1. <br /> Манай дэлхийн гадаргын гуравны хоёрыг ус эзэлдэг. Усыг газрын зураг дээр хөх өнгөөр тэмдэглэдэг. Харин мөнх цаст, мөсөн голыг цагаанаар тэмдэглэдэг.<br />Дэлхийн ус буюу усан мандал Дэлхийн бөмбөрцөгийн гадаргын ихэнхийг бүрхсэн их хэмжээний усыг ертөнцийн далай гэнэ. <br />Тэнгис далай98%Эх газрын ус2%<br />Газар доорхи буюу гүний усГадаргын ус<br />Усны гурван төлөв<br /> Ус байгальд хатуу, шингэн, хий гэсэн гурван хэлбэрээр оршдог. <br /> Өвөл болж гадаа хүйтэрхэд 0 хэмээс доош хасах хэмд ус хөлдөнө. Үүнийг усны хатуу хэлбэр гэнэ. <br /> Зун гадаа халуун болоход нарны илчинд ус ууршдаг. Үүнийг усны хийн төлөв гэж нэрлэдэг. <br /> Хавар болж дулаарахад мөс хайлж ус болно. Энэ нь усны шингэн хэлбэр юм. <br />Байгаль дахь усны эргэлт <br /> Их талбайг эзлэн орших усанд нарны илч туссанаар ус хайлж ууршин агаарт шингэдэг. Усны уур агаарт өндөрт хөөрөхдөө хүйтэн агаартай холилдон хөрч усан дуслуудын бөөгнөрөл болдог бөгөөд түүнээс үүл үүсдэг. <br /> Дэлхийн гадаргаас ус ууршиж, бороо эсвэл цас болж газарт буух, гол мөрнөөр дамжин далайд хүрэх үзэгдлийг байгаль дахь усны эргэлт гэнэ. <br />Далай<br /> Дэлхийн бөмбөрцөгийн гадаргын ихэнх хэсгийг далайн ус бүрхдэг. Ертөнцийн далай хуурай газрыг тал бүрээс нь хүрээлж байдаг. <br /> Манай дэлхий эх газар ба арлуудаар тусгаарлагдсан 4 том далайтай. <br /> Хамгийн том далай нь номхон далай ба энэ нь дэлхийн далайн тэн хагасыг эзэлдэг. Номхон далай нь Ази, Африк Австралийн зүүн хэсгээр хүрээлдэг .<br /> Хоёр дахь том далай нь Атлантын далай юм. Ази Австралиас бусад тивтэй хиллэнэ. <br /> Гурав дахь том далай Энэтхэгийн далай нь Ази тивийн өмнөд хэсэг, Африкийн зүүн хэсэг, Австралийн баруун хэсгээр хүрээлдэг. <br /> Хойд туйлын орчимд хойд мөсөн далай оршино. Хойд туйл өвөл зунгүй хөлдүү байдаг болохоор хойд мөсөн далай гэж нэрлэжээ. 4 далай нь өөр өөрийн нэртэй боловч үнэндээ үргэлжилсэн их хэмжээний ус юм. <br /> Далайд дэлхийн хамгийн том амьтан болох халимнаас гадна олон төрлийн загас бусад амьтад амьдардаг. <br /> Далайн ургамал загас усны амьтад нь хүн төрөлхтний хүнсний асар их нөөц юм. Мөн далайн нохой далайн морины арьсаар хувцас хийдэг. Далайн ус нь их давстай шорвог байдаг. 1 л усанд 35г давс байдаг. Дэлхийн далайн усны жингийн 35%-ийг давс эзэлдэг. <br /> Хэрэв бүх давсыг гарган аваад дэлхийн бөмбөрцөгийн хуурай газар дээр тарааж тавибал 153м зузаан давсан үер бүрхэгдэнэ. Дэлхийн далайн усны хамгийн гүн хэсэг нь номхон далайд орших Марианы хонхор юм. Марианы хонхорын гүн нь 110220м.<br /> Далайн усны өнгө <br /> Далайн усыг газрын зурагт тэмдэглэхдээ гүехэн хэсгийг цайвар цэнхэр, гүн болох тусам хар хөх өнгөөр тэмдэглэдэг. Далайн усны өнгө ерөнхийдөө ногоовтор цэнхэр байдаг. <br />Далайн давалгаа<br /> Далайн усны өнгөн хэсэг нь мөнхийн хөдөлгөөнд байдаг. Салхи салхилан , давалгаа байнга давалгаалж байдаг. Ялангуа шуурганы үеэр асар том давалгаа үүсдэг. <br /> Далайн давалгаа эргээ хүчтэй мөргөж байвал далай цалгиж байна гэж ярьдаг ба энэ цалгиа нь аюултай.<br /> Улаан өнгөтэй шүрнүүд олноороо амьдардаг тул “Улаан тэнгис” гэж нэрлэжээ. Шар мөрөн нь алтан хямарлаг шар шороо урсгаж шар тэнгист тунгах учир шорооны булингарын өнгөөр “Шар тэнгис “ гэж нэрлэжээ. <br /> Далайн хар шуургыг цунами хэмээн нэрлэдэг. Цунами нь далайд үүсдэг асар өндөр давалгаанууд юм. Энэ давалгаа нь далайн ёроолд газар хөдлөхөд үүсдэг. <br />Тэнгис <br /> Далайгаас хоолойгоор тусгаарлагдан усжсан хэсгийг тэнгис гэнэ. Тэнгис бол далайн нэг хэсэг юм. Тэнгис олон янз байдаг. Жишээ нь: Беринговын тэнгис, Чукотын тэнгис, Дорнод сибирийн тэнгис, Газар дундын тэнгис, Хар тэнгис, Карибын тэнгис.<br />Суваг <br /> Далай тэнгисүүдийг холбож дөт замыг буй болгохоор хуурай газрыг сэтлэн гаргасан хоолойг суваг гэнэ. <br /> Дэлхийн хамгийн өргөн хоолойнууд Мозамбикийн хоолой 4000км өргөн, 3520м гүн, Солонгосын хоолой 180км өргөн, бассовын хоолой 224км өргөн, 97м гүн, Тайванийн хоолой 130км өргөн, 1680м гүн ажээ. <br />Газрын гадарга дээрх ус<br /> Газрын гадаргын усыг газрын дээрх ба газрын доорхи ус гэж хоёр ангилдаг. Мөнх цас, мөсөн гол, газрын гүний үс, газрын дээрх усыг нийтэд нь гадаргын ус гэнэ. Дэлхийн бүх усны 2%-ийг гадаргын ус эзэлдэг. Энэ багаахан хэмжээний усаар хуурай газрын хүн амьтад бүгд ундаалдаг билээ. <br /> <br />Газрын дээрх усРашаан ус<br />Гол горхи<br />Мөрөн <br />Газрын гадаргын усНуур <br />Мөнх цас мөсөн гол<br />Газрын доорхи буюу гүний ус<br /> -Ул хөрсний ус<br /> -Үе хоорондын <br /> даралтын ус<br />Булаг шанд<br /> Уулын хормой , гол мөрний хөндий, чулуунуудын завсраас ус газрын гадаргад ил ундарч оргилон гарч ирэхийг булаг гэнэ. Булгийн ус ихэвчлэн хүйтэн цэнгэг байдаг. <br /> Өвөл хөлддөггүй усыг харз гэж нэрлэдэг. Харз өвөл хөлддөггүй боловч зуны халуун наранд цэв хүйтэн байдаг нь бас сонин. <br /> Голын ус голдирлоо даган урсахдаа бул чулуу хадыг мөргөн цалгиж хөөсрөн шуугиж урсахыг боргио гэнэ. <br /> Газар доорхи усны шүүрэлтээр үүсэж тогтсон урсгалгүй тогтонги усыг шанд гэнэ. <br /> Голын ус өндөр дээрээс огцом унаж урсахыг хүрхрээ гэнэ. <br /> Дэлхийн хамгийн өндөр хүрхрээ нь Өмнөд Америкт байдаг Анхелийн хүрхрээ юм. Түүний өндөр нь 1054м . <br />Рашаан ус<br /> Янз бүрийн бодистой холилдон газар доороос бургилан гарч ирж байгаа усыг рашаан гэдэг. Рашаан нь халуун, хүйтэн хоёр янз байдаг .<br /> Монгол орны халуун рашаан нь Баянхонгор аймгийн “Шаргалжуут” рашаан сувиллын газар юм. <br /> Өвөрхангай аймгийн Бат – Өлзий сумын нутагт оршдог Хустын рашаан нь сумын төвөөс зүүн урагш 10 гаруй км –ийн зайд байгалийн үзэсгэлэнт тогтоц бүхий газарт байдаг. Энд ходоод, элэг, цөс, зүрх, бөөр, сав, давсаг, чих, нүдний зэрэг олон төрлийн рашаанууд бий. <br />Гол мөрөн <br /> Гол мөрний эх нь булаг юм. Булгаас эх аван урсах жижиг голыг горхи гэнэ. Горхи нь жижиг нарийн байдаг. Олон голууд нийлж мөрөн болно. Мөрөн нь газрын дээрхи усны хамгийн том хэлбэр нь юм. <br /> Олон горхинууд нийлэн урссаар голыг үүсгэдэг. Голын ус эх аван урсаж байгаа газрыг голын эх гэж нэрлэдэг. <br /> Голын урсгал нь алс холын замыг туулан бусад гол болон далай тэнгис нуурт цутгадаг. Үүнийг голын адаг гэнэ. <br /> <br /> Түргэн урсгал бүхий уулын гол, ус, хад, чулуун дээгүүр харгиалан боргио үүсгэж урсдаг. <br /> Уулын гол урсгал ширүүн доошилж, тал газар уруугаа буух тусам урсгал нь удаан тогтуун болдог. <br /> Жилийн дөрвөн улиралд бороо орох, цас хайлах үед голын ус нэмэгдэн эргээсээ халихыг үерлэх гэнэ. <br /> Хавар болохоор голын мөс хайлж усны түвшин гэнэт нэмэгдэхийг шар усны үер гэнэ. <br /> Үерийн үед гольдролоосоо халисан усанд автагдаж байдаг хэсгийг татам гэнэ. <br /> Үерийн ус хүрэхгүй хөндийн ирмэг хэсгийг голын эрэг гэнэ. <br /> Мөрөн <br /> Олон голууд нийлж урссаар улам их устай өргөн мөрөн болно. Гол мөрөн олон эхтэй байдаг. Гол , мөрөн нь далай тэнгист цутгадаг. <br />Голын хөндий <br /> Гадаргын ус зурваслан урсаж байгаа хотгор газрыг голын хөндий гэнэ. Голын хөндий гольдрол, татам, эрэг, дэнж зэргээс бүрдэнэ. Голын ус урсаж байгаа ёроолын хэсгийг гольдрол гэнэ. <br /> Өмнөд Америкт орших Амазонка мөрөн нь дэлхийн хамгийн их устай мөрөн вм. <br /> Дэлхийн хамгийн урт мөрөн Африк тивд орших 6670км урт Нил мөрөн юм. Эх газрын хамгийн том мөрнүүд гэвэл Хөх мөрөн 6300км урт, Шар мөрөн 4670км, Мекнг 4500км урт, Амар мөрөн 4444км, дэлхийн гол мөрний ус 12 хоногт нэг удаа, жилд 30 удаа солигддог байх юм. <br />Нуур <br />Хуурай газрын томоохон хотгор хонхорт тогтсон их хэмжээний усыг нуур гэнэ. Нуурыг гадагшаа урсгалтай, гадагшаа урсгалгүй гэж ангилдаг. Зарим гол нуураас эх авдаг нуурыг урсгал ба цэнгэг устай нуур (Хөвсгөл) гэнэ. Усаа гадагш гаргадаггүй нуурыг тогтмол нуур гэнэ. Тогтмол нуур давстай байдаг.(Увс нуур)<br /> Дэлхийн хамгийн том цэнгэг устай, гүнзгий нуур бол Байгаль нуур юм. Байгаль нуурын гүн нь 1620м, талбай нь 31,5 мянган квадрат километр. Дэлхийн хуурай гадаргын бүх цэнгэг усны нөөцийн 1/3 хувийг Байгаль нуур эзэлдэг. <br /> Дэлхийн хамгийн том нуур Оросын холбооны улсын нутагт оршдог Каспийн тэнгис нь давстай усны томоохон нөөц юм. <br /> Монгол улсад байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий үзэсгэлэнтэй сайхан нуур олон байдаг. <br /> Манай улсад Увс, Өгий, Цагаан нуур, Хар ус, Дөргөн, Бөөн цагаан зэрэг олон нуурууд байдаг. <br />Намаг <br /> Нуур цөөрмийн ус татран ширгэж газрын хөрсний дээд хэсэгт байнга чийг ихтэй болоход намаг үүсдэг. Намгийн 90% нь ус байдаг. <br /> Намгийн гол онцлог нь ургамал өтгөн шигүү ургадаг. Гүехэн нуурууд багассаар намаг болдог байна. <br /> Чийгэнд дассан ургамалтай, тогтоол устай, чийг ихтэй газрыг намаг гэдэг. <br />Мөнх цас, мөсөн гол <br /> Газрын дээрхи мөстлөг нь усан мандлын нэг хэсэг юм. Мөстлөг нь эх газрын усан мандалд чухал үүрэг гүйцэтгэх бөгөөд эх газрын 10%-ийг эзэлдэг. <br /> Мөнх цас <br /> Газрын гадаргын өндөр нэмэгдэх тутам агаарын температур хүйтэрч өндөр уулын оройд зуны халуунд орсон цас бүрэн хайлж дуусдаггүй. Цас хайлалгүй их хэмжээгээр хуримтлагдсаныг “ мөнх цас” гэдэг. Мөнх цасан дээр жил бүр цас нэмж орсоор хуучин цас нь нягтардаг. Нягтарсан цас дулааны улиралд ээгдэж, бүлээн салхинд үрэгдэж гадаргаараа хайлна. Цасны хайлсан ус цасыг хооронд нь барьцалдуулан хөлдөөж мөс болгодог. Мөнх цас ингэж мөс, мөсөн гол болж хувирдаг. <br />Мөсөн гол <br /> Мөс нь гулсамтгай бие тул өндөр уулын оройн хажууг даган аажмаар гулсаж эхэлдэг. Үүнийг мөсөн гол гэнэ. Мөнх цас, мөсөн гол нь дулааны улиралд доод хэсгээсээ хайлж гадаргын ил усны тэжээл болдог. Газрын гүнд ч хөрс нь хөлдүү байх ба ийм хөрсийг цэвдэг гэнэ. Зуны цагт хөрсөн дээрээ халсан ч гүндээ мөнх цэвдэгтэй байдаг. <br />Ус чандмань эрдэнэ<br /> Усны ач тусын тухай өгүүлээд баршгүй билээ. Ус байгаа газарт амьдрал байна. Янз бүрийн амьд биед усны хэмжээ асар их. Хүний биеийн 2/3 нь буюу 70% нь ус байдаг. Хүний цусны 90%, булчингийн нь 75%, ясны нь 28% нь ус байдаг байна. Мөн хүний биеийн халуун 37 градус байдаг. Үүнийг мөн л ус зохицуулдаг байна. <br />Усны тухай оньсого, хэлц үг, ертөнцийн гурав, зүйр цэцэн үгээс<br />Оньсого <br />Өмнөө байгааг хамж дайрна<br />Өндөр товгороос халирч тойрно<br />Зунжингаа шогшин жирийнэ<br />Өвөлжингөө зогсон толийно. / гол мөрөн/<br />Галд шатдаггүй гөлчгөр<br />Усанд живдэггүй мөлчгөр / мөс/ <br />Дээр өндрөөс дэгдэн буув<br />Дөрвөн хөлөөрөө алдан буув<br />Газрын уруу гаслан буув<br />Ганц хөлөө алдан буув / мөндөр/<br />Жороо хар гүү<br />Орой цагаан унагатай / усны мяраа, <br /> загас/<br />Цайдамд <br />Чандага хоноглов / хяруу буух/<br />Хөлгүй гүйгч <br />Хүрзгүй малтагч / урсгал ус/ <br />“ Ус” үг орсон хэлц үг <br />Алтан аяганаас ус уух – жаргал эдлэх<br />Голын ус хоёр шиг – нэг дор байх <br />Усан нүдлэх- уйлах<br />Усан дээр тос гүйлгэм – гөлгөр<br />Ус уух хувь – азтай <br />Усан нүдэт, цусан зүрхт – зүрх зоригтой <br />Усан толгой – юм ойлгохгүй байх <br />Толгой руугаа ус хийх – буруу сэтгэх<br />Ертөнцийн гурван цэнхэр<br />Холоос харагдаж байгаа уул нэг цэнхэр<br />Хонхорт тогтсон ус нэг цэнхэр<br />Хорвоод байгаа тэнгэр нэг цэнхэр<br />Ертөнцийн гурван бэрх<br />Чулуун дээр ногоо ургах нэг бэрх<br />Усан дээр гал түлэх нэг бэрх<br />Үхрийн эвэр дээр цас тогтоох нэг бэрх<br />Ертөнцийн гурван хүслэн<br />Хожгор толгойд үс хүслэн<br />Хувхай модонд мөчир хүслэн<br />Хуурай цайнд ус хүслэн <br />Ертөнцийн гурван давхарга <br />Өндөр тэнгэр үүлэн давхаргатай <br />Өвсөн дэлхий цасан давхаргатай<br />Өргөн далай мөсөн давхаргатай <br />Зүйр цэцэн үгс<br />Булгийн ус оргиловч хүйтэн<br />Буруу санаатан инээвч худал<br />Уул үзээгүй хормой шуух<br />Ус үзээгүй гутал тайлах<br />Хуурай горхинд гүүр барих<br />Цоорхой хувинд ус барих <br />Ус зөөлөн ч чулууг идэх<br />Улс тайван ч хааныг халах <br />Хүн хүнийхээ хүчинд<br />Загас усныхаа хүчинд<br />Ойгүй газар араатан ховор<br />Нуургүй газар загас ховор<br /> <br />Танин мэдэхүй гайхахаас эхэлдэг. /Аристотель/<br /> <br />БЭЛТГЭСЭН БАГШ С. УРАНГУА<br /> <br />МОНГОЛ АРДЫН ОНЬСОГО ТААВАР<br />