1. 55
Οι βυζαντινές καταβολές του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.
Ο Θενηνθφπνπινο αλήθεη ζηνπο θαιιηηέρλεο εθείλνπο πνπ πάζρηζαλ λα αλνίμνπλ
δξφκνπο ζηελ ηέρλε ζε κηα επνρή πνπ ε Αλαγέλλεζε είρε ππνζηεί θφπσζε, αθνχ
πξνεγνπκέλσο είρε θαηαθηήζεη ηελ νκνξθηά θαη ηειεηφηεηα. Γηα ηνπο λένπο
δσγξάθνπο ππήξρε ην δίιεκκα: ζα κηκεζνχλ θαη ζα εμηδαληθεπηνχλ ζηελ αληηγξαθή
ή ζα ραξάμνπλ λένπο δξφκνπο θαη λένπο ηξφπνπο ηέρλεο. Σην δίιεκκα ν
Θενηνθφπνπινο ζα απαληήζεη δεκηνπξγηθά κε έξγα πνπ απνπλένπλ βπδαληηλή
παξάδνζε, αιιά θαη γλψζε πνπ ζα απνθηήζεη ζηνπο λένπο ηφπνπο πνπ ζα κεηαβεί.
Σε έλα δεκφζην έγγξαθν πνπ εμέδσζαλ νη Βελεηηθέο αξρέο ζην Φάλδαθα ηεο Κξήηεο
ζηηο 28 Σεπηεκβξίνπ 1563, γηα ηελ πξνζηαζία ηεο νηθνγέλεηαο Θενηνθφπνπινπ απφ
θάπνηνλ γείηνλά ηνπο ΜαλέαΜπαιεζηξά, απνθαιχπηεηαη ε χπαξμε ηνπ
εηθνζηδπάρξνλνπ Γνκήληθνπ Θενηνθφπνπινπ ν νπνίνο ήηαλ ήδε «καέζηξνο», δειαδή
επαγγεικαηίαο δσγξάθνο. Σε έλα δεχηεξν έγγξαθν πνπ ζπληάρζεθε ζηηο 6 Ινπλίνπ
1566 θαίλεηαη ε ηδηφρεηξε ππνγξαθή ηνπ Γνκήληθνπ ν νπνίνο ππνγξάθεη σο
«καΐζηξνο (=δάζθαινο) Μέλεγνο Θενηνθφπνπινο, ζγνπξάθνο».
Ο Κξεηηθφο δσγξάθνο έδεζε ζηελ παηξίδα ηνπ ζε κηα επνρή φπνπ εθεί
δηαζηαπξψζεθαλ γφληκα νη πνιηηηζηηθέο παξαδφζεηο ηνπ Βπδαληίνπ θαη ηεο Γχζεο. Σε
κηα επνρή φπνπ ε Παιαηνιφγεηα δσγξαθηθή ηεο Αλαηνιήο είρε αθνκνηψζεη ζηνηρεία
ηεο Ιηαιηθήο Αλαγελλεζηαθήο Τέρλεο. Πξφθεηηαη θπζηθά γηα ηελ επνρή ηεο ψξηκεο,
κεζηήο θαη πνιχπιεπξα εθθξαδφκελεο Κξεηηθήο Αλαγέλλεζεο, ε νπνία
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ αλάγθε ηεο αλαλέσζεο ηεο αγηνγξαθίαο.Μέζα ζηε κηθηή
απηή πνιηηηζκηθή θαηάζηαζε δεκηνπξγεί θαη ν Θενηνθφπνπινο, νπνίνο είλαη θαλεξφ
φηη καζήηεπζε ζε θάπνην απφ ηα εξγαζηήξηα ηεο Κξεηηθήο αγηνγξαθηθήο ηέρλεο.
Σχγρξνλνί ηνπ είλαη ν Μηραήι Γακαζθελφο θαη ν Γεψξγηνο Κιφληδαο, ελψ είλαη
νξαηέο νη θαιιηηερληθέο ηνπ ζπλάθεηεο κε ηνλ θνξπθαίν, ησλ Κξεηηθψλ δσγξάθσλ,
Θενθάλε Σηξειίηδα. Απφ ηηο αξρεηαθέο κειέηεο έγηλε ζαθέο φηη ν Θενηνθφπνπινο
ζηελ Κξήηε είλαη ηέιεηνο επαγγεικαηίαο δσγξάθνο θαη επνκέλσο γλσξίδεη αιιά θαη
δεκηνπξγεί ζχκθσλα κε ηηο αξρέο ηεο Βπδαληηλήο αγηνγξαθίαο.
Σηελ Κξεηηθή πεξίνδν αλήθνπλ ηέζζεξα έξγα ηνπ ηνπιάρηζηνλ ηα νπνία είλαη
πηζηνπνηεκέλα θαη αξθνχλησο ηθαλά γηα λα αλαδείμνπλ ηελ αξρηθή θαιιηηερληθή
αληίιεςε ηνπ Θενηνθφπνπινπ κε ηελ έληνλε βπδαληηλή επίδξαζε ζηηο ηερλνηξνπηθέο

2. 56
εθαξκνγέο. Η θνίκεζε ηεο Θενηφθνπ είλαη έλα έξγν πηζαλφλ πξηλ ην 1567 θαη δείρλεη
ηελ σξηκφηεηα ηνπ ηερλίηεηεο βπδαληηλήο ηερλνηξνπίαο αιιά θαη ηελ νξζφδνμε
πλεπκαηηθφηεηά ηνπ. Σε απηφ ζπλδπάδνληαη ζηνηρεία ηεο Κξεηηθήο ζρνιήο θαη ηνπ
καληεξηζκνχ. Πξφθεηηαη γηα κηα ζχλζεζε κε Παιαηνιφγεηα βάζε θαη αξθεηά Γπηηθά
ζηνηρεία φπσο γηα παξάδεηγκα ην ζηέκκα ηεο Παλαγίαο, ε δηαθφζκεζε ηνπ θεληξηθνχ
θεξνπεγίνπ θαη ε φιε ζθελή ε νπνία θαηαπγάδεηαη απφ ιακπξφ ζείν θσο ζην θέληξν
ηεο «δφμαο» πνπ πεξηβάιιεη ην Φξηζηφ. Σηελ παξάζηαζε ηνπ επαγγειηζηή Λνπθά
παξνπζηάδνληαη επίζεο νη πξνζκίμεηο ησλ δχν θαιιηηερληθψλ ξεπκάησλ Αλαηνιήο θαη
Γχζεο. Η ζηάζε κε ηελ νπνία απνδίδεη ην Λνπθά είλαη θαηά ηα βπδαληηλά πξφηππα
εηθφληζεο ησλ επαγγειηζηψλ, ελψ ν ηπηάκελνο εκίγπκλνο άγγεινο απνηειεί κίκεζε
ηεο κνξθήο ηεο λίθεο πνπ απνδίδεηαη ζηνλ Μπαηίζηα λη΄Άληδειη. Η πξνζθχλεζε
ησλ κάγσλ δηαπλέεηαη απφ πεηξακαηηζκνχο ζε λένπο ηξφπνπο έθθξαζεο θαη
νπσζδήπνηε είλαη απνκαθξπζκέλε απφ ηε βπδαληηλήπαξάδνζε. Έρεη ζε κεγάιν
βαζκφ πηνζεηήζεη ηηο αξρέο ηεο Βελεηζηάληθεο ηέρλεο ζρεηηθά κε ηε ρξήζε ηνπ θσηφο
θαη έρεη ζηξαθεί ζε αλαγελλεζηαθά θαη καληεξηζηηθά πξφηππα. Η πνιιαπιφηεηα ησλ
πξνηχπσλ ηνπ θαλεξψλεη ηηο αλαδεηήζεηο ηνπ λεαξνχ θαιιηηέρλε θαη παξάιιεια ηελ
επλντθή καηηά ηνπ πξνο ηε Γπηηθή ηέρλε, γεγνλφο πνπ ζα δηεπθνιχλεη θαη ηε
κεηαθίλεζή ηνπ ζε λένπο ηφπνπο. Σην κεηαίρκην αλάκεζα ζηελ Κξεηηθή θαη ηε
Βελεηζηάληθε πεξίνδν αλήθεη ην ηξίπηπρν ηεο Μφδελαο. Η ηέρλε ηεο Μφδελαο
ζπκππθλψλεη ην ηέινο ηεο Κξεηηθήο δηαδξνκήο ηνπ θαιιηηέρλε θαη ηελ έλαξμε ηεο
πξνζσπηθήο ηνπ έθθξαζεο πνπ εκθαλίδεη ηελ νηθεηφηεηά ηνπ κε ηα ηδηψκαηα ηεο
Βελεηζηάληθεο ηέρλεο.
Απφ θαιιηηέρλεο , ηζηνξηθνχο, θξηηηθνχο ηεο ηέρλεο ππνζηεξίρηεθε ή ακθηζβεηήζεθε
ε ζρέζε ηνπ Θενηνθφπνπινπ κε ηε βπδαληηλή παξάδνζε. Οη πεξηζζφηεξνη δέρνληαη
φηη ην έξγν ηνπ έρεη κηα κνξθνινγηθή ζπγγέλεηα κε ηελ ηέρλε ηεο Οξζνδνμίαο,
πηζηεχεηαη φηη ε ςπρή ηνπ είλαη Βπδαληηλή, αιιά θαη φηη είλαη ζπλερηζηήο ηεο
βπδαληηλήο εηθνλνγξαθίαο πνπ ήξζε ζηε Βελεηία πεξηβεβιεκέλνο ηελ παλνπιία ηεο
βπδαληηλήο καεζηξίαο. Παξάδεηγκα ηεο εκθνξνχκελεο βπδαληηλήο εθδνρήο απνηειεί
ν πεξίθεκνο πίλαθαο «ε ηαθή ηνπ θφκεηνο Οξγθάζ» ν νπνίνο απνηειεί αλάθιεζε ηεο
βπδαληηλήο εηθνλνγξαθίαο αθνχ απνηειεί κίκεζε βπδαληηλψλ αγηνγξαθηψλ πνπ
παξίζηαλαλ ηελ θνίκεζε ηεο Θενηφθνπ.
Ο Θενηνθφπνπινο είλαη βπδαληηλφο δσγξάθνο ν νπνίνο απέδσζε άξηηα ην
ζξεζθεπηηθφκεγαιείν ηεο βπδαληηλήο δσγξαθηθήο κε ηε βαζηά πλεπκαηηθφηεηα, ηε

3. 57
ρξσκαηηθή θιίκαθα, ηελ αξρηηεθηνληθή δηάηαμε ησλ εηθφλσλ, ηηο νξγαλσκέλεο
ζπλζέζεηο, ηηο παξακνξθψζεηο θαη ππεξβνιέο. Αξρηθά νη κεγάιεο επηκεθχλζεηο ησλ
ζσκάησλ θαη φιεο νη παξακνξθψζεηο πξνυπνζέηνπλ ηελ απφιπηε βπδαληηλή
επίδξαζε ζηνλ θαιιηηέρλε. Σην Γνκήληθν ζπλαληάκε ηελ αθχζηθε θαη άκεηξε
επηκήθπλζε, φπνπ παξαηεξείηαη ε ππεξβνιή αληί ηεο αξκνλίαο ησλ αλαινγηψλ θαη
ηνπ κέηξνπ, ε αλεζπρία αληί ηεο γαιήλεο.
Σπλάκα ην θσο φπσο ην ρεηξίδεηαη δελ είλαη θσο θπζηθφ, αιιά θσο ηδηαδφλησο
κεηαθπζηθφ. Απηά ηα ζηνηρεία: ην κεηαθπζηθφ θσο ηνπ, νη αζχκκεηξεο αλαινγίεο, ε
δηάπιαζε ησλ θπζηνγλσκηψλ, δηακνξθψλνπλ ην χθνο ηνπ, ηελ ηερλνηξνπία ηνπ αιιά
θαη απνδεηθλχνπλ ηε ζπγγέλεηά ηνπ κε ηελ Κξεηηθή ηερλνηξνπία. Μφλν ε Κξήηε
κπνξεί λα δηθαηνινγήζεη ηε ηερλνηξνπηθή αληίιεςε ηνπ Θενηνθφπνπινπ δηφηη εθείλε
ηνπ δίδαμεηελ αηζζεηηθή ηεο , ην βαζχηεξν λφεκά ηεο θαη βέβαηα απνηέιεζε ην
ππφζηξσκα ηεο ηέρλεο ηνπ ζηελ Ιηαιία θαη εληνλφηεξα ζηελ Ιζπαλία φπνπ επεδίσμε
ηνλ επαλαβπδαληηληζκφ ηνπ.
Τα επηκήθε ζψκαηα, ηα κεγάια κάηηα, νη κεγάιεο κχηεο θαη νη αληηξξεαιηζηηθέο -
αζχκκεηξεο αλαινγίεο, φπσο είλαη απηέο ησλ κηθξψλ θεθαιηψλ ζε ζρέζε κε ηα
ππέξκεηξα ζψκαηα, νη εμαυισκέλεο κνξθέο είλαη φια βπδαληηλά ηερλνηξνπηθά
ζηνηρεία. Ύζηεξα ηα ρξψκαηα κε ηελ εθπιεθηηθή ιάκςε ηνπο θαη ηελ θξπζηάιιηλε
πνηφηεηά ηνπο θαη ε πξνηίκεζε ησλ δχν ρξσκάησλ, ηνπ πνξηνθαιί θαη
κηλίνπ,θέξλνπλ ζηε ζχκεζε βπδαληηλή αηκφζθαηξα.Αιιά θαη ε ηνπνζέηεζε ησλ
ρξσκάησλ γίλεηαη ζχκθσλα κε ην αμίσκα ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο φπνπ«ην ζθνηεηλφ
απνκαθξχλεη θαη ην θσηεηλφ πιεζηάδεη». Τνχην ην επηηπγράλεη δηφηη πεξλά θαη
μαλαπεξλά ην ρξψκα ζε απαλσηά ζηξψκαηα μεθηλψληαο απφ ην ζθνηεηλφ πξνπιαζκφ
γηα λα θηάζεη ζηνπο αλνηθηνχο ηφλνπο. Υπάξρνπλ έξγα ηνπ πεξαζκέλα δχν θνξέο, ηα
γέλεηα θαη ηα καιιηά δσγξαθίδνληαη κε ππνκνλή ζε γξακκέο παξάιιειεο ζχκθσλα
κε ηε βπδαληηλή ηαθηηθή ηεο δηπινθνληπιηάο.
Τν θσο ηνπ Θενηνθφπνπινπ ζηα πξφζσπα , ζηα ζψκαηα, ζηα ξνχρα, παληνχ κέζα
ζηε ζχλζεζε είλαη θσο ηδηαίηεξν, κε θπζηθφ, ππνθεηκεληθφ φπσο αθξηβψο ην θσο ησλ
αγίσλ ζηηο βπδαληηλέο εηθφλεο. Δπίζεο ε ππεξβαηηθή –κεηαθπζηθή θαηάζηαζε πνπ
επηδηψθεη λα απεηθνλίζεη κε ηελ αδηαθνξία ηνπ πξνο ην βάζνο ηελ ηξίηε δηάζηαζε,
ηελ απνπζία ηνπ νξίδνληα, ηελ αθαίξεζε ηνπ ρψξνπ θαη ηελ απφδνζή ηνπ σο κε
πξαγκαηηθνχ αιιά ζπκβαηηθνχ, αληηθαηνπηξίδνπλ ηηο βπδαληηλέο θαηαβνιέο.

4. 58
Η ηέρλε ηνπ δελ έρεη πξφζεζε λα πεηχρεη έλα αηζζεηηθφ απνηέιεζκα αιιά εμππεξεηεί
πάληα θάπνην ζξεζθεπηηθφ ζθνπφ θαη απεπζχλεηαη ζηελ ςπρή θαη φρη ζηηο
αηζζήζεηο.Δίλαη εκθαλέο απηφ απφ ηελ ηαθηηθή ηεο απνζάξθσζεο κε ηελ νπνία
παξνπζηάδεη ηηο κνξθέο. Τε ζάξθα ηε δσγξαθίδεη πάλσ ζε γθξίδν πξνπιαζκφ φπνπ
πάλσ ηεο μαλνίγεηαη ην ξφδηλν θαη ην άζπξν κνηάδνληαο έηζη ρσξίο αίκα θαη αλίθαλε
γηα πάζε, εηνηκαζκέλε γηα θαηνηθεηήξην ηεο εθζηαηηθήο ςπρήο.
Έλαο επηπιένλ ιφγνο πνπ ζηεξίδεη ηελ νπζηαζηηθή επίδξαζε ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο
ζηνλ Θενηνθφπνπιν είλαη ν ζπκππθλσκέλνο ιεηηνπξγηθφο ηξφπνο απφδνζεο ησλ
ζθελψλ. Η βπδαληηλή δσγξαθηθή θαηαξγεί ηελ έλλνηα ηνπ ρξφλνπ θαη ηε δηάθξηζε
κεηαμχ παξειζφληνο παξφληνο θαη κέιινληνο θαη ζπλζέηεη ζην ίδην έξγν γεγνλφηα
άιινπ ρψξνπ θαη άιινπ ρξφλνπ. Γελ πξνβάιιεη ηα γεγνλφηα ηζηνξηθναθεγεκαηηθά
αιιά εληνπίδνληαο ην βαζχηεξν πεξηερφκελν ην δεηθλχεη δηαρξνληθά θαη εθάζηνηε σο
γεγνλφο βίσζεο θαη κεηνρήο ηνπ νπνηνπδήπνηε ζεαηή. Έηζη ν αγηνγξάθνο αθήλεη φια
ηα πεξηηηά ζηνηρεία θαη πξνσζεί φ,ηη εθθξάδεη ηελ πλεπκαηηθφηεηα θαη ην βαζχηεξν
πεξηερφκελν ηνπ γεγνλφηνο.Γελ μαλαζπκάηαη απιά θαη κφλν αιιά δεη θαη κεηέρεη ν
ίδηνο πξαγκαηηθά ζε απηφ ζπκπαξαζχξνληαο θαη θάλνληαο ζπκκέηνρνπο φινπο ηνπο
πηζηνχο. Φαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηέηνηαο ζπκπχθλσζεο ηνπ ρξφλνπ, ηνλ νπνίν
κηκείηαη ζηα έξγα ηνπ ν Θενηνθφπνπινο απνηειεί θαη ην ζαπκάζην έξγν Δspolio ηνπ
Θενηνθφπνπινπ κέζα ζην νπνίν απνδίδεηαη νπσζδήπνηε ε ζθελή ηεο πξνδνζίαο,
ππνζεκαίλεηαη ην πάζνο ηνπ Φξηζηνχ, απνδίδνληαη ζπλαηζζήκαηα, αιιά ηαπηφρξνλα
κε ηνλ πφλν θαη ηε ζιίςε ησλ πξνζψπσλ δειψλεηαη θαη ν παλαλζξψπηλνο πφλνο θαη ε
παλαλζξψπηλεαγσλία κπξνζηά ζην ζάλαην.
Η παξαπάλσ δσγξαθηθή πξνηίκεζε απνδεηθλχεη φηη ν Θενηνθφπνπινο δελ ζεσξεί ηε
δσγξαθηθή ηέρλε αιιά,φπσο θαη ε βπδαληηλή παξάδνζε , ιεηηνχξγεκα
εθθιεζηαζηηθφ. Απηφο ν ηζρπξηζκφο ζα κπνξνχζε λα εληζρπζεί επηπιένλ θαη απφ ην
γεγνλφο φηη ζπρλά επαλαιακβάλεη ηα ζέκαηά ηνπ, φπσο νη βπδαληηλνί αγηνγξάθνη. Ο
Θενηνθφπνπινο δελ αληηιακβάλεηαη ηα έξγα ηνπ σο θαιιηηερλήκαηα, αιιά σο
αληηθείκελα εθθιεζηαζηηθήο ρξήζεο ζηε ιαηξεία θαη πξνζεπρή. Τέινο επηπιένλ
βπδαληηλφ ραξαθηεξηζηηθφ απνηειεί θαη ε ππνγξαθή φισλ ησλ έξγσλ ηνπ ζηα
ειιεληθά.

5. 59
Η κεγαινζχλε ηνπ Θενηνθφπνπινπ ππεξβαίλεη ηελ αηζζεηηθή αμία ηνπ έξγνπ ηνπ.
Έγθεηηαη ζην κνλαδηθή δχλακε ηνπ δηαιφγνπ πνπ αλαπηχζζεη κεηαμχ ηνπ πλεχκαηνο
ηεο Αλαηνιήο θαη ηνπ πλεχκαηνο ηεο Γχζεο.
Όιν ην έξγν ηνπ Θενηνθφπνπινπ ην δηαπεξλά ε πθηζηάκελε έληαζε θαη ε κάρε ησλ
δχν δηαθνξεηηθψλ παξαδφζεσλ. Σπλάκα θαη κηα αγσλία πξνζσπηθήο ηνπ δηάζσζεο
κέζα απφ ηηο ηηηάληεο δπλάκεηο ησλ δχν δηαθνξεηηθψλ αηζζεηηθψλ εθδνρψλ, ηεο
βπδαληηλήο εηθνλνγξαθηθήο αληίιεςεο κε ην θνζκηθφ αλαγελλεζηαθφ πλεχκα.
Ο καΐζηξνο κέλεγνο , ν Κξεηηθφο ζγνπξάθνο έκαζε ζηε γελέηεηξά ηνπ κε ηε
βπδαληηλή αγηνγξαθηθή θαιιηέξγεηα λα απνζεψλεη ηνλ άλζξσπν θαη απνδίδνληαο ηελ
αγηφηεηά ηνπ λα ηνλ κεηαξζηψλεη ζηνπο νπξαλνχο. Σηελ Ιηαιία ηελ νπνία δηαπεξλά
ζχζζσκε ην αλζξσπνθεληξηθφ θξφλεκα ηεο Αλαγέλλεζεο δεη κηα ζπγθινληζηηθή
θξίζε . Πξνηείλεη ηελ θαηαζηξνθή ησλ έξγσλ ηνπ Μηραήι Άγγεινπ απφ ηελ Καπέιια
Σημηίλα.
Ο Θενηνθφπνπινο πξνθαιεί θαη ζπλάκα αξλείηαη . Δίλαη νινθάλεξν φηη αξλείηαη ηε
ιαηξεία ηεο γπκλήο ζάξθαο ηεο Αλαγελλεζηαθήο ηέρλεο θαη ν ζαπκαζκφο ησλ
θαιιηηερλψλ γηα ην γπκλφ ζψκα θαίλεηαη φηη μελίδεη ηνλ Θενηνθφπνπιν πνπ θνπβαιά
ηα βπδαληηλά ηδηψκαηα θαη δελ αληέρεη ηελ πινπνίεζε ησλ βησκάησλ ηεο
ζξεζθεχνπζαο ςπρήο.
Ο Θενηνθφπνπινο γλσξίδεη φηη βαζηθφ κέιεκα ηεο αγηνγξαθίαο είλαη λα απηνπνηήζεη
ην ζείν θαη φηη ν αγηνγξάθνο παιεχεη λα ζπιιάβεη κε ην ζρέδην θαη ην ρξψκα ην
αφξαην θαη λα ην θάλεη εηθφλα, δειαδή λα ην θάλεη νξαηφ. Θπκάηαη φηη ε Βπδαληηλή
ηέρλε δεκηνπξγεί γηα λα ιαηξέςεη ην Θεφ θαη ηψξα βιέπεη φηη Αλαγελλεζηαθή ηέρλε
δεκηνπξγεί γηα λα αζαλαηίζεη ηελ αλζξψπηλε νκνξθηά. Αληηιακβάλεηαη φηη νη Ιηαινί
ηερλίηεο έρνπλ ζηξακκέλν ην βιέκκα ηνπο ζηνλ εμσηεξηθφ άλζξσπν θαη αδηαθνξνχλ
γηα ηελ απφδνζε ηεο εζσηεξηθφηεηαο ηνπ βπδαληηλνχ αλζξσπνινγηθνχ κνληέινπ.
Δπίζεο φηη ε Τέρλε ησλ αηζζεηψλ έρεη αληηθαηαζηήζεη παληειψο ηελ Τέρλε ησλ
ππεξαηζζεηψλ θαη φηη νη φγθνη θαη ηα ζψκαηα έρνπλ εθηνπίζεη ηηο αηψληεο ςπρέο πνπ
θξχβνληαη πίζσ απφ ηα εγθφζκηα ζρήκαηα.
Η θξίζε πνπ βηψλεη ν Θενηνθφπνπινο είλαη δπλαηή. Τν ρξψκα ηεο Αλαγέλλεζεο ηνλ
έρεη ζακπψζεη αιιά ε Βπδαληηλή ηνπ παηδεία ηνλ θαιεί λα ζενινγίζεη κε ηα ρξψκαηά
ηνπ θαη λα θάλεη λα κηιήζνπλ γηα ηελ ςπρή θαη φρη γηα ην ζψκα. Ωο θαιιηηέρλεο

6. 60
θαιείηαη λα απαληήζεη ζην θξίζηκν εξψηεκα: Θα ζπκπαξαζπξζεί ζηνλ
εμαλζξσπηζκφ ηνπ Θενχ αθνινπζψληαο ηελ Αλαγελλεζηαθή ηέρλε ή ζα ζεψζεη ηνλ
άλζξσπν θαη ζα απηνπνηήζεη ην Θεφ κε ηε δχλακε ηεο Βπδαληηλήο παηδείαο; Σηνλ
Θενηνθφπνπιν ζπκπιέθνληαη ηα δχν ξεχκαηα πνπ ήηαλ πνιηηηζηηθά θαη ήζνπο δσήο
ξεχκαηα. Γχν δηαθνξεηηθνί θφζκνη αληαγσλίδνληαη ζην πνηνο ζα ηνλ θεξδίζεη. Ο έλαο
κε πξνζαλαηνιηζκφ νπξάλην θαη ν άιινο θνιιεκέλνο ζηε γε έκειιε λα βξνπλ κηα
δεκηνπξγηθή ζχλζεζε κέζα ζην έξγν ηεο κεγαινθπίαο ηνπ Θενηνθφπνπινπ. Ο
θαιιηηέρλεο πνπ είρε κάζεη λα αςεθά ηηο ζπκβάζεηο , λα πεξηθξνλεί ην ηέιεην ζρέδην,
ηελ αξκνλία, ηελ νκνξθηά θαη ηελ πξννπηηθή δελ έρεη ζέζε ζηελ Ιηαιία.
Καη εδψ έξρεηαη ε Ιζπαλία λα παίμεη θαηαιπηηθφ ξφιν ζε απηή ηε ζχλζεζε ησλ δχν
θφζκσλ. Τε ζηηγκή πνπ ε βπδαληηλή θαιιηέξγεηα αξρίδεη λα θινλίδεηαη θαη νη
δεκηνπξγίεο ηνπ ράλνπλ ηελ πλεπκαηηθφηεηά ηνπο, εμαηηίαο ηνπ πιηθνχ –θνζκηθνχ
θξνλήκαηνο ηεο Γχζεο , θεχγεη γηα ηελ Ιζπαλία. Σηελ Ιζπαλία ε αηκφζθαηξα είλαη
αλάινγε εθείλεο ηεο Κξήηεο. Άλζξσπνη απζηεξνί, αθιφλεηνη ζηελ πίζηε ηνπο, κε
έληνλν κπζηηθηζκφ θαη πξνβνιή ηνπ ήξσα-κάξηπξα ηεο πίζηε. Μεηαβαίλεη ζην
Τνιέδν, φπνπ ππεξηεξεί ην πλεχκα ηνπ ζαξθηθνχ θξνλήκαηνο.
Αλ ζέιακε λα δψζνπκε έλα ηίηιν ζην έξγν ηνπ ν πην θαηάιιεινο ζα ήηαλ: «κεηαμχ
γεο θαη νπξαλνχ». Με ηε Βπδαληηλή παξάδνζε, ε νπνία ηνλ είρε αλαζξέςεη κε ηνλ
ηδεαιηζκφ θαη αληηξεαιηζκφ ηεο, είρε αγγίμεη ηνλ νπξαλφ, ελψ κέζα ζηελ
Αλαγελλεζηαθή αηκφζθαηξα κε ηελ αλζξσπνθεληξηθή θαη θνζκηθή ηεο
πξνηεξαηφηεηα, είρε δεζεί κε ηε γε. Κνπβαιψληαο ηνπο δχν θφζκνπο ν
Θενηνθφπνπινο έθαλε ηελ πξνζσπηθή ηνπ ζχλζεζε , γεκάηε αγσλία θαη έληαζε,
αιιά κνλαδηθή θαη αλεπαλάιεπηε.
Αλ ν Θενηνθφπνπινο φιε ηε δσή ηνπ έκελε ζηελ Κξήηε, αλ δελ γλψξηδε ηε
Βελεηζηάληθε ηέρλε, αλ δελ θαηέιεγε ζην Τνιέδν, ζίγνπξα ηελ αγσλία θαη ηελ
έληαζε ησλ δχν θφζκσλ πνπ δηαπεξλά ην έξγν ηνπ δελ ζα ηελ είρε θαηαγξάςεη πνηέ ν
ρξσζηήξαο ηνπ.
Τειηθά είλαη ν Θενηνθφπνπινο βπδαληηλφο ή αλαγελλεζηαθφο δσγξάθνο; Ο
Θενηνθφπνπινο είλαη απνθιεηζηηθά ν εαπηφο ηνπ, κνλαδηθφο θαη ηδηφξξπζκνο. Με ηηο
Βπδαληηλέο θαηαβνιέο ηνπ, κε ην γήηλν πλεχκα ηεο Γχζεο, κε ηελ κνλαδηθή
πξνζσπηθή ηνπ αγσληψδε ζχλζεζε ζηελ νπνία ρεηξίδεηαη ην θσο ψζηε λα

7. 61
κεηακνξθψλεη ηνλ άλζξσπν, λα πλεπκαηνπνηεί ηελ χπαξμε θαη λα απνδίδεη ην
κεηαθπζηθφ ππεξαηζζεηφ θφζκν ηνπ νπξαλνχ.
Ο Καδαληδάθεο βιέπεη ζην Θενηνθφπνπιν έλα πξφκαρν ηεο Αλαηνιήο πνπ ζεθψλεη
ην αλάζηεκά ηνπ ζην αληίπαιν δένο ηεο πιηθήο Γχζεο. «Σθίδσ ηηο κάζθεο,
αλαζεθψλσ ηα θξέαηα, δε γίλεηαη, ιέσ, θάηη αζάλαην ππάξρεη θάησ απφ ηα θξέαηα,
απηφ δεηψ, απηφ ζα δσγξαθίζσ. Όια ηα άιια κάζθεο, θξέαηα, νκνξθηέο, ηα ραξίδσ
ζηνπο Τηηζηάλνπο θαη Τηληνξέηνπο, κε γεηά ηνπο κε ραξά ηνπο».
Τν αθνχξαζην πλεχκα ηνπ Γνκήληθνπ αλαδεηά κφλν ηελ αζαλαζία πνπ βξίζθεηαη
πίζσ απφ ηε θζνξά ηεο χιεο.