bichig usgiin udurt zoriulsan sanamj uguh nom zui.

1. Санамж өгөх номзүйн бүртгэл
Номын санч: Э.Ууганбаяр
2014 он

2. 63.2/5Мон/ Gerelmaa G.
Г 95 Brief catalogue of oirat
manuscripts kept by institute of
language and literature=Хэл
зохиолын хүрээлэнгийн тоод
үсгийн номын товч бүртгэл:
Tom XXVII / Edit L.Bold,
A.Alimaa.-УБ.,2005.-270 х.
Монголчууд бичиг үсгээ боловсронгуй богох
оролдлого хэдэнтээ хийж байсан бөгөөд үүний нэг
нь 1648 онд Хошууд ясны гөрөөчин отгын Шангас
овгийн Зaя бандида Намхайжамцын монгол
бичгийн цагаан толгой дээр үндэслэн зохиосон тод
бичиг юм. Хэл зохиолын хүрээлэн дахь тод
бичгийн дурсгалын бүртгэлийг шашин, тогтоол
тарни, зурхай мэргэ төлгө, сан тахилга, эх зарлиг,
намтар цадиг, түүх, эм дом, сургаал тууж, зан үйл,
үсэг бичиг, бусад зэргээр ангилан бүртгэсэн байна.

3. 63.2/5Мон/ Бямбаа Р.
Б 983 Хэвтээ дөрвөлжин үсэг, түүний
дурсгалууд = The horizontal square
alphabet and its monuments / Ред.
Ц.Шагдарсүрэн.-УБ.,1997.-89х.-Зур.
Өндөр гэгээн Занабазар (1635-1723) олон
хэлэнд тааруулан 1686 онд хэвтээ дөрвөлжин үсгийг
зохиосон нь тухайн үедээ “Шинэ дүрсийн үсэг” гэж
нэрлэгдэж байсан байна. Хэвтээ дөрвөлжин үсэг нь
зохиогдсон цагаасаа хойш 310 жилийн хугацаанд төрийн
бичиг болж нийтэд хэрэглэгдээгүй ч монголчуудын бичиг
үсгийн түүхэнд чухал байр эзэлдэг. Гандантэгчилэн
хийдийн хувраг Данзан-Одсэрийн Эрдэнэзуу хийдийн
хавиас олсон, шар тогон дээр хар бээр, ланз соёмбо,
хэвтээ дөрвөлжин үсгээр, сансркрит, монгол хэлээр
бичсэн 31 мөр бүхийн ханын чимгийн дурсгалыг
хэвлүүлсэн байна.

4. 63.2 /5 Мон/ Лувсанбалдан Х., Шагдарсүрэн Ц.
Л 82 Монголчуудын үсэг бичиг, үг
хэллэгийн түүх гарлаас / Ред.
Ц.Өлзийхутаг.-УБ.,1986.-168х.-Зур.
Хэл шинжлэлийн эрдэмтдийн судалснаар
дэлхий даяар 2500 гаруй хэлээр ярилцаж байгаа аж.
Эдгээр хэлийг хэд хэдэн янзаар аймаглан ангилдаг
байна. Монгол хэлийг түрэг, хамниган /орос хэлээр
тунгусские языки/ хэлтэй нэгэн төрөл хэлэнд багтаж
хэлний шинжлэлд дээрх гурван хэлийг Алтай уулын
нэрээр алтай язгуурын хэлэнд багтаадаг. Олон нийтийн
дунд “хуучин монгол бичиг”, “уйгуржин монгол бичиг”
буюу баруун монголчуудын дунд “Худам монгол үсэг”
гэж нэрлэж заншжээ. “Хуучин монгол бичиг” гэгддэгийн
учир нь монголчууд эртнээс бичиг үсгээ боловсронгуй
болгох зорилгоор шинэ шинэ бичгийн систем
боловсруулан хэрэглэсээр нэлээн олон “шинэ” бичгийг
буй болгож түрүүнийхийг нь “хуучин” бичиг гэж нэрлэж
байсантай холбоотой...

5. 63.2/5Мон/ Лувсанбалдан Х.
Л 82 Монголчуудын үг хэллэгийн
түүхэн гарлаас / Ред. Ц.Өлзийхутаг.-
УБ.,1975.-56х.-Зур.
Монгол хэлний арвин баялаг зарим үг,
хэллэгүүийг тайлбарлан бичсэн байна. Жишээ:
“Хээл хахууль”
Хээл хахууль гэдэг өөрийн зүй бус хэргийг гүйцэтгүүлэх,
бүтээхийн тулд албан тушаалтанд ил буюу далд эд мөнгө,
юм өгөхийг хэлнэ. Энэ үг хээл, хахууль гэсэн хоёр үгнээс
хоршин бүтэж байна. Хээл, хэвэл хоёр бол нэг л үг юм.
Энэ хоёр үгийн утга бол нэгдүгээрт гэдэс, хоёрдугаарт хүн
амьтны үр зулзага тогтоох савыг хэлнэ. Нөгөө хоршин
хэрэглэсэн хахууль гэдэг үгийн утга бол загасны дэгээг
хэлнэ. Ингэхлээр энэ хэллэг дэгээнд хуурамч юм зүүж
залгиулаад загас мэт барих буюу өөрийн эрхэндээ
оруулах гэсэн утга бүхий хоёр үгнээс бүтжээ.

6. 63.2/5Мон/ Дамдинсүрэн А.
Д 275 Монгол дөрвөлжин бичиг /
Ред.Н.Ишжамц, Д.Цэрэнсодном.-
УБ.,1985.-228х.-Зур.
Дөрвөлжин бичиг бол монгол бичгийн соёлын
нэг хэсэн болж ордог. Монголчууд дөрвөлжин бичиг
зохиогдохоос хэдэн зуун жилийн өмнө ч өөрийн бичгийн
соёлын их уламжлалтай байсан юм.
Нэгдүгээр бүлэгт: Дөрвөлжин бичгийн дүрэм хэлний
онцлог, зөв бичлэг, авиа болон үсэг зүй
Хоёрдугаар бүлэгт: Монгол хэл дээр байгаа дөрвөлжин
бичгийн дурсгалууд
Гуравдугаар бүлэгт: Төвдөд байгаа дөрвөлжин бичгийн
дурсгалууд
Дөрөвдүгээр бүлэгт: Дөрвөлжин бичгээр байгаа монгол,
түрэг, араб, хятад хэлээр байгаа бусад зарим дурсгал.
Гэсэн бүлгүүдтэй.

7. 63.2/5Мо/ Монгол уран үсэг /Монгол бичгээр/.-ӨМӨЗО.-1993.128х.
М 692
Энэ номонд монгол бичгийн уран бичлэгийн хэв загварын талаар бичих жишээ
тайлбартайгаар оруулжээ. Үүнд: Урлаг үсгийн хэрэгцээ, урлаг үсгээ хулсан үзгээр бичих
багаж /зургийн хамт/, урлаг үсэг, хулсан үзгийн тиг, усан бийрийн тигийн урлаг үсэг,
дөрвөлжин тиг, эвхмэл тиг, ховор үсэг, угалзан үсэг, угсармал урлаг үсэг, модон барын
тиг, дүрслэл урлаг үсэг, арав тоо бичих олон хэлбэр, ром тоо, хятад хэлний авиа
тэмдэглэх цагаан толгой зэргийг энэ номоос үзээрэй.

8. 63.285Мон/ Шагдарсүрэн Ц.
Ш 154 Монгол үсэг зүй (Эрт үеэс 1921
он хүртэл): Тэргүүн дэвтэр /
Ред.Х.Лувсанбалдан.-УБ.,1981.-
168х.-Зур.
Аливаа үндэстний ном хийгээд үсэг бичгийн
түүх нь тухайн ард түмнийхээ аж төрөл, утга соёл, зан
заншлын бүхий л үйл явдалтай хамгийн нягт холбоотой
байдаг нь хаана гэсэн нийтлэг үзэгдэл билээ. Уг номонд
Монгол, дөрвөлжин, тод, соёмбо, хэвтээ дөрвөлжин,
вагиндрагийн үсэг, монгол үсэг бичгийн галиглах
тогтолцоо, монгол үсэг бичгийн эвхмэл хэлбэр зэргийг
оруулж өгчээ.

9. 63.2/5Мон/ Шагдарсүрэн Ц.
Ш 154 Монголчуудын үсэг бичигийн
товчоон: Үсэгзүйн судалгаа /
Ред.Ш.Чоймаа.-УБ.,2001.-299х.-
Зур.
...Хэл гэдэг зүйл хүнийг бусад амьтанаас ялгаж өгдөг
бол, бичиг гэдэг зүйл соёл иргэншилт хүний
зэрлэгүүдээс ялгаж өгдөг болой... Өөрөөр хэлбэл
зөвхөн соёл иргэншлийн орчинд л бичиг үсэг баймуй,
бичиг үсэггүйгээр соёл иргэншил гэдэг зүйл байж үл
чадмуй...
Өвөг монголчуудын үсэг бичгийн асуудалд, монгол,
хятан, дөрвөлжин, тод, соёмбо, хэвтээ дөрвөлжин,
вагиндрагийн бичиг, латин үсэг, оросжин шинэ бичиг,
монгол үсгийн эвхмэл хэлбэр, галиглах тогтолцоо, төв
азийн ард түмний бичиг соёлын түүхнээ монголчуудын
үсэг бичгийн эзлэх байр суурь, зөрчид бичиг хятан
нарын бичигтэй холбогдох нь, солонгос бичиг монгол
бичигтэй шууд холбогдох нь, тангуд бичиг хятан
бичигтэй холбогдох нь гэсэн дэд бүлгүүдтэй.

10. 63.2 Раднаабадраа
Р 156 Равжамба зая бандидын тууж Сарны
гэрэл хэмээх мэт болой / цув.Ред.
Б.Түвшинтөгс, Ред. Ц.Цэрэндорж.-
УБ.,2008.-202х.
Энэ зохиол бол 17-р зууны монголын түүх,
хэл, соёлыг судлахад чухал ач холбогдолтой сурвалж
юм.
Худам монгол эх: Халхын Зая бандидын номын сангаас
академич Ц.Дамдинсүрэн 1958 онд “Равжамба Зая
бандидын тууж сарны гэрэл хэмээх энэ мэт болой”
хэмээх уг зохиолын монгол бичгийн эхийг олж монгол
улсын төв номын санд шилжүүлэн өгсөн байна. Энэ
зохиол Үндэсний номын сангийн гар бичмэлийн хөмрөгт
7962/96 шифртэй, 77583 дансны дугаартайгаар
хадгалагдаж байна. Уг эх нь болгомол цаасан дээр
бийрээр бичиж сударчилсан /цаасны хэмжээ 20х60 см,
мөрийн тоо: 28-33/ ажээ. Үндсэн бичвэрийн гадуур
шунхаар давхар хүрээ татжээ. Нийт 44 хуудастай, хоёр
талдаа картон хавтастай юм байна. Энэ номонд англи
галигаар эхлэн буулгаж дараа нь монгол бичгийн эхээр
нь хэвлүүлсэн байна.

11. 63.2/5Мон/ Лувсандэндэв А.
Л 82 Шинээр олдсон нэг тюрк
бичээсийн тухай / Ред.
Я.Цэвэл.-УБ.,1956.-7 х.-Зур.
Монголчууд эртнээс наас аливаа ном
судрын зүйлийг маш эрхэмлэн хадгалдаг байжээ.
Ховор ном сударт торго зэрэг эдээр өнгөлсөн
баринтаг, хавтас хийх, баринтагийг тууз зэрэг
зүйлээр оосорлон үзүүрт нь эртний зоос шүр, оюу
эрдэнийн чулуу зэрэг нандин юм уядаг заншилтай
билээ. Үндэсний номын санд хадгалагдаж байгаа
Баахан бандида гэдэг монгол эрдэмтний 1686 онд
эртний энэтхэг хэлнээс монгол хэлнээ орчуулсан
“Гучин хоёр модон хүний үлгэр” гэдэг түүврийн
баринтагт зүүлттэй байсан чулуунд эртний
тюркээр “Чингис хаан, баатар хаан” гэсэн үг
сийлээстэй байсныг орчуулжээ. Уг судалгааг
Монгол, Орос хэлээр бичсэн байна.

12. 63.2/0/ Сэлэнгэ Ч.
С 928 Сонирхолтой үсэг зүй / Хян.
Ч.Отгонбаяр.-УБ.,2001.-82х.-Зур.
Бидний амьдарч буй БИОМАНДАЛ буюу
ШИММАНДЛын гаднах хүрээнд манай гарагийн оюун
санааны бүрхэвч бий бөгөөд тэнд хүн төрөлхтний
мэдлэг мэдээллийн бүх сан хадгалагдах ба түүнийг
НООСФЕР ба ОЮУНМАНДАЛ гэнэ. Шиммандлыг хөрс,
ус, агаар, ургамал, амьтны аймаг гэхчилэн хуваан үзэг
шиг оюунмандлыг дохио тэмдгийн, сэтгэхүйн, зөн
билгийн гэхчилэн мэдэж болмоор.
Амьтны авиа, сонсох эрхтэн, дуу чимээ зэргийг газар
оронд амьдрах онцлогоос хамааран өөр өөр; хадны сүг
зураг, тамга тэмдэг, бичиг үсэг, дүрс үсэг, хэвлэл, ном,
бичиг үсгийн таталган бичих, далд тэмдэг зэргийн
тайлалыг энэ номоос уншаарай.

13. 63.2/5Мон/ Лувсанбалдан Х.
Л 82 Тод үсэг, түүний дурсгалууд /
Ред.Ц.Дамдинсүрэн.-УБ.,1975.-
355хууд.-Зур.
Тод үсгийн талаар гарсан анхны томоохон
бүтээл бол 1847 онд Казанийн их сургуулийн профессор
А.Поповын нийтлүүлсэн “Калмыцкая грамматика” гэдэг
ном юм. А.Попов “Эрдэнийн сан субашид”, “Мэдээтэй
мэдээгүйг ялгагч судар”, “Рамаяна”, “Гэсэрийн тууж”,
Баатар Увтүмэний зохиосон “Дөрвөн ойрадын түүх”,
Халимагийн Дармабал хатнаас Казаний төлөөний сайд
А.Волынскийд илгээсэн захидал зэрэг хэрэглэгдэхүүнийг
ашиглан зохиолоо бичжээ...
...Зая бандидын дотнын шавь Раднаабадраа гэгч
“Рабжамба Зая бандидын тууж сарны гэрэл хэмээх энэ
мэт болой” гэдэг нэртэй номыг 1691 онд зохион дуусгаж
үлдээсэн байна.

14. 63.2/54/ Төв Азийн нүүдэлчдийн бичиг
Т 56 үсгийн товчоон / Ред. Л.Болд, Ж.Бат-
Ирээдүй.-УБ.,2001.-328хууд.-Зур.
...Эртний түрэгийн бичиг болох Орхон
бичиг, эдүгээ хүртэл өөрийн нууцаа бүрэн тайлаагүй
байгаа хятан бичиг, эртнээс улбаатай монгол бичиг,
“олон услын цагаан толгой” гэгдэж байсан дөрвөлжин
бичиг, мөн манж, тод, соёмбо, хэвтээ дөрвөлжин,
вагиндра болн али гали үсгийн тлаар манай
эрдэмтдийн хийсэн судалгааны тодорхой үр дүнг
нийтлэсэн байна. ...хэдийгээр тодорхой бичиг үсгийн
талаар өөр өөр зохиогч бичсэн боловч нэг аргазүйг
баримтласан энэхүү бүтээл нь төв Азийн түүх, соёлыг
сонирхогч хэний ч сэтгэлд нийцнэ...

15. 63.2/5Мон/ Бямбаа Р.
Б 983 Занабазарын дөрвөлжин
үсэг: Монголчуудын бичиг
соёлын хосгүй өв, Халхын
анхдугаар Богд Өндөр гэгээн
Занабазарын зохиосон
дөрвөлжин үсэг хийгээд түүний
дурсгалуудын бүрэн тайлбар
оршвой / Орч. Д.Ганзориг.-
УБ.,2005.-146х.-Зур.
...Занабазарын зохиосон хэвтээ
дөрвөлжин бичигийн уг гарал, судлал, тайлбар,
хэвтээ дөрвөлжин бичгээр бичсэн монгол хэлний
дурсгал, жижиг, том дурсгал, дөрвөлжин үсгээр
бичсэн санскрит хэлний дурсгал, төвд хэлний
дурсгал; -уудыг хэсэгчлэн тайлбартайгаар бичсэн
байна.

16. 76.11 Цэзэн Ж.
Ц 943 Монгол ном: Эрдэм
шинжилгээний бүтээл / Ред.
Л.Түдэв; Хян. Ж.Цэрмаа.-УБ.,1999.-
275х.-Зур.
Ном нь ард түмний он дараалсан бичиг
бөгөөд номд хүн төрөлхтний аугаа их гайхамшигт
мэдлэг, гэрэлт үзэл, ирээдүй...монгол хүн нь урт
удаан замыг туулахдаа тамга үсгээс эхлээд хятан,
монгол, дөрвөлжин, тод, соёмбо, төвд, манж,
нангиад, ланз зэрэг үсгүүдийг хэрэглэж бичиг номоо
тэмдэглэн ирсний дотроос төвд, уйгаржин монгол,
кирилл монголоор хамгийн олон ном хэвлэсэн
түүхтэй...
Номоо хураан тавьдаг тавиураа ч “Дашинга” монгол
хээ угалзаар чимэглэдэг байв.

17. 76.11 Чулуунбаатар Л.
Ч-891 Нүүдэлчин монголчуудын бичиг
үсгийн соёл.-УБ.,2002.-251х.
Монгол нутагт төр улсаа байгуулж явсан эрт
цагийн нүүдэлч ард түмнүүдийн соёлын түүхэн дэх бичиг
үсгийн хэлбэрүүд, руни бичиг, монгол бичиг, хятадын
дүрс үсгээс сэдэвлэж зохиосон бичиг үсэг, дөрвөлжин
бичиг, манс үсэг, вагиндрагийн үсэг, латин үсэгт шилжих
төлөвлөгөө, түүний хэрэгжил, кирилл үсгийг авсан
хийгээд түүний цаашдын хөгжил, 1990 оноос хойших
сонгодог монгол бичгийг сэргээн хэрэглэх хөдөлгөөн
хийгээд үндсэн маргаан зэрэг сэдвүүдийг эл номонд
багтаасан байна.

18. 76.1 Шүгэр Ц.
Ш 947 Монгол модон барын ном / Ред.
Д.Ёндон.-УБ.,1991.-261х.-Зур.
Монголчууд олон зуун жил модон бараар ном
хэвлэжээ. Тэдгээр ном, судар өдгөө бидний өтгөсийн
туулж ирсэн түүх, хөгжил, соёл, зан суртахууныг хойч үед
нь тусган харуулах толь болж үлдсэн байна.
...Монгол овогтны модон бараар ном хэвлэсэн байдлыг
авч үзвэл монголжин аймгууд Х зуунаас, монголчууд ХIII
зуунаас ном хэвлэж эхэлжээ. Ер нь XVI зууны 2-р хагас
хүртэл бурхны шашин төдийлөн дэлгэрээгүй байсан учир
шашны сургаалгүй ном уншдаг байжээ. Харин XVII – XIX
зуунд бурхны шашин газар сайгүй дэлгэрсэн учраас
бурхны шашны үг сургаалгүй ном хэвлэх зам хаагдаж, гол
төлөв шашны судар хэвлэжээ...

19. 76.1 Шүгэр Ц.
Ш 947 Монголчуудын ном хэвлэдэг арга
/ Ред. Д.Цэрэнсодном.-УБ.,1976.-
171х.-Зур.
Модон барын номын нэн эртний дурсгал
нь одоогоос 1330 жилйн тэртээд холбогдох “Очироор
огтлогч” хэмээх судар Британы музейд хадгалагдаж
байна.
...Монголчууд XIII зууны сүүлч XIV зууны эхэн үе
гэхэд өврийн бяцхан дэвтрээс эхлэн том том хөлгөн
судрыг хүртэл эх хэлээрээ орчуулж, хэвлэж байсан
баримт олон бий.
...Ялангуяа “Судар хэвлэдэг арга” гэсэн дэд бүлэгт
модон барын хэвлэлийн бүх дамжлага, нарийн үйл
ажиллагааг дэлгэрэнгүй өгүүлэхийн хамт монголчууд
бэх, будаг, цаас, мод, үйлдвэрийн тоног
төхөөрөмжийг эх орны нөөц баялгийг ашиглан хийж
байсан баримтыг гаргаж ирсэн сайшаалтай.

20. 76.11 Батбаяр Ж.
Ж 332 Монгол уран бичлэгийн түүх
(Богино насны бүдэг бичээс): Тэргүүн
дэвтэр / Ред. Л.Түдэв.-УБ.,2001.-
276 х.-Зур.
...Янз бүрийн тогтолцоо бүхий үсэг бичгийг
зохиож хэрэглэж байсан монгол түмнийхээ оюуны бялаг
түүхийг, эртний үсэг бичгийн дэлгэрлээс тамга тэдмгийн
урлаг хүртэл бичгийн урлагийн хөгжил дэвшлийг доорхи
зургаан бүлэгт нэгтгэв.
1-р бүлэг: Эртний үсэг бичгийн гарал үүсэл, түүний
дэлгэрэл
2-р бүлэг: Уран бичлэгийн тухай
3-р бүлэг: Бийр бэхсийн урлаг
4-р бүлэг: Монгол үсгийн урлаг
5-р бүлэг: Монгол бичгийн эвхмэл хэлбэр
6-р бүлэг: Монгол тамга зүйн судлал гэж төрөлжүүлжээ.
Монгол бичгийн мэргэд, бичгийн хэв хэлбэр, төрөл чиглэл
зэргийг бүлэг тус бүрээс уншиж танилцаарай...