1. T.C.
YALOVA ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ÇALIġMA EKONOMĠSĠ VE ENDÜSTRĠ ĠLĠġKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI
ĠNSAN KAYNAKLARI VE ÇALIġMA ĠLĠġKĠLERĠYÜKSEK LĠSANS PROGRAMI
(TEZSĠZ) ıı. DÖNEM
KĠTAP ADI: KOBĠ’LERDE ESNEK ÇALIġMA
YAZAR: PROF. DR. SÜLEYMAN ÖZDEMĠR, DOÇ. DR. ZEKĠ PARLAK
HAZIRLAYAN: TUĞBA ÖZEN 127210001
ÖĞRETMEN: PROF. DR. CĠHANGĠR AKIN
OCAK 2014
0

2. ESNEK ÇALIġMANIN ORTAYA ÇIKIġ NEDENLERĠ
Küreselleşme
Ġşsizlik
Hizmet sektöründeki gelişmeler
Ücret sistemleri
Ġşgücü niteliği
Küreselleşme ve uluslararası rekabet
Teknolojik gelişmeler ve işgücü talebinin azalması
Kesimler arası uzlaşma ve diyalog
ESNEK
ÇALIġMANIN
ANLAġILABĠLMESĠ
ĠÇĠN
AġAĞIDAKĠ
KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI GEREKMEKTEDĠR
ÇEKĠRDEK ZAMAN (CORE TIME): Günlük çalışma süresi içinde işletme tarafından
belirlenen ve bütün işçilerin işyerinde bulunup çalışmak zorunda oldukları sürelerdir.
ESNEK ZAMAN (FLEXITIME): Günlük iş süresinin başında ve sonunda olan ve
işçilerin, bu zaman zarfında çalışıp çalışmamakta serbest oldukları sürelerdir.
ĠġGÜNÜ SÜRESĠ (WORKDAY SPAN): Ġşletmenin açık olup faaliyetini devam ettirdiği
günlük toplam çalışma süresidir. Esnek ve çekirdek zaman ile yemek arasını içine alan bu
süre en az 8, en fazla 24 saat olabilmektedir. Buna, "Bant Genişliği (Bandwidth)" de
denilmektedir.
YASAL ÇALIġMA SÜRESĠ (CONTRACTED ATTENDANCE HOURS): Yasalarla,
toplu ve bireysel iş sözleşmeleri ile belirlenen, işçilerin günlük-haftalık-aylık olarak
çalıştıkları sürelerdir.
HESAPLAMA DÖNEMĠ ( ACCOUNTING PERIOD): Esnek zamanlı çalışmada,
işçilerin günlük veya haftalık çalışma süreleri değişebileceğinden dolayı, işçilerin çalıştıkları
sürelerin belirli dönemlerde hesaplanması gerekmektedir. "Hesaplama dönemi", yasal ve
sözleşmelerden doğan haklara uyumu sağlamak için,işçilerin çalıştığı sürelerinin toplandığı
dönemlerdir. Bu dönem, haftalık, iki haftalık, aylık veya yıllık olabilmektedir. Hesaplama
dönemi, ücret ödeme dönemi ile aynı olabileceği gibi farklı da olabilmektedir.
1

3. ESNEK ÇALIġMADA ĠLK UYGULAMA
Batıda esnek-zaman modelinin ilk uygulanışı, Federal Almanya'da "Messerschmidt Bölkow - Blohm" işletmesinde 1967 yılında gerçekleşmiştir. O tarihte, esnek çalışma
süresinin uygulanmasının en önemli nedeni, işe geliş ve işten çıkış saatlerinde çok yoğun
olan trafik sıkışıklığına bir rahatlama getirmekti.
ESNEK ÇALIġMA ĠLE ĠLGĠLĠ ÖRNEK OLAY
HEWLETT - PACKARD CORPORATION:
Esnek-zaman modelini uygulayan işletmelerden biri, elektronik ve bilgisayar
sektöründe faaliyet gösteren ABD firması Hewlet-Packard Corporation'dır. Hewlet-Packard,
esnek-zaman modelini ilk olarak 1967 senesinde Almanya'da Boeblingen şehrindeki
işletmesinde çalışanların yaklaşık % 90'ına uygulamıştır.
Bu çalışma şeklinin uygulanma nedeni olarak, çalışanlara kendi özel ve çalışma
hayatlarını daha esnek ve rahat bir biçimde ayarlayabilme imkanının verilmesi diye
belirtilmiştir. Böylece, işçiler aileleri ile daha fazla ilgilenebilecekleri gibi, işe gidiş
gelişlerde trafik sıkışıklığına maruz kalmayacaklardır.
Hewlet-Packard firmasında, esnek-zaman modelinin bir yıl uygulanmasından sonra
yapılan araştırmada, uygulamayla ilgili şu sonuçlar elde edilmiştir.
1) Ġşgücü ve işyeri verimliliği artmıştır.
2) Gecikmeler ve işe gelmemeler azalmıştır.
3) Çalışanların morali artmıştır.
4) Ġşe gidip-gelme ile ilgili sorunlar ve yolda geçen süreler azalmıştır.
2

4. ESNEK ÇALIġMA BĠÇĠMLERĠ
ĠSTĠHDAM ĠLĠġKĠLERĠ BAKIMINDAN ESNEKLĠK
Kısa Süreli veya Geçici Ġstihdam
Belirli Süreli Ġstihdam
Kısmi Zamanlı Çalışma
Geçici Ġstihdam Büroları
Taşeronlaşma
Tele Çalışma
a) Gezici Büro
b) Uydu Çalışma Merkezi
c) Komşu Çalışma Merkezi
d) Elektronik Ev Çalışma Hizmeti
e) Elektronik Hizmet Ofisi
ÇALIġMA SÜRELERĠ BAKIMINDAN ESNEKLĠK
Part- Time Çalışma
Çağrı Üzerine Çalışma
Yoğunlaştırılmış Ġş Haftası
Ġş Paylaşımı
Çalışma Sürelerinin Yıllık Olarak Hesaplanması
Esnek Zaman veya Sıfır Saat Sözleşmesi
Vardiya Çalışması
Esnek Emeklilik
Fazla Çalışma
3

5. ESNEK ÇALIġMA NEDĠR?
ESNEKLĠK:Esneklik ve esnek çalışma, işverenler için ‘’rekabet edilebilirlik’’, işçiler için ‘’ iş
yaşam dengesi’’, ve devlet için ise ‘’işsizlikle mücadele de ciddi bir önlem’’ olarak özetlenebilir.
ESNEK ÇALIġMA: çalışma yeri, çalışmanın başlama ve bitiş zamanı, çalışma şartları çalışma
biçimi, çalışma karşılığında işçiye ödenecek ücret gibi çalışma ile ilgili tüm konuların sabit bir
konuma oturtulmadan, işçi ve işverenin kendi aralarında anlaşarak belirlemesine imkan veren bir
çalışmadır.
ESNEK ÜRETĠM: Üretim sisteminin piyasadaki değişikliklere hızlı ve etkili bir şekilde uyum
sağlayabilmesi olarak tanımlanmasıdır.
GÜVENCELĠ ESNEKLĠK: Ülkelerin ve işletmelerin rekabet güçleri ile çalışanların güvenliğinin
birlikte sağlanmasıdır.
ESNEK ÇALIġMANIN ORTAYA ÇIKIġI
SERBESTLĠK DÖNEMĠ
18. yüzyılın ikinci yarısında buhar makinesinin icat edilmesi ve sanayi devriminin başlaması
ile kırsal kesimde tarım işçisi olarak çalışan işçiler köylerden şehirlere gelmiş ve burada kurulan
fabrikalarda seri üretime başlamışlardır. Emek arzının emek talebinden fazla olması çalışma
koşullarının kötüleşmesine ve kendine güvensiz bir işçi kesiminin doğmasına sebep olmuştur. Bu
koşullar altında istismar edilen çocuk işçiler ve ve emeği sömürülen kadın işçilerin oluşmasına
sebep olmuştur.
MÜDAHALECĠ DÖNEM
Serbestlik dönemi sonrasında sömürülen işçilerin haklarını alabilmeleri için devletler
müdahalede bulunmak zorunda kalmışlardır.
Çalışma ilişkilerini düzenlemek için yasalar
çıkarmışlardır. Böylelikle çalışma sürelerinin üst sınırı belirlenmiş, çalışma ortamları düzenlenmeye
çalışılmıştır.
ESNEKLĠK DÖNEMĠ
2. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan yeni teknolojik gelişmeler otomasyonun ve robot
sistemlerinin üretim ve hizmet sektöründe aktif olarak kullanılmasını sağlamıştır. Buda işçi ve
4

6. işveren arasında farklı bir çeşit iş ilişkisinin doğmasına yol açmıştır. Çalışma ilişkilerinde
esnekliğin ortaya çıkışı ile esnek çalışma süreleri ve şekilleri önem kazanmaya başlamıştır.
ESNEKLĠK KAVRAMI VE EMEK PĠYASALARI
Esneklik Türleri
Sosyolojik bir yaklaşımla esnek çalışma seçeneklerini analiz eden Furaker, esnek çalışmayla
ilgili beş farklı kategoriden oluşan bir model sunmaktadır. Bunlar; istihdam esnekliği, iş süreç
esnekliği, çalışma sürelerinde esneklik, işyeri ve coğrafi esneklik ve ücret esnekliğidir.
Standing ise teknolojik gelişme ve küreselleşmenin getirisi olan yeniden yapılanmayı
dikkate alarak üretim ve örgütsel esneklik, ücret sistemi esnekliği, emek maliyeti esnekliği, iş süreç
esnekliği (işlevsel esneklik), iş yapısı esnekliği olmak üzere beş farklı esneklik türü içeren bir
esneklik modeli geliştirmektedir. Ayrıca Standing ücret sistemi esnekliğini yerleşik ve yeni gelişen
istihdam esnekliği (sayısal esneklik) olarak ikiye ayırmaktadır.
Tablo 1: Esneklik Tipleri
Sayısal Esneklik
Çoklu görev, iş zenginleştirme,
çoklu vasıflılık, takım
çalışma saatleri, çalışma süresi muhasebesi
çalışması.
Süresi belirli hizmet akdi, serbest çalışan,
Taşeron işçileri, dışarıdan
kiralık işçi bulma kurumları, düzensiz iş,
DıĢsal
Kısmi zamanlı çalışma, esnekzaman
düzenlenmesi, yıllara göre ayarlanmış
Ġçsel
ĠĢlevsel Esneklik
tedarik ve serbest lisans
mevsimlik çalışma, geçici işten çıkarma
Benner esnekliği işte esneklik ve istihdam istihdam ilişkilerinde esneklik şeklinde iki
kategoriye ayırmaktadır. Buna göre işte esneklik, üretimde ki miktar değişikliklerine, ihtiyaç
duyulan vasıf ve bilgideki hızlı değişimine ayak uydurabilme yeteneğini ifade etmektedir. Buna
karşın istihdamda esneklik ise kısmı – zamanlı, geçici ve belirli süreli istihdam, taşeronluk ve
kiralık işçilik vs. gibi yeni istihdam biçimlerine işaret etmektedir.
5

7. Tablo 2: Emek Piyasalarında Esnekliğin Boyutları
Üretim Sürecinde Esneklik
Ġstihdamda Esneklik
Ġş Miktarında Hızlı Değişime Ayak Uydurma
Dışsal Ġstihdam Ġlişkilerinin Artması
(Geçici Ġstihdam ve Taşeron Ġşçisi)
Ġşin gerektirdiği Vasıf, Beceri ve Bilgide Hızlı Doğrudan Ġstihdam Sözleşmesinin Zayıflaması
Değişime Ayak Uydurma
Ġş Görevinde Reflexivity
Ödünç Ġşçi Bürosu
1. ĠSTĠHDAM ĠLĠġKĠLERĠNDE ESNEKLĠK
Ġstihdam ilişkilerinde esneklik, özellikle işverenin işletmenin değişen ihtiyaçlarını çalışan
sayısını arttırıp azaltarak çabucak ayarlayabilme yeteneği ve kapasitesidir. Ayrıca istihdam
esnekliği işletmelerin işçileri en düşük maliyetle işe alma ve işten işten çıkarma yeteneğini ifade
eder.
1.1.Kısa Süreli veya Geçici Ġstihdam
Geçici istihdam, genellikle hiçbir istihdam güvencesi içermeyen ve tipik olarak parça başı
veya istihdam edildiği süre için ücret ödenen işlerdenoluşmaktadır.
OECD, ödünç iş ilişkisini, belirli süreli iş sözleşmesini, geçici kısmi zamanlı statüde ve çağrı
üzerine çalışanları ve mevsimlik işçileri geçici işçi statüsünde değerlendirmektedir. Bununla birlikte
geçici istihdamın en çarpıcı özelliği, bu tip işçilerin aynı işletme bünyesinde, kadrolu işgücünün
sahip olduğu imkanlardan yararlandırılmadan uzun yıllar geçici statüde tutulmasıdır.
1.2.Belirli Süreli Ġstihdam
Bu tip istihdam, geçici olarak işçilerin sayılarını arttırmak gerektiğinde başvurulan bir
yöntemdir. Standart işlerin aksine, belirli süreli işler üzerinde anlaşılan zaman içinde ve yasal
prosedürleri takip etmeksizin sona ermektedir. Ancak bu konuda istismarların mümkün olması
nedeniyle pek çok ülke bu tip hizmet sözleşmelerin oldukça spesifik şartlarda imzalanmasına izin
vermektedir.
6

8. Geçici işler süresi işveren tarafından belirlenen (mevsimsel iş, işe gelemeyenlerin veya
analık izninde olanların yerine) veya işçi tarafından belirlenen (ücretli izin esnasında) faaliyetleri
içermektedir. Tüm Avrupa ülkelerinde yasalar bu tip işlere yönelik olarak belirli süreli hizmet
sözleşmesi yapılmasına imkan vermektedir.
Bielenksi’ye göre bu tip sözleşmelerin yaygınlaşmasının birkaç nedeni vardır. Birincisi
yoğunlaşan küresel rekabet şartları altında artan belirsizlik sonucu işletmeler gelecekten emin
olmadıkları için işçilerini daimi olarak istihdam etmek yerine belirli süreli hizmet sözleşmesiyle
istihdam etmektedirler. Ġkincisi, işçilerini genellikle daimi statüde istihdam eden işletmelerin, daimi
kadroya geçirmek üzere işe aldıkları işçilerin deneme süresini yasanın öngördüğünden daha uzun
tutmak istemeleridir. Üçüncü de çalışma yasalarının istihdam güvencesi sağladığı ve işten
çıkarmanın maliyetinin yüksek olduğu ülkelerde işletmelerin bu masraftan kaçınmak için bu tip
istihdamı tercih etmeleridir.
1.3. Kısmi Zamanlı ÇalıĢma
Kısmi zamanlı çalışma genellikle normalde daha az sürelerde çalışmayı gerektiren düzenli
bir istihdam şeklidir ve a- tipik çalışmanın en yaygın biçimidir.
Literatürde standart uygulama, haftada ücretli bir işte 30 saatten az çalışanları part- time
olarak tanımlamaktadır. Buna göre haftada 5 saatlik bir işe sahip olanda 28 saatlik çalışan da kısmi
zamanlı işçidir. Bu durumda 31 saat çalışan bir işçi tam zamanlı olarak tanımlanacaktır.
Standing’e göre vardiya sistemi, yüksek yoğunluklu iş ve işin niteliği gereği kısmi zamanlı
istihdam sunmayı tercih eden işletmelerle birlikte iradi olarak iş ve ücretlerini paylaşanlar da kısmi
zamanlı işin kaynağını oluşturmaktadır (1998: 112).
Bu tip çalışma ile ilgili olarak işe alma, işten çıkarma ile kıdem tazminatına yönelik
maliyetler de düşük olduğu gibi pek çok ülkede bu tip işçiler yasal iş güvencesinin kapsamı dışında
kalmaktadır. Ayrıca bazı ülkelerde bu tip işçilerin aldığı ücretlerin düşük olması, vergiden ve
sigorta katkı payından muaf olmaları da kısmi zamanlı çalışmayı cazip hale getirmektedir.
Tüm dünyada kısmi zamanlı çalışanların büyük çoğunluğu satış, temizlik ve garsonluk gibi
düşük ücretli, düşük statüye sahip marjinal işlerde istihdam edilmektedir. Bu işlerde çalışanların
çalışma süreleri ve kazançları düşük olduğu için kanun kapsamı dışında kalmaktadırlar. Ancak
7

9. Ġsveç,Hollanda, Belçika gibi bazı ülkelerde yasaların kısmi zamanlı statüde çalışanlara tam zamanlı
statüde çalışanlarla eşit hakların sağlandığı bilinmektedir.
1.4.Geçici Ġstihdam Büroları
Geçici istihdam bürolarından işçi temini esasen, işletmelerin istihdam fonksiyonlarını ve ya
işgücünün idari kontrol ve sorumluluğunu dışsallaştırmak istemelerinden kaynaklanmaktadır.
Ġşletmelere sayısal ve dışsal esneklik sağlayan bu tip istihdam, oldukça özel bir niteliğe sahiptir:
ĠLO, işçi, işçiyi istihdam eden ve resmi işveren olan büro ile işçiyi çalıştıran ve iş emirlerini veren
üçüncü işletme arasındaki istihdam ilişkisini ‘’üçlü köşeli’’ ilişkisi olarak tanımlamaktadır (ILO,
2005: 42). Geçici istihdam bürolarının kökeni 1920’de ABD’de Chicago’da geçici olarak hesap
makinesi operatörleri kiralayan bürolara dayanmaktadır.Geçen zaman içerisinde 1950’li yıllara
gelindiğinde veriler ABD’de geçici istihdam sektöründe çalışan 20.000 civarında kiralık işçinin
mevcut olduğunu göstermektedir.
Kimi ülkeler bu büroları, oldukça yararlı emek piyasası aracı kurumu olarak kabul etmekte
ve bu nedenle bu büroların faaliyetlerine yönelik yasal düzenlemeler yapma yoluna gitmişlerdir.
Ancak Türkiye’nin de aralarında bulunduğu bazı ülkeler ise, işe yerleştirmenin ücretsiz kamu
kurumları tarafından yapılması gerektiğinde ısrar etmekte ve bu büroları gereksiz görerek
yasaklamaktadır.
1.5.TaĢeronlaĢma
Taşeronlaşma, esneklik modeli içinde uzaklaştırma stratejisi olarak da tanımlanmaktadır.
1980’li yıllardan itibaren büyük ölçekli işletmelerin ölçeklerini küçültme sürecinin en önemli
araçlarından biridir.
En basit tanımıyla dış tedarik veya taşeronlaşma bir işi yaptırmak maksadıyla ‘’hizmet
sözleşmesinin’’ yerine ticari bir sözleşmenin ikame edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Üretim
maliyetlerini düşürmek ve emekten tasarruf sağlamak için büyük işletmeler her geçen gün daha
fazla faaliyetlerini küçük ölçekli işletmelere veya bünyelerinde oluşturdukları yarı bağımsız
işletmelere devretmektedirler. Taşeronluk artan talebi karşılamak, işletme bünyesinde mevcut
olmayan vasıfları temin etmek ve maliyetleri düşürmek gibi oldukça farklı nedenlerle
kullanılmaktadır. Yapılan araştırmalar, işletmelerin özellikle ana faaliyetleri dışında kalan
faaliyetlerini taşeronlaştırdıkları zaman önemli tasarruflar sağladıklarını göstermektedir.
8

10. Taşeronluk inşaat sektöründe uzun zamandır mevcuttur. Bunun dışında reklam, müşteri
ilişkileri, e-posta, tamir-bakım, temizlik, yemek, üretim, pazarlama, işgücü temini, veri girişi,
koruma ve ar-ge faaliyetleri taşeronlara yaptırılmaktadır.
1.6.Tele ÇalıĢma
Tele çalışma, bilgisayar ve diğer gelişmiş iletişim teçhizatları kullanılarak çalıştıkları
işletmenin dışında ve uzaktan yapılan bir çalışmadır. Çoğu kez işletmeler çalışanları ile firma
arasında bir ağ kurarak tele çalışma ortamını hazırlar.
Huws’a göre beş farklı tele çalışma tipi vardır. Bunlar; ev esaslı tele çalışma, mobil teleçalışma, firma içi tele- çalışma, firmalar arası tele- çalışma ve dağınık takım çalışmasıdır.
Tele-çalışmanın tüm dünyada özellikle gelişmiş ülkelerde 1980’den beri hızla yayıldığı
bilinmektedir. 1980 yılının ortalarında ABD’de 10-15 milyon Civarında insanın tele çalışma yaptığı
tahmin edilmektedir. Yapılan çalışmalarda 2004 yılında ayda en az bir gün evinden tele-çalışma
yapanların ABD’de 24. 1 milyona ulaştığını göstermektedir. Bu rakam 2006’da 33.7 milyona
ulaşmıştır.
Bilgi teknolojisinin ve ağ sistemlerinin maliyetlerinin giderek düşmesi çalışma imkanlarının
maliyetlerini önemli ölçüde düşürmesi, tele çalışmanın verimliliğini ve etkinliğini de giderek
arttırmakta ve her geçen gün daha fazla insanın tele çalışma yapar hale gelmesine imkan
tanımaktadır.
ġekil 3: Tele- ÇalıĢma Tipleri Arasındaki Fark
Evde Tele- ÇalıĢma
Mobil –Tele ÇalıĢma
Evde Küçük Bir Bürodan Kendi
Hesabına –Tele ÇalıĢma
Evde pc ile çalışmak
Asıl işyerinden uzakta
Ev, asıl işyeri veya başka
Yapılan işi Bit kullanarak
çalışmak
yerde iş yapmak için
göndermek
Ġş yaparken BĠT
kullanılır
Daimi, dönüşümlü veya
bağlantısı kullanmak
Müşteri ile iletişim için veya
destekleyici şekilde
E- posta, internet ve
yapılan işi müşteriye
çalışmak
uzaktan erişim
aktarmada BĠT kullanmak
kullanmak
9

11. Tele ÇalıĢma Uygulama ġekilleri
1- Uydu ÇalıĢma Merkezleri
Uydu çalışma merkezleri işletmenin merkezinden uzak, fakat bilgisayar sistemiyle işletmeye
bağlı bulunan çalışma yerleridir. Bu merkezler çalışanların evleri değil, evlerine yakın
merkezlerdir. Her türlü bilgisayar ve haberleşme ağıları ile donatılmışlardır.
2- KomĢu ÇalıĢma Merkezleri
Sadece bir işletmeye değil, birden çok işletmeye bağlı olan çalışma merkezidir. Çalışma
merkezlerinin oluşturulması ve finansmanı bu merkezi kullanan işletmelerce ortak olarak
karşılanmaktadır.
3- Elektronik Ev ÇalıĢması
Elektronik ev çalışması ise, tele çalışmanın en yaygın olan ve evde yapılan şeklidir. Bu
çalışmada bilgisayar ve haberleşme donanımı evde bulunmaktadır. Bu işlere örnek olarak
muhasebecilik, bilgisayar programcılığı gösterilebilir.
4- Elektronik Ofis Hizmetleri
Bu ofisler, çalışanlar tarafından kurulan ve finansmanı çalışanlar tarafından karşılanan
bağımsız hizmet bürolarıdır. Ġşletmelere bilgisayar ve veri işleme hizmeti sunulmaktadır.
5- Gezici Büro
Tele çalışmanın bu şeklinde bir şirket ya da işyeri temsilcisinin iş ile ilgili diğer bölgelere
yaptığı yolculuklarda video,tekst gibi elektronik iletişim araçlarını kullanarak merkezle
bağlantı kurmasıdır.
2.EMEK SÜRECĠ ESNEKLĠĞĠ( ĠġLEVSEL ESNEKLĠK)
Ġşlevsel esneklik Antikson’un modelinde mal piyasalarında yeni mamullere yönelik talepte
meydana gelen değişme etkin bir şekilde tepki verme yeteneğine işaret etmektedir.
Bilgi teknolojisi ve yalın üretim teknikleri, örgüt yapılarının daha basık hale gelmesine ve
bürokratik hiyerarşinin azalmasına yol açmıştır. Bu değişim işgücününçoklu vasıflı olmasını,
üretime sadece fiziksel değil aynı zamanda zihinsel olarak da katkıda bulunulmasını gerekli hale
getirmiştir. Bu da işgücünün vasıf düzeyinin artması ve işlevsel esnekliğin önemli hale gelmesine
yol açmıştır. Bununla birlikte artanrekabet ve piyasada talebin çok hızlı değişmesi ve çeşitlenmesi
çekirdek işgücünün çoklu- vasıflarla donatılmasını ve takım çalışmasını zorunlu hale getirmektedir.
10

12. Özellikle Avrupa’da meslek sendikacılığının güçlü olduğu sektörlerde, iş ayrımı ve mesleki
sınırlar neredeyse ortadan kalkmış durumdadır. Pek çok Avrupa ülkesinde bazı yönetsel görevler
hariç olmak üzere iş tanımlarının genişletilmesi tüm alanda sürmektedir. Fransa’da ve Almanya’da
iş organizasyonunun yeniden yapılandırılması ile ilgili olarak yapılan araştırmalar, işin yenilikçi
yöntemlerle yeniden yapılandırılması yönünde yaygın bir çabanın mevcutolduğunu ve bunun
işgücünün vasıf düzeyinin önemli ölçüde yükselttiğini göstermektedir.
3. ÇALIġMA SÜRELERĠNDE ESNEKLĠK TÜRLERĠ
3.1. YoğunlaĢtırılmıĢ ĠĢ Haftası
Yoğunlaştırılmış iş haftası günlük 8 saat çalışma ile haftalık çalışma süresinin 5 tam günden
az olmasıdır. Diğer bir ifadeyle günde 8 saat ve 5 gün çalışılan 40 saatlik bir çalışma haftası yerine
10 saatlik ve 4 gün çalışmak ve bir gün fazla izin yapmak mümkün olmaktadır.
Yoğunlaştırılmış iş haftası işçilerde yorgunluk, moral bozukluğu ve çocuk bakımını
ayarlayabilme güçlüğü doğururken; işverenler açısından ise işe gelmeme, işe geç gelme ve işçi
devri gibi bazı konularda sıkıntılara yol açmaktadır. Bu tip çalışmanın işçi bulma, işe alma
konularında işletmeye fayda sağladığı gibi bazı işletmelerin verimlilik artışında etkin olarak rol
oynadığı görülmektedir
3.2. ĠĢ PaylaĢımı
Ġşten çıkarmalardan kaçınmak için çalışma sürelerinin kısaltılarak aynı sayıda işçi ile
üretimin sürdürülmesidir. Ġki ya da daha fazla işçinin tam zamanlı bir işin sorumluluklarını
paylaşasıdır. Çalışma süreleri belirlendikten sonra iş yükü, karar alma, problem çözme vs. tüm
görevler ile işin sağladığı ücret ve sosyal haklar eşit şekilde paylaşılmaktadır. Ġş paylaşımı
ekonomik kriz dönemlerinde işçileri işten çıkarmaya alternatif bir yöntem olarak görülmektedir.
3.3. ÇalıĢma Süresinin Yıllık Olarak Hesaplanması
Bu tip esnekliğin esası işçinin çalışma süresinin ve bu süreye dair ücretinin haftalık yerine
yıllık olarak hesaplanmasıdır. Ġşçinin önce çalışması gereken haftalık sabit süreleri belirlenmektedir.
Ġşçi sabit süreleri çalıştıktan sonra, arta kalan çalışma süreleri esnek olarak hesaplanmaktadır.
Genellikle kullanılmayan çalışma süreleri talebin en yüksek olduğu zamanlarda kullanılır.
11

13. 3.4. Esnek Zaman veya Kayan ĠĢ Saatleri
Ġşçilerin işe başlama ve bitirme saatlerinin işletme yönetiminin belirlediği bir limit
çerçevesinde değişmesi olarak tanımlanmaktadır. Bazı esnek zaman programları işçilere ileride
kullanmak üzere fazla çalışma süresi depolama imkanı vermektedir. Bunlar, kayan çalışma süreleri,
kayan çalışma saatleri, uyarlanabilir çalışma saatleri, değişen çalışma saatleri ve bireysel
esnekliktir.
Esnek zamanlı çalışma işçilerin biyolojik çalışma saatlerini kendilerine göre ayarlamasına
fırsat tanımaktadır. Bu da işçilerin etkinliğini ve verimini arttırmaktadır. Ġşçilerin trafiğin yoğun
olmadığı saatlerde işe gidip gelerek yolda harcadıkları zamandan tasarruf ederler. Esnek zamanlı
çalışma işçilerin moralini yükseltmekte, verimlilik ve etkinliklerini arttırmaktadır. Buda dolaylı
olarak işletmenin iş veriminin artışına yol açmaktadır.
3.5. Çağrı Üzerine ÇalıĢma veya Sıfır Saat SözleĢmesi
Yapılan iş sözleşmesi gereğince işçinin iş görme yükümlülüğünü önceden belirlenmiş
çalışma saatleri ve süresi yerine iş çıktığında işyerine gelerek yerine getirmesidir. Bu tür bir işte
çalışma için çağrı yapılması ve işçinin bu çağrıyı kabul etmesi gerekmektedir. Bazı ülkelerde bu
şekilde çalışanlara az da olsa iş güvencesi sağlamak maksadıyla yasal düzenlemeler yapılmıştır.
3.6. Vardiya ÇalıĢması
Ġşçilerin birbirlerinin yerlerini almak suretiyle farklı gün ve gecelerde çalışma sürelerini
organize etme yöntemidir. Başlıca 8 saatlik ikili ve 8 saatlik üçlü kesintili ve 6 saatlik dörtlü
kesintisiz olmak üzere üç farklı vardiya sistemi vardır. Son dönemde üretimin kesintisiz yapılması
gereken sektörlerin oluşması ile esnek vardiya sistemi uygulanmaktadır. Böylelikle üretim 7 gün 24
saat durmadan yapılabilmektedir.
3.6. Esnek Emeklilik
Aşamalı emeklilik, emekliliğe birkaç yıl veya ay kala çalışanların bir çeşit gelir destek
programı eşliğinde çalışma sürelerini veya iş yükünü azaltarak çalışmaya devam etmeleri anlamına
gelmektedir. Bu süre 6 ay ile 10 yıl arasında değişmektedir. Bu düzenlemenin amacı, emekliliği
yaklaşmış olanları mümkün olduğu kadar emek piyasasında aktif olarak tutmak, yaşlı insanların
12

14. sosyal dışlanmasını engellemek, genç işçilere sahip oldukları vasıf ve tecrübeyi aktarmalarını
sağlamak ve sosyal sigortalar üzerindeki yükü hafifletmektir.
3.7. Fazla ÇalıĢma
Fazla çalışma, kısa sürede talep ya da üretim artışını karşılamanın en pratik yoludur. Fazla
çalışma maliyeti yeni işçileri işe almaktan daha düşüktür. Bu nedenle çalışma süresi esnekliği
yaygın bir biçimde tercih edilmektedir. Ücretinin yüksek olması veya izin için kullanılan süreyi
telafi etmesi nedeniyle işçiler açısından caziptir. Ücretli ve ücretsiz olmak üzere iki çeşit fazla
çalışma şekli bulunmaktadır.
ESNEK ÇALIġMANIN TÜRKĠYE’DE YAYGINLAġAMAMASI VE NEDENLERĠ
Esnek çalışmanın Türkiye’de ki işletmelerde henüz düşük bir düzeyde uygulanıyor
olmasının sebepleri
1-Mevzuattaki yetersizlikler,
2- Piyasadan kaynaklanan nedenler,
3-Bilgi ve farkındalık düzeyindeki eksikliklerden kaynaklanmaktadır.
ĠġLETMELERĠ ESNEK ÇALIġMAYA ĠTEN NEDENLER
1. Ġşgücü maliyetlerini düşürmek,
2. Talebe hızla cevap verebilmek,
3. Mevsimsel dalgalanmalara uyum sağlayabilmek,
4. Belli bir işi ya da projeyi tamamlamak,
5. Kaynakları etkin kullanmak,
6. Verimliliği arttırmak,
7. Ġşe geliş- gidiş sürelerini azaltmak,
8. Rakiplerin bu yöntemi kullanmaları,
9. Çalışanların esnek çalışma talebi,
10. Ġzinli olan çalışanların (analık izni, ücretsiz izin vb. ) ikamesini azaltmak,
11. Ġşletmelerin sendikasızlaştırılması gibi sebeplerle işverenler esnek çalışmayı tercih
etmektedirler.
13

15. ESNEK ÇALIġMANIN AVANTAJLARI
1. Daha geniş elaman tedarik fırsatları sunması,
2. Ġşletme açısından değerli ve vasıflı işgücünün elde tutulması,
3. Eleman bulma, işçi devri, işe gelmeme maliyetlerini azaltması,
4. Fazla mesai ücreti gerektirmeden çalışma saatlerinin uzatılmasına olanak sağlaması,
5. Verimlilik artışına yol açması,
6. Ġş tatminini ve motivasyonunu arttırması,
7. Çalışanlara daha fazla serbest zaman vererek, iş yaşam dengesini sağlaması,
8. Daha fazla sayıda kişinin iş yaşamına katılmasını mümkün kılmak,
9. Çalışanların işe gidiş- dönüş sırasında trafikten ve gürültü kirliliğinden uzak tutulması,
10. Ġşyerinde adaleti ve farklılığı dengelemesi,
11. Toplumda istihdamı arttırması ve işsizliği azaltması,
12. Ġşyerinin yoğun olduğu zamanlarda personel sayısının daha iyi planlanmasına olanak
tanıması gibi sebeplerle esnek çalışma tercih edilmektedir.
ESNEK ÇALIġMANIN DEZAVANTAJLARI
1. Esnek çalışmanın planlanması ve idaresinde yönetimin kontrol sıkıntısı çekmesi,
2. Farklı bir insan kaynakları yönetimin ve reorganizasyon gerektirmesi,
3. Ġdari maliyetleri arttırması,
4. Çalışanlar ile mesai arkadaşları ve işverenleri arasında iletişim kopukluğuna yol açması,
5. Mesleki eğitim fırsatlarını sınırlaması,
6. Düşük iş tatminine yol açması,
7. Fiziki ve psikolojik sağlığı tehdit etmesi,
8. Ücretlerde düşüşe yol açabilmesi,
9. Sosyal güvenlik ve diğer özlük haklarında azalma meydana getirmesi,
10. Çalışanların dayanışmasını ve örgütlenmesini (sendikacılığı) tehdit etmesi,
11. Ġş ve yaşam arasında çatışmanın ortaya çıkması vb sebeplerle esnek çalışmanın
dezavantajları bulunmaktadır.
14

16. EKONOMĠK KRĠZ VE ĠġLETMELERDE ESNEKLĠK
Ġşletmelerde esnek çalışma şekillerinin yaygınlaşmasının en önemli sebeplerinden
biri ekonomik krizlerdir. Ekonomik kriz dönemlerinde esnek çalışma uygulayan ülkelerde
krizlerle daha kolay bir şekilde başa çıkılabildiği, işsizlik oranlarının düşürülebildiği,
işsizlikte ki ani yükselişlerin önlenebildiği gözlenmektedir.
Özellikle 2008 krizi ile Türkiye’de esnek çalışma çok daha fazla konuşulmaya ve
uygulanmaya başlanmıştır. Ġşletmeler krizin etkilerini en aza indirmek, çalışanların işten
çıkartılmalarını önleyebilmek için kısmi süreli çalışma, esnek sürelerle çalışma, ücretli ve
ücretsiz izin vb. gibi çok sayıda esnek çalışma yöntemini devreye sokmuşlardır.
ĠġLETMELERDE UYGULANAN ESNEK ÇALIġMA BĠÇĠMLERĠ ĠLE ĠLGĠLĠ
ARAġTIRMALAR
1. ĠTO AraĢtırmasında Esnek ÇalıĢma Türleri
ĠTO’nun yaptığı araştırmaya göre 4857 sayılı Ġş Kanunu sonrasında işletmelerde
%11 oranında esnek çalışma kullanıldığı görülmüştür. Ülkemizde yeni iş kanunundan sonra
ki dönemde esnek çalışma uygulamasının yaygınlık kazandığı görülmektedir fakat gelişmiş
Avrupa ülkeleriyle kıyaslandığında, ülkemizde ki iş piyasalarında önemsenecek bir düzeyde
esnek çalışmadan söz etmek mümkün olmamaktadır.
Esnek çalışma uygulayan işletmelerin %84,2’si (tüm işletmeler dikkate alındığında)
bu dönemde ‘’fazla çalışma’’ gerçekleştirmiştir. Yine % 68,4 ‘ü ‘’vardiyalı çalışma’’,
%47,4’ü ‘’belirli süreli çalışma’’, % 42,1’i ‘’deneme süreli çalışma’’ uygulamıştır. Bu
dönemde ‘’telafi çalışması’’, ‘’kısa çalıma’’, ‘’kısmi süreli çalışma’’ ve ‘’geçici iş
sözleşmesi’’ uygulayan işletmeler olmuştur.
2. MESS ve Üye ĠĢyerlerinde ÇalıĢma Süreleri AraĢtırması
Diğer bir araştırma MESS tarafından kendi üyelerine yönelik 2008 yılında metal sanayi
işletmeleri üyelerine yapılan çalışmadır.MESS üyelerinin % 54’ü bir şekilde işyerlerinde çalışma
sürelerinde esneklik hükümlerini uyguladıklarını belirtmişlerdir.En fazla uygulanan esnek çalışma
15

17. şekli ise %48,9 oranı ile telafi çalışmasıdır. Üye işyerleri, esnek çalışma sürelerine ilişkin
düzenlemelerin uygulamam nedenlerinin başında maliyetlerin azalmasını göstermişlerdir. Diğer bir
neden olarak fazla çalışma ücretlerinin azaltılması ve işletmenin rekabet edebilirliğinin arttırılması
olarak açıklanmıştır.
3. Personel Yönetimi Derneği(PERYÖN) ve Esnek ÇalıĢma Saati Uygulaması
Türkiye’de Personel Türkiye’de Personel Yönetimi Derneği tarafından gerçekleştirilen
araştırmaya 93 işletme katılmıştır. Araştırma sonuçları Türkiye’de esnek çalışmanın yaygınlaşmaya
başladığını göstermektedir. Araştırmanın gerçekleştirildiği işletmelerin % 43 ünde işe başlama ve
bitirme saatlerinde esnek çalışma uygulanmaktadır. Yine işletmelerin % 43’ünde kısmi süreli
çalışma gerçekleştirilirken diğer çalışma şekli olan ‘’evde çalışma’’ ise % 20’ler civarında
gerçekleştiği belirlenmiştir. MESS’in anket çalışmalarında oranların fazla olduğu gözükmektedir.
Sebebi ise anket çalışmalarının uluslararası ekonomik krizin en zirve döneminde gerçekleştirilmiş
olmasıdır. PERYÖN’ün gerçekleştirdiği daha dar kapsamlı bu araştırmanın da, genele ilşkin kesin
bir kanaat ortaya koyduğu söylenemez.
16

18. SONUÇ
Esnekliğin amacı değişen koşullara uyum sağlayabilmektir.Esnekliğin ortaya çıkışı fordist
üretimin etkisini kaybetmesiyle ve gelişen teknolojik buluşların (otomasyon, bilişim teknolojileri,
intenet sistemleri, bilgisayar sistemleri gibi) günümüz iş hayatında yaygınlaşmasıyla etkinlik
bulmuştur. Son yıllarda ard ada yaşanan ekonomik krizler de esnek çalışmanın yaygınlaşmasına
sebebiyet vermiştir.
Değişen iş şartlarında ve ekonomik koşullarda işletmelerin ayakta kalabilmeleri ver ekabet
güçlerini arttırabilmeleri, işgücü maliyetlerini düşürebilmeleri için esnek üretim şekilleri işverenler
tarafından tercih edilmektedir.
Çalışanlar ise esnek çalışma ortamı içerisinde evkadınları, emekliler, engelliler ve öğrenciler
hem eğitim hemde ev hayatını esnek çalışmayla birlikte idame ettirebildikleri için tercih
etmektedirler.
Devletler ulusal düzeyde işsizliği önlemek ve istihdamı arttırmak için esnek çalışmaya
destek verirken; sendikalar, esnek çalışmanın ücret düşüklüğü, işçinin işletmeye bağlılığının
azalması, iş ortamından kopuk iş hayatının yaşanması, sosyal güvencelerden yoksunluk gibi
olumsuz etkilerinden dolayı işçilerin etkileneceğini ve ekonomik düzeylerinin aşağıya çekileceğini
düşünerek esnek çalışma çeşitlerine karşı çıkmaktadırlar.
Sonuç olarak esnek çalışmanın global
iş hayatında gelecek yıllarda aktif olarak
kullanılacağı aşikardır.Bu sebeple esnek çalışma biçimlerinin işçi ve işveren yararına olacak şekilde
gerek iç hukuk gerekse uluslararası hukuk çerçevesinde hatlarının net bir şekilde belirlenmesi
gerekmektedir. Esnek çalışmanın işçi maaş düşüşlerinden ve sosyal güvencelerde yoksunluk olarak
devam ettirilmemesi bu konuda da yasal düzenlemelere gidilmesi gerekmektedir.
17

19. 18

20. 19