท้อนให้เห็นถึงผลทางด้านลบ
(เสถียร เชยประทับ, 2531)
8

9. ความพยายามในการเปลี่ยนแปลงสังคม ไม่ว่าจะเป็นในรูปแบบของการ
เปลี่ยนแปลงทัศนคติ หรือการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม ล้วนแล้วแต่มีวัตถุประสงค์
เพื่อการพัฒนาสังคมหรือประเทศทั้งสิ้น ซึ่งมีหลากหลายแนวความคิดที่
ถูกน�ามาใช้ในการพัฒนาดังกล่าว อย่างไรก็ตาม สิ่งจ�าเป็นที่สุดส�าหรับการ
เปลี่ยนแปลงในแต่ละสังคม คือ การที่ประชาชนต้องเปลี่ยนแปลงตนเอง
การเปลี่ยนแปลงทางสังคมมิใช่เป็นการเปลี่ยนด้านใดด้านหนึ่งโดย
เฉพาะ แต่เป็นการเปลี่ยนแปลงของทุก ๆ ด้าน การเปลี่ยนแปลงอย่างหนึ่งอาจ
ส่งผลสะท้อนต่อเนื่องกันไปเป็นลูกโซ่และผลสรุปก็คือ เกิดการเปลี่ยนแปลง
ทางสังคม และการเปลี่ยนแปลงที่สังคมก�าลังต้องการก็คือ การเปลี่ยนแปลงที่
เรียกว่า “การพัฒนา” (Development) ทั้งนี้ก็เพราะว่า การพัฒนาเป็นการ
เปลี่ยนแปลงที่ได้ก�าหนดทิศทางและจุดมุ่งหมายไว้ตามระยะเวลาที่ก�าหนด
โดยทั่วไป การเปลี่ยนแปลงทางสังคมที่เกิดขึ้นนั้น มีสาเหตุที่ส�าคัญ
มาจากการเปลี่ยนแปลงที่เป็นไปตามธรรมชาติประการหนึ่ง กับการเปลี่ยนแปลง
ที่เกิดขึ้นจากมนุษย์เป็นผู้กระท�าอีกประการหนึ่ง การเปลี่ยนแปลงทางสังคมท�าให้
ทุกสังคมมีการเปลี่ยนแปลงไปสู่สังคมสมัยใหม่ที่มีการพัฒนาการอย่างต่อเนื่อง
ปัจจุบันมีหลายประเทศที่มีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างของสังคมจากสังคม
เกษตรกรรมไปสู่สังคมอุตสาหกรรม
Rogers (1995) ได้ให้ความหมายของการเปลี่ยนแปลงทางสังคม
(Social Change) ว่า หมายถึง กระบวนการซึ่งมีการเปลี่ยนแปลงในโครงสร้าง
และหน้าที่ของระบบสังคม เมื่อมีความคิดใหม่ ๆ ถูกประดิษฐ์คิดค้นขึ้นมา มีการ
แพร่กระจายออกไป และได้รับการยอมรับหรือไม่ยอมรับ จนน�าไปสู่ผลกระทบต่อ
สังคม นั่นหมายถึงว่า การเปลี่ยนแปลงทางสังคมได้เกิดขึ้นแล้ว
การเปลี่ยนแปลงทางสังคม หมายถึง การที่ระบบสังคม กระบวนการ
แบบอย่าง หรือรูปแบบทางสังคม เช่น ขนบธรรมเนียมประเพณี ระบบครอบครัว
9

10. ระบบการปกครอง ได้เปลี่ยนแปลงไป ไม่ว่าจะเป็นด้านใดก็ตาม การเปลี่ยนแปลง
ทางสังคมนี้อาจจะเป็นไปในทางก้าวหน้าหรือถดถอย เป็นไปได้อย่างถาวร
หรือชั่วคราว โดยวางแผนให้เป็นไปหรือเป็นไปเอง และที่เป็นประโยชน์หรือให้
โทษก็ได้ทั้งสิ้น (ราชบัณฑิตยสถาน, 2524)
นอกจากนี้ การเปลี่ยนแปลงทางสังคม ยังเป็นการเปลี่ยนแปลงใน
ระดับโครงสร้างของสังคม (Social Structure) และบทบาทหน้าที่ที่เกิดขึ้น
ภายในระบบสังคม (Social System) ตลอดจนเป็นการเปลี่ยนแปลงใน
องค์ประกอบต่าง ๆ ของสังคม ได้แก่ ประชากร วัฒนธรรม การจัดระเบียบ
ทางสังคม เทคโนโลยี อาจกล่าวได้ว่า การเปลี่ยนแปลงทางสังคมเป็นกระบวน
การที่มีการเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นในโครงสร้างและหน้าที่ของระบบสังคม ซึ่งระบบ
สังคม คือ การรวมกันของหน่วยต่าง ๆ ในสังคมซึ่งมีหน้าที่แตกต่างกัน แต่มี
หน้าที่ร่วมกันในการแก้ปัญหาใดปัญหาหนึ่งเพื่อบรรลุวัตถุประสงค์ร่วมกัน
ลกษณะของการเปลยนแปลงทางสงคม สามารถแบงไดเปน 3 ชวง ไดแก่
ั ี่ ั ่ ้ ็ ่ ้
1) โลกยุคที่ 1 สังคมเกษตรกรรม
มนุษย์ได้ค้นพบการท�าเกษตรกรรม รู้จักการเพาะปลูกและการ
เลี้ยงสัตว์ เพื่อเป็นฐานรากทางเศรษฐกิจของตน สังคมเกษตรกรรมท�าให้เกิด
การอยู่รวมกัน มีการครอบครองที่ดิน และสะสมสัตว์เลี้ยงตามมา สังคมเกิด
ความไม่เท่าเทียมกัน มีการแบ่งชั้นของคนในสังคมตามความร�่ารวย สังคมต้อง
สร้างระบบควบคุมสังคมเพื่อจัดการความเป็นระเบียบเรียบร้อย มีองค์กรที่ท�า
หน้าที่ปกครองสังคม และเนื่องจากสังคมพื้นฐานเป็นเกษตรกรรมนี้เอง มนุษย์
จึงได้พัฒนาให้เป็นสังคมอุตสาหกรรมและเทคโนโลยีที่ปรากฏให้เห็นในปัจจุบัน
2) โลกยุคที่ 2 สังคมอุตสาหกรรม
ความเจริญก้าวหน้าทางเทคโนโลยีเกิดขึนอย่างต่อเนือง มีการประดิษฐ์
้ ่
10

11. สิ่งใหม่เพื่อใช้ในการด�ารงชีพเกิดขึ้นมากมายหลายอย่าง การด�ารงชีพของมนุษย์
จึงเปลี่ยนจากการใช้แรงงานสัตว์และคนไปใช้แรงงานเครื่องจักร มีการผลิตเป็น
จ�านวนมากเพื่อการค้า วัถตุดิบที่ใช้ในการผลิตไม่ได้จ�ากัดอยู่แต่เฉพาะผลผลิต
ทางการเกษตรเทานน แตรวมถงทรพยากรธรรมชาตอน ๆ ทสามารถนามาแปรรป
่ ั้ ่ ึ ั ิ ื่ ี่ � ู
เป็นสินค้าตามที่ตลาดต้องการ เกิดชุมชนเมืองที่มีคนอยู่กันอย่างหนาแน่น
3) โลกยุคที่ 3 สังคมข่าวสาร
เนื่องจากโลกาภิวัตน์ที่โลกเชื่อมต่อถึงกัน จึงท�าให้สังคมโลกเข้า
สู่ยุคสังคมข่าวสารที่ข่าวสารเป็นสิ่งส�าคัญ ใครมีข้อมูลข่าวสารมากย่อมได้เปรียบ
และต้องรู้จักเลือกน�ามาประมวลให้เกิดประโยชน์ นอกจากนี้ ยังต้องพิจารณาว่า
ทุกคนสามารถเข้าถึงข้อมูลข่าวสารได้มากน้อยเพียงใด ถ้าส่วนใหญ่ยังไม่สามารถ
เข้าถึงแหล่งข้อมูล ส่วนใหญ่ยังไม่ได้น�าข้อมูลมาใช้ให้เกิดประโยชน์ ก็ไม่จัดว่า
อยู่ในยุคสารสนเทศหรือสังคมข่าวสาร
4) โลกยุคที่ 4 สังคมความรู้
เป็นการผลิตฐานความรู้ใหม่ และกระบวนโลกาภิวัตน์ต่างขับ
เคลื่อนโดยเทคโนโลยีที่มีการพัฒนาอย่างรวดเร็ว ทั้งนี้มีเทคโนโลยีข่าวสารและ
การสื่อสารเป็นพื้นฐานซึ่งก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงของสังคม
ลักษณะของการเปลี่ยนแปลงทางสังคม
แนวโน้มของการเปลี่ยนแปลงทางสังคมในปัจจุบันมีหลายประการ เช่น
สังคมมีขนาดใหญ่ขึ้น มีความไม่เท่าเทียมกันเกิดขึ้นภายในสังคมและระหว่าง
สังคมเพิ่มขึ้น มีการตั้งถิ่นฐานเป็นชุมชนถาวรและชุมชนเมืองมากขึ้น มีสิ่ง
ประดิษฐ์ใหม่เพิ่มขึ้น ตลอดจนมีผลผลิตทางวัฒนธรรม เช่น ข่าวสาร ความรู้
เพิ่มมากขึ้น แต่โดยทั่วไปแล้ว สามารถแบ่งลักษณะของการเปลี่ยนแปลงทาง
สังคมได้เป็น 2 ประเภทใหญ่ ๆ ได้แก่
11

12. 1) การเปลี่ยนแปลงที่มาจากภายในของระบบสังคม
เป็นการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นจากการที่สมาชิกภายในระบบสังคม
นั้นเป็นผู้ประดิษฐ์คิดค้นสิ่งใหม่ ๆ และเผยแพร่เอง เช่น การเปลี่ยนแปลงของ
สภาพอากาศ ท�าให้คนในชุมชนต้องประดิษฐ์เครื่องนุ่งห่มชนิดใหม่ขึ้น และเผย
แพร่ให้มีการใช้ในชุมชนนั้น
2) การเปลี่ยนแปลงที่มาจากภายนอกของระบบสังคม
เป็นการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นเมื่อบุคคลภายนอกมีอิทธิพลท�าให้
เกิดการเปลี่ยนแปลง เช่น คนในชุมชนเลียนแบบการแต่งกายจากคนในเมือง
หรือโครงการต่าง ๆ ที่รัฐหรือหน่วยงานเอกชนจัดขึ้นเพื่อการพัฒนาด้านต่าง ๆ
ในชุมชน หรือโดยการรับสิ่งใหม่จากสังคมอื่นเข้ามา ก็ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลง
ทางสังคมได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเทคโนโลยีใหม่ทางการผลิต เช่น การใช้เครื่องจักร
กลในการเกษตรแทนการใช้แรงงานคนและสัตว์ ท�าให้เกิดการท�าไร่นาขนาดใหญ่
และลดการใช้แรงงาน เป็นต้น
สาเหตุของการเปลี่ยนแปลงทางสังคม
การเปลี่ยนแปลงทางสังคมส่วนใหญ่มีสาเหตุมาจากการตอบสนอง
ความต้องการของมนุษย์เพื่อให้มีชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น ซึ่งสามารถสรุป
สาเหตุหลัก ๆ ของการเปลี่ยนแปลงได้ดังนี้
1) ความต้องการปรุงแต่งวัฒนธรรมและสังคมให้เจริญงอกงามขึ้น
มีการปรับวัฒนธรรมให้เหมาะสมกับสังคมปัจจุบัน จึงท�าให้เกิดการเปลี่ยนแปลง
ทางวัฒนธรรม เช่น การแต่งกาย การรับประทานอาหาร เป็นต้น
2) การแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมจากสังคมอื่น ซึ่งเกิดจากความเจริญ
ในด้านการสื่อสารที่อ�านวยให้เกิดการติดต่อถึงกันอย่างสะดวกรวดเร็ว การแลก
12

13. เปลี่ยนวัฒนธรรมจากสังคมอื่นจึงเป็นไปอย่างกว้างขวาง
3) ความต้องการของมนุษย์ ท�าให้เกิดการสร้างสรรค์สิ่งใหม่ ๆ ที่น�า
ไปสู่การเปลี่ยนแปลง ซึ่งมนุษย์มีแนวโน้มที่ต้องแสวงหาสิ่งตอบแทนหรือ
สนองความต้องการที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง
4) การเปลี่ยนแปลงสิ่งแวดล้อมทางสังคม เช่น ประชากรมีจ�านวน
มากขึ้น ท�าให้มีการแข่งขันกันสูง เกิดความขัดแย้ง (Conflict) มากขึ้น อัน
เป็นปัญหาที่มนุษย์ต้องหาวิธีการสร้างระเบียบ เพื่อแก้ไขความยุ่งยากดังกล่าว
ดังนั้น วัฒนธรรมของมนุษย์ย่อมเปลี่ยนแปลงไปด้วย
5) การพัฒนาของเทคโนโลยีการสื่อสาร ท�าให้เกิดการเปลี่ยนแปลง
ทางทัศนคติและพฤติกรรมของคนในสังคมอย่างกว้างขวางและรวดเร็ว
อย่างไรก็ตาม ความส�าเร็จของการสื่อสารในอันที่จะส่งผลต่อการ
พัฒนาหรือการเปลี่ยนแปลงทางสังคมไปในทางที่ดีขึ้นนั้น ขึ้นอยู่กับการวางแผน
การสื่อสารอย่างเป็นขั้นเป็นตอน โดยมีรากฐานมาจากข้อเท็จจริงที่มีอยู่ใน
สังคม อันมีเป้าหมายส่วนใหญ่เพื่อส่งเสริมให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทัศนคติหรือ
พัฒนาพฤติกรรมของสมาชิกในสังคมให้เป็นไปในทางดีขึ้น ซึ่งความเปลี่ยนแปลง
นี้สามารถวัดได้ด้วยยุทธวิธีการสื่อสารหลากหลายรูปแบบผสมผสานกัน
การเปลี่ยนแปลงอย่างหนึ่งอาจส่งผลสะท้อนต่อเนื่องกันไป และ
ผลสรุปก็คือ เกิดการเปลี่ยนแปลงทางสังคม แต่การเปลี่ยนแปลงที่สังคม
ต้ อ งการ คื อ การเปลี่ ย นแปลงที่ เรี ย กว่ า “การพั ฒ นา” ทั้ ง นี้ ก็ เ พราะว่ า
การพัฒนาเป็นการเปลี่ยนแปลงที่ได้ก�าหนดทิศทางและจุดมุ่งหมาย รวมทั้ง
มีการควบคุมอัตราการเปลี่ยนแปลงตามระยะเวลาที่สามารถก�าหนดได้ไว้ด้วย
13