1. Tema Modelet e Zhvillimit ekonomik Ne Bote
Rajoni : Amerika Veriore
Punoi: Justin Dema
2. Objektivat
Te njohim poziten Gjeografike te Rajonit Amerikano
Verior
The njohim zhvillimin ekonomik dhe urban te Rajonit
Amerika Verior
Te jemi ne gjendje te flasim per kete rajon
4. Gjeografia
Kordileret- të larta, të rrudhosura, piktoreske.Veqohen me:
Parkun Jeloston (Yelloustoun), Kanjonin e Kolorados. Maja
më e lartë në Amerikën Veriore Mak Kinli 6194 m.
Luginat e Mëdha Qendrore- shtrihen në mes Kordilereve,
gjirit Hadson, Apalsheve dhe gjirit të Meksikës.
Malet Apalshet jan në lindje në mes Luginave të Mëdha
Qendrore dhe Ultësirës së Atlantikut. Shtrirje verilindje-
jugperëndim me një gjatësi 2500 km dhe gjerësi 300-500
km. Maja më e lartë Maunt Micell 2037 m. Apalashetjanë të
pasura me minerale dhe fuqi uji.
Ultësira e Atlantikut shtrihet në mes maleve Apalashe dhe
Oqeanit Atlantik. Ajo shkon duke u zgjeruar kah
jugperëndimi, është shum e banuar, në të cilën qytete më të
mëdha të Amerikës Veriore.
5. Në formimin e klimës kan ndikuar: gjersia gjeografike,relievi,hapja
ndaj deteve të ftohtë kah veriu dhe gjirit të nxehtë të Meksikës.
Pjesa më e madhe shtrihet në brezin e mesëm i cili cilsohet me
tipare të klimës kontinentale dhe detare.
Bregdeti verior-shtrihet në brezin e klimës së ftohët-klima polare.
Bregdeti Jugor-zona rreth gjirit te Meksikës janë nën ndikimin e
klimës tropikale dhe subtropikale. Nën ndikimin e rrymës së
Golfsrimit.
Bregdeti i Paqësorit-klimë të butë bregdetare me përjashtim të
pjesës veriore. Cilsohet me të reshura të mëdha
Temperaturat maksimale prej 57 gradë celsius janë shënuar në
Luginën e Vdekjes, në SHBA.
Ndërsa pika më e ftohët prej -66 gradë celsius janë shënuar në
Northice ( Grenlandë).
Të reshurat më të mëdha në kete rajon bien në Hederson Lake 6650
mm ( Kolumbia Britaneze në Kanada).
Klima
6. Shtetet e Bashkuara të Amerikës(SHBA)
Shtetet e Bashkuara të Amerikës (zakonisht të njohura si Shtetet e
Bashkuara, Shtetet e Bashkueme, SHBA oseAmerika, anglisht: United
States of America) janë republikë federale kushtetuese, e përbërë prej
50 shtetesh dhe një qarku federal. Vendi shtrihet kryesisht në Amerikën e
Veriut, ku dyzetetetë shtete të ngjitura dhe Washington, D.C., qarku i
kryeqytetit, ndodhen midis oqeaneve Atlantik dhe Paqësor, në kufi
me Kanadanë në veri dhe Meksikën në jug. Shteti iAlaskës ndodhet në
veriperëndim të kontinentit dhe kufizohet me Kanadanë në lindje
dhe Rusinë në perëndim përtejNgushticës së Beringut. Shteti
i Hawait është arkipelag në mes të Paqësorit. SHBA-të gjithashtu zotërojnë
disa territore, treva ishullore, në Karaibe dhe Paqësor.
Me sipërfaqe prej 9,83 milion km² dhe me popullsi prej 306 milion banorësh,
Shtetet e Bashkuara janë vendi i tretë ose i katërt në botë për nga sipërfaqja, si
dhe i treti sipas hapësirës tokësore dhe popullsisë. Shtetet e Bashkuara janë
njëri prej vendeve më të spikatur për nga shumëllojshmëria etnike dhe
kulturore, si rrjedhojë e emigrimit në shkallë të lartë prej shumë
vendeve. Ekonomia e SHBA-së është më e madhja në botë, me prodhim të
brendshëm bruto (PBB, GDP) vlerësuar më 2008 në shumë prej 14,3 trilion
dollarësh (23 % e PBB-së nominale të botës dhe gati 21 % sipas barazimit të
fuqisë blerëse)
7. Në 1507, hartografi gjerman Martin Waldseemüller punoi hartën e botës
dhe përdori emrin Amerikë (‘’America’’) për hemisferën perëndimore në
nderim të eksploruesit dhe hartografit italian Amerigo Vespuçi.Kolonitë
e mëparshme britanike e përdorën për herë të parë emrin modern të
vendit në Deklaratën e Pavarësisë, duke shpallur “njëzëri pavarësinë e
trembëdhjetë Shteteve të bashkuara të Amerikës,” miratuar nga
“Përfaqësuesit e Shteteve të bashkuara të Amerikës” më 4 korrik
1776.[Emri i sotshëm u finalizua më 15 nëntor 1777, kur Kongresi i Dytë
Kontinental nxori Nenet e Konfederatës, i pari prej të cilëve thotë, “Stili
[emri] i kësaj Konfederate do të jetë ‘Shtetet e Bashkuara të Amerikës’.”
Forma e shkurtër “Shtetet e Bashkuara” (United States) është gjithashtu
standarde. Trajta të tjera përfshijnë “U.S.”, “USA” dhe “America” në
anglisht dhe “SHBA”/"ShBA" e “Amerikë/Amerika” në shqip. Emra
bisedimorë në anglisht përfshijnë “U.S. of A.” (SHB të A-së) dhe “the
States” (Shtetet). “Columbia”, dikur emër i përhapur për Shtetet e
Bashkuara vinte nga emri i Kristofor Kolombit; ai shfaqet në emrin
e Distriktit të Kolumbias.
8. Mënyra standarde për t'iu referuar një qytetari të SHBA-së është
“amerikan.” Në anglisht si dhe në shqip, fjala “amerikan” përdorë
rrallë për t’iu referuar njerëzve që nuk kanë lidhje me Shtetet e
Bashkuara. Në anglisht emrat “United States,” “American” dhe
“U.S.” përdoren edhe në cilësi të mbiemrit për t’iu referuar vendit
(“American values,” “U.S. forces”)
Togfjalëshi “Shtetet e Bashkuara” kryesisht përdoret në shumës
në gjuhën shqipe, ndërsa shkurtimi SHBA përdoret në njëjës
(SHBA, SHBA-ja, SHBA-së etj.) në Shqipëri ose në shumës
(SHBA, SHBA-të, SHBA-ve, etj) në Kosovë. Në anglisht
togëfjalëshi "United States" u përdor fillimisht në numrin
shumës—p.sh. “the United States are”—sikur që është rasti në
Amendamentin e Trembëdhjetë të Kushtetutës së SHBA-ve,
miratuar më 1865. Pas Luftës civile u bë e zakontë që emri të
përdorej në njëjës—p.sh. “the United States is.” Njëjësi është
trajta standarde ; shumësi ruhet në idioma si “these United
States” (këto Shtete të Bashkuara)
9. Gjeografia
Hapësira e përgjithshme tokësore e SHBA-së kontinentale (pjesa ku shtetet kufizohen
drejtpërsëdrejti me njeri tjetrin) është afro 768 milion hektarë. Hawaii, që përfshin një
arkipelag në Paqësorin qendror, në jugperëndim të Amerikës Veriore, ka mbi 1,6 milion
hektarë.Pas Kanadasëdhe Rusisë, Shtetet e Bashkuara janë vendi i tretë ose i katërt më i
madh për nga sipërfaqja e përgjithshme, duke u renditur para ose pas Kinës. Renditja
varet nga mosmarrëveshja territoriale mes Kinës dhe Indisë dhe mënyra e llogaritjes së
sipërfaqes së SHBA-së: “CIA World Factbook” jep 9,826,630 km² statistikat e Kombeve të
Bashkuara tregojnë 9.629.091 km² ndërsa Enciklopedia Britanike 9.522.055 km².[Duke
përfshirë vetëm sipërfaqen tokësore, Shtetet e Bashkuara janë të tretat në madhësi,
menjëherë pas Rusisë dhe dhe pak para KanadasëRrafshi bregdetar
i Atlantikut zëvendësohet nga pyjet dhe kodrat e përsëritshme të Piemontit.Malet
Apalashe e ndajnë bregun lindor prej Liqeneve të Mëdha dhe pllajave të Mesperëndimit.
Lumi Misisipi-Mizuri, sistemi lumor i katërti më i gjatë në botë, rrjedh kryesisht veri-jug
përmes qendrës së vendit. Stepat e rrafshëta e pjellore të Rrafshinave të Mëdha zgjerohen
drejt perëndimit, të ndërprera nga treva malore në juglindje. Malet Shkëmbore (Rocky
Mountains), në kufirin perëndimor të Rrafshinave të Mëdha, shtrihe nga veriu në jug
përgjatë tërë vendit, duke arritur lartësinë më të madhe se 4.300 metra në Kolorado. Më
në perëndim ndodhet Pellgu i Madh dhe shkretëtirat si ajo Mojave. Vargmalet Sierra
Nevada dhe Cascade shtrihen në drejtim të bregut të Paqësorit. Në lartësi prej 6.194
metrash, Mali McKinley iAlaskës është maja më e lartë e vendit. Vullkanet aktive janë të
zakonshme në ishujt Aleute dhe Aleksandër të Alaskës dhe Havai përbehet nga ishuj
vullkanikë. Supervullkani që gjendet në Parkut Kombëtar Yellowstone në Malet
Shkëmbore është veçoria më e madhe vullkanike e kontinentit
10. Shtetet e Bashkuara, me madhësinë dhe larmninë gjeografike, përfshijnë
shumicën e llojeve të klimave. Në lindje të meridianit të 100-të, klima
vargon prej asaj të lagësht kontinentale në veri në atë të lagësht
nëntropikale në jug. Cepi jugor i Floridës ka klimë tropikale, sikurse
Hawaii. Rrafshinat e Mëdha në perëndim të meridianit të 100-të janë
gjysmë të thata. Shumë prej maleve perëndimore kanë klimë alpine.
Klima është e thatë në Pellgun e Madh, shkretinore në jugperëndim,
mesdhetare në bregdetin e Kalifornisë, si dhe oqeanike në bregdetin e
Oregonit, Washingtonit dhe në Alaskën jugore. Pjesa dërmuese Alaksës
ka klimë nënarktike ose polare. Moti ekstrem nuk është i rrallë—shtetet
që lagen nga Gjiri i Meksikës i nënshtrohet uraganeve dhe shumica e
tornedove (dredhëzave) të botës ngjajnë në SHBA.
11. Ekonomia
Shtetet e Bashkuara kanë ekonomi të përzier kapitaliste, që mbështetet në
burimet e begatshme natyrore, infrastrukturën e mirëzhvilluar dhe
prodhueshmërinë e lartë.[ Sipas Fondit Monetar Ndërkombëtar, PVB amerikan
përbën 23% të prodhimit botëror bruto në kursin e këmbimit tregtar dhe gati
21% të prodhimit botëror bruto me barazim të fuqisë blerëse (BFB, PPP). Më e
larta e një shteti sovran, PVB-ja e SHBA-ve ishte 4% më e ulët se PVB-ja e
kombinuar e Bashkimit Evropian me BFB më 2007.[Vendi rangohet i
shtatëmbëdhjeti në botë sipas PVB-së nominale për krye dhe i gjashti në botë
sipas PVB me BFB.] Shtetet e Bashkuara janë importuesi më i madh i
produkteve dhe eksportuesi i tretë, ndonëse eksporti për kokë banori është i
relativisht i ulët. Kanada, Kina, Meksika, Japonia dhe Gjermania janë partnerët
kryesorë tregtarë.[Mallrat kryesorë që eksportohet janë makineria elektrike,
ndërsa automjetet përbëjnë importin parësor.[Shtetet e Bashkuara zënë vendin
e parë në “Raportin e Konkurrencës BotërorePas një zgjerimi që zgjati mbi gjatë
vjet, ekonomia amerikane është në recedim prej dhjetorit 2007
12. Më 2009, sektori privat vlerësohet të konstituojë 55,3% të ekonomisë, ku veprimtare e
qeverisë federale përbën 24,1% dhe veprimtaria e e qeverive shtetërore dhe vendore
(përfshirë transferet federative) përbëjnë 20,6% të mbetura.[Ekonomia është
postindustriale, ku sektorin e shërbimeve kontribuon 67,8% të PVB Rrafshi kryesor i
biznesit përkah qarkullimi është tregu me pakicë; përkah të hyrat neto janë financat dhe
sigurimet.Shtetet e Bashkuara vazhdojnë të jenë fuqi industriale, me produktet kimike si
fushën prijëse në prodhimtari. Shtetet e Bashkuara janë prodhuesi i tretë i naftës në
botë, si dhe importuesi më i madh i saj. Janë prodhuesi më i madh në botë i rrymës
elektrike dhe bërthamore, si dhe gazit të lëngshëm natyror, sulfurit, fosfateve dhe kripës.
Ndërsa bujqësia merr pjesë me më pak se 1% në PVB,[ Shtetet e Bashkuara janë
prodhuesi kryesor në botë për misër[ dhe sojë.Bursa e Nju Jorkut është më e madhja në
botë përkah vëllimi i dollarëve.[Coca-Cola and McDonald's janë dy firmat më të njohura
në rruzull
M ë 2005, 155 milion njerëz ishin të punësuar me pagesë, prej të cilëve 80 % në
marrëdhënie të plotë pune. Shumica, 79 %, ishin të punësuar në sektorin e
shërbimeve.[Me rreth 15,5 milion njerëz, shëndetësia dhe asistenca sociale janë fusha
kryesore e punësimit.] Afro 12% e punëtorëve janë anëtare sindikatash, për dallim nga
30% në Evropën Perëndimore. Banka Botërore i rangon Shtetet e Bashkuara të parat
përkah lehtësia e punëdhënies dhe pushimit të punëtorëve. Mes 1973 dhe 2003, puna
vjetore për mesataren kombëtare u rrit për 199 orë. Pjesërisht si rrjedhojë, Shtetet e
Bashkuara gëzojnë prodhueshmëri më të lartë të punëtorëve në botë. Megjithatë, nuk
udhëheq më në prodhueshmëri në orë sikurse ishte rasti prej viteve 1950 deri në të 1990-
at e hershme; punëtorët në Norvegji, Francë dhe Luksemburg tani janë më produktiv
brenda orës. Krahasuar me Evropën, tatimi në të hyra për korporata dhe mbi pronën
janë zakonisht më të larta, ndërsa taksat e punës, sidomos të konsumimit, janë më të
ulëta
13. Demografia
Shtetet e Bashkuara projektohen nga Byroja e Regjistrimeve të kenë
306.560.000 banorë,[përshirë një vlerësim prej 11,2 milion imigrantësh
ilegalë.[Shtetet e Bashkuara janë vendi i tretë në botë përkah popullsia, pas
Kinës dhe Indisë. Shtimi natyror është 0,89%,[ krahasuar me 0,16% në
Bashkimin Evropian.[Lindshmëria prej 14,16 në 1.000 banorë, 30% nën
mesataren botërore, është më e lartë se cilitdo shtet në Evropë me përjashtim
të Shqipërisë dhe Irlandës.[ Në vitin fiskal 2008, 1,1 milion imigrantë u pajisën
me leje qëndrimi të përhershëm.] Meksika është burimi prijës i rezidentëve të
rinj prej dy dekadash; nga 1998, Kina, India dhe Filipinet qëndrojnë në top
katërshen e vendeve prej nga vijnë mërgimtarët.[Shtetet e Bashkuara janë vendi
i vetëm i industrializuar ku projektohet shtim i madh i popullsisë
Shtetet e Bashkuara kanë popullsi të llojllojshme—tridhjetenjë grupe të
prejardhjes kanë më shumë se një milion pjesëtarë.Amerikanët e bardhë janë
grupi më i madh racor, ku gjermano-amerikanët, irlandez-amerikanët dhe
anglo-amerikanët përbëjnë tri prej katër grupeve më të mëdha të vendit për nga
prejardhja kombëtare.[ Afro-amerikanët janë pakica më e madhe racore dhe
grupi i tretë përkah prejardhja.[ Azatiko-amerikanët janë pakica e dytë më e
madhe racore; dy grupet më të mëdha janë kinezët dhe filipinezët.[Më 2007,
popullsia amerikane përbëhej, sipas vlerësimeve, edhe nga 4,5 milion
amerindianë dhe indigjenë të Alaskës (2,9 milion vetëm të këtij grupi) dhe mbi
1 milion vendës të Hawait ose të ujdhesave të Paqësorit (ekskluzivisht 0,5
milion)
14. Shtimi i popullatës hispanike dhe latine (termet janë zyrtarisht të këmbyeshme) është
trend madhor demografik. 45,4 milion amerikanë me prejardhje hispanike identifikohen
si etni e veçantë nga Byroja e Regjistrimeve; 64 % të hispanikëve janë me origjinë
meksikane.[Mes viteve 2000 dhe 2007, popullata hispanike në vend u rrit për 27 %,
ndërsa ajo johispanike për vetëm 3,6 %.[ Rritja kryesisht i atribuohet imigrimit; që më
2007, 12,4 % e popullsisë amerikane qe lindur jashtë vendit, 54 % prej të cilëve në
Amerikën Latine.[ Pjelloria është gjithashtu faktor; femra hispanike mesatarisht lind tre
fëmijë gjatë jetës së saj. Shkalla e pjellorisë në krahasim është 2,2 për femra zezake
johispanike dhe 1,8 për femra të bardha johispanike (nën shkallën e nevojshme për
zëvendësim, 2,1Minoritetet (të përkufizuara nga Byroja e Regjistrimit, të gjithë tjerët veç
hispanikëve, hispanikët, të bardhët joshumëracorë) përbëjnë 34 % të popullsisë; priten
të bëhen shumicë kah viti 2042.[
Rreth 79 % e amerikanëve jetojnë në hapësira urbane (sipas përkufizimit, këto përfshijnë
edhe periferitë); gjysma e tyre banojnë në qytete me popullsi mbi 50.000.Më 2006, 254
vendbanime të rregullta kishin mbi 100 mijë banorë, nëntë qytetet ishin milionëshe dhe
katër qytete botërore kishin mbi 2 milion banorë (New York, Los Angeles, Chicago dhe
Houston).[ Në SHBA ekzistojnë pesëdhjetë hapësira metropolitane me popullsi më të
madhe se 1 milion.[Prej pesëdhjetë metropoleve me rritjen më të shpejtë, njëzetetri janë
në perëndim dhe njëzetepesë në jug. Metropolet Atlanta, Dallas, Houston, Phoenix dhe
Inland Empire në Kaliforni të gjitha u shtuan në popullsi për tri të katërtat nga 2000 më
2006.
15. Gjuha
Anglishtja është de facto gjuha kombëtare. Ndonëse nuk ka gjuhë zyrtare në nivelin
federal, disa ligje—si kërkesat për natyralizim në SHBA—venë anglishten si standard.
Më 2005, rreth 216 milion, ose 81 % e popullsisë pesë vjeç e sipër, fliste vetëm anglisht në
shtëpi. Spanjishtja, folur nga 12 % e popullsisë në shtëpi, është gjuha e dytë më e
përhapur dhe gjuha e huaj më së shpeshti e mësuar.[ Disa amerikanë avokojnë bërjen e
anglishtes gjuhë zyrtare të vendit, siç është rasti në së paku njëzetetetë shtete Hawaishtja
dhe anglishtja, që të dyja, janë gjuhë zyrtare në Hawai sipas ligjit shtetëror.[ Përderisa
asnjëri shtet nuk kanë gjuhë zyrtare, Meksika e Re ka ligje që mundësojnë përdorimin e
anglishtes dhe spanjishtes, sikurse bën Luiziana për anglisht dhe frëngjisht. tjera, si
Kalifornia, mandatojnë botimin e versioneve spanjisht të dokumenteve të caktuara
qeveritare, përfshirë formularët në gjykata.] Disa treva ishullore janë të garantuara njohje
zyrtare të gjuhëve të tyre vendore, krahas anglishtes: samoishtja dhe gjuha çamorro
njihen në Samoan Amerikane, përkatësisht në Guam; gjuhët karoline dhe çamorro
njihen në Ishujt Veriorë të Marianës; spanjishtja është gjuhë zyrtare në Porto Riko.
16. Feja
Shtetet e Bashkuara janë zyrtarisht komb shekullar; Amendamenti i Parë i Kushtetutës
së SHBA-ve garanton ushtrimin e lirë të fesë dhe ndalon vendosjen e qeverisjes fetare. Në
një studimi më 2002, 59 % e amerikanëve thanë se feja luan “rol shumë të rëndësishëm
në jetët e tyre,” figurë shumë më e lartë sesa në cilindo vend tjetër të pasur.[Sipas një
sondazhi më 2007, 78,4 % të të rriturve identifikoheshin si të krishterë,[ më pask se
86,4 % sa ishin më 1990.[ Konfesionet protestante përbënin 51,3 %, ndërsa katolicizmi
romak, me 23,9 %, ishte konfesioni më i madh individual. Studimi kategorizon
evangjelikët e bardhë, 26,3 % e popullsisë, si kohortën më të madhe religjioze të
vendit;[ një studim tjetër vlerëson evangjelikët e të gjitha racave në 30-35%. Totali i
religjioneve jo të krishtera raportuar më 2007 ishte 4,7 %, në ngritje prej 3,3 % më
1990. Fetë tjera prijëse ishin judaizmi (1,7 %), budizmi (0,7 %), islami (0,6 %), hinduizmi
(0,4 %) dhe unitarianizmi universal (0,3 %).[Nga 8,2 % më 1990,[ 16,1 % më 2007
përshkruan veten si agnostikë, ateistë, ose thjesht si të pareligjion, përmbajtësisht më
pak sesa në shtetet tjera postindustriale si Britania e Madhe (2005: 44 %), por më shumë
se në mbarë botën (2005: 12 %)
17. Kultura
Shtetet e Bashkuara janë komb shumëkulturor, shtëpi e një llojllojshmërie të gjerë të
grupeve etnike, tradita dhe vlerave.[Nuk ka etni “amerikane”; veç popullatave tash të
vogla të amerikanëve dhe hawaianëve vendës, gati të gjithë amerikanët janë pasardhës
imigrantësh të pesë shekujve të fundit.[ Kultura e përbashkët e shumicës së
amerikanëve—kultura qendrore amerikane—është kulturë perëndimore kryesisht e
prejardhur nga traditat e imigrantëve evropianë me ndikimi nga burime tjera, siç janë
traditat e skllevërve të sjellë nga Afrika.Imigrimi më i vonë nga Azia dhe veçanërisht nga
Amerika Latine e kanë zgjeruar përzierjen kulturore, që është përshkruar si kazan i
shkrirjes homogjenizues (melting pot) dhe sahan sallate heterogjene (salad bowl), ku
imigrantët dhe pasaardhësit e tyre ruajnë karakteristika të veçanta kulturore.
Shfaqja e parë filmike komerciale u dha në qytetin e Nju Jorkut më 1894, duke përdorur
kinetoskopin e Thomas Edisonit. Viti vijues shënoi shfaqjen e filmin të parë të
projektuar, gjithashtu në Nju Jork, ndërsa Shtetet e Bashkuara prinë në zhvillimin e
filmave me zë në dekadad në vijim. Prej fillimshekullit XX, industria filmike e SHBA-ve
është bazuar kryesisht në Hollywood, Kaliforni.
Prej fundshekullit XIX, bejsbolli është cilësuar si sporti kombëtar; futbolli amerikan,
basketbolli dhe hokeji në akull janë tri sportet tjera ekipore më të popullarizuara.
Futbolli dhe basketbolli universitar tërheqin më së shumti shikues. Ndërkaq, futbolli
amerikan vlerësohet të jetë sporti më i shikuar. Boksi dhe garat e kuajve ishin sportet më
të popullarizuara individuale, mirëpo tani i kanë lënë radhën golfit dhe garave
automobilistike. Futbolli luhet me të madhe nga të rinjtë dhe nivele amatore; tenisi dhe
sporte tjera janë gjithashtu të pëlqyera.
18. Kanadaja
Kanada është shtet në kontinentin e Amerikës Veriore.
Kryeqyteti i saj është Ottawa.
Kanadaja, së bashku me Alaskën, zë pjesën veriore të Amerikës
së Veriut, pas Rusisë, është vendi më i madh në botë për nga
sipërfaqja. Në jug dhe në veriperëndim kufizohet me SHBA
dhe në tri anë laget nga deti: oqeani Paqësor në perëndim,
oqeani i Ngrirë Arktik në veri dhe oqeani Atlantik në lindje.
Territori i Kanadasë mund të ndahet në tri zona. Në verilindje
gjejmë zonën me male të vjetër, të sheshuar nga erozioni, e cila
quhet Mburojë Kanadeze. Në zonën qendrore, përreth gjirit të
Hudsonit, shtrihet zona e sheshtë e Ultësirave Qendrore. Në
perëndim ngrihen vargmalet e Brigjeve dhe malet Shkëmborë.
Kanadaja është e rrethuar nga ishuj të shumtë, sidomos në veri
të vendit, që shtyhen deri pranë Polit të Veriut. Në lindje, në
Atlantik, ndodhet ishulli më i madh: ishulli Toka e Veriut. Në
perëndim brigjet janë shkëmbore, me fjorde të thellë.
19. Lumenj të shumtë e përshkojnë Kanadanë, shumica derdhen në veri dhe janë të
ngrirë në shumicën e kohës. San Lorenci buron nga liqeni Ontario dhe derdhet
në Atlantik. Ky lumë lidh oqeanin me pesë Liqenet e Mëdhenj.
Në Kanada në veri ndodhen plot 250 mijë liqene. Më kryesorët janë: Liqeni i
Sipërm, Huron, Eire, Miçigan dhe Ontario, që përbëjnë, në jug, një pjesë të
kufirit me SHBA.
Kanadaja ka klimë të ftohtë dhe mbulohet nga pyjet. Më të përhapur janë pisha
e bardhë dhe sidomos, panja e sheqerit, simbol i njohur i vendit: gjethja e saj
është edhe në flamurin kanadez. Ultësira Qendrore përbëhen nga prerí të gjera.
Sot Kanadaja është një ndër shtatë vendet më të industrializuara të botës.
Zhvillimi i saj ekonomik i përket kohëve të vona dhe ka ndodhur në sajë të
lidhjeve të ngushta me ekonominë e SHBA. U zgjerua sektori industrial
(siderurgji dhe metalurgji) dhe industria minerare. Nëntoka e Kanadasë është e
pasur me ar, argjend, hekur, nikel, amiant, uranium dhe burime energjetike
(qymyr, gaz natyror dhe naftë).
Sektori industrial i teknologjisë së lartë (informatika, elektronika,
bioteknologjitë, telekomunikacioni) dhe përpunimi i drurit ka bërë përparime
të mëdha. Kanadaja prodhon 30% të letrës që përdorin gazetat në të gjithë
botën. Vetëm një pjesë fare e vogël e tokës (rreth 10%) përdoret nga bujqësia.
Mbillet gruri (prodhues kryesor në botë), elbi dhe tërshëra. Kanadaja, Meksika
dhe SHBA kanë krijuar NAFTA-n (North American Free Trade Agreement), një
bashkim që i ka forcuar marrëdhëniet e tyre tregtare.
20.
21. Historia
Ndërsa traditat e aborigjenëve ishte që banorët e hershëm kishin
trashëguar pjesë te Kanada-së që nga agu i kohës, studimet e
arkeologjistëve tregojnë prezencen njerëzore në veri Yukon rreth
26,000 vjet më parë, dhe në jug të Ontario rreth 9,500 vjet më
para. Evropianët e parë erdhën kur Vikingët u vendosën
përkohësisht në L'Anse aux Meadows pas vdekjes së Krishtit.
Evropianët e ardhshëm që eksploruan bregdetin e Kanada-së
Atlantike ishin John Cabot në 1497 dhe Martin Frobisher në 1576
nga Anglia, dhe Jacques Cartier në 1534 dhe Samuel de
Champlain në 1603 nga Franca. Ligjet e para të përhershme
europiane u themeluan nga francezët në Port Royal ne 1605
dhe Quebec City në 1608, dhe nga britaniket
në Newfoundland rreth 1610. Eksploruesit europian sollën
sëmundjet europiane, të cilat u përhapën në mënyrë të shpejtë
midis aborigjenëve, gjë e cila solli uljen e popullsisë aborigjene.
22. Demografia
Kanadaja banohet thuajse tërësisht nga popullsia e bardhë, e formuar
nga pasardhësit e kolonizatorëve evropianë. Sot, mbi 60 % e popullsisë
flet anglisht, rreth 24% frëngjisht (Kubek). Grupe të tjera përbëhen nga
italianë, gjermanë dhe holandezë. Kohët e fundit janë shpërngulur edhe
shumë shqiptarë. Niveli i jetesës së kanadezëve është shumë i lartë dhe
janë mjaft të zhvilluara shërbimet sociale. Popullsia e dikurshme
vendase, lëkurëkuqtë dhe eskimezët, jetojnë të mënjanuar dhe përbëjnë
0.5 milionë banorë. Rajoni lindor, sidomos zona e Liqeneve të Mëdhenj
në kufi me SHBA është pjesa më e populluar e Kanadasë, ku ndodhen
edhe qytetet më të rëndësishme. Në pjesën tjetër të vendit, zona të gjera
janë pak të ose aspak të populluara. Qyetet kryesore janë: Otava
(340.000 banorë) kryeqyteti federal, Monteral (1.100.000 banorë),
Toronto (2.800.000 banorë) dhe Vankuver (600.000 banorë).
23. Kultura
Kanada është një vend mërgimtarësh (emigrantëve) dhe kultura e
sajë është një mikro mozaik i kulturës botërore. Në këtë mozaik
kanadezë edhe kultura e krijuar mbi themelet shqiptare ka arritur
të zhvillohet në një shkallë organizimi shoqërorë në bashkësi
kulturore. Për zhvillimin e më tutjeshëm të kësaj kultre
përkujdesen organizata e bashkësi të ndryshme shoqërore
shqiptare dhe kandeze që në gjirin e vetë kanë shqiptarë dhe
fëmijt e tyre me shtetësi kanadeze dhe pjestarë tjerë të kësaj
shtetësie.
Si elemente të kësaj kulture është edhe shkolla shqipe "Nënë
Tereza" në Montreal, themelar më 19 Janar 2002 nga Bashkësia
Shqiptare e Kubekut ne Montreal
24. Gjuha
Kanadaja ka dy gjuhë zyrtare, anglishten dhe frengjishten, prej 59.7%
dhe 23.2% e popullsisë perkatesisht. Kjo e bën Kanadanë një shtet
bilingual.
Himni Kanadez
O Canada! Our home and native land! True patriot love in all thy sons
command.
With glowing hearts we see thee rise, The True North strong and free!
From far and wide, O Canada, we stand on guard for thee.
God keep our land glorious and free! O Canada, we stand on guard for
thee.
O Canada, we stand on guard for thee.
