1. 1
Nescio-lezing
Kortenhoef, 10 april 2011
Dames en heren, goede morgen en een hartelijk welkom
Het is een mooie zondagmorgen. Ik voel mij dan ook zeer vereerd dat u op
deze ochtend hier gekomen bent om natuurlijk naar de muziek, maar
tussendoor ook naar mij te luisteren, en even afstand te nemen van de
dagelijkse beslommeringen. De één gaat wandelen of hardlopen in de natuur,
de ander verdiept zich in de schriftuur, zoals dat altijd was op zondag. Even
weg uit de hectiek van alledag, even rust en iets anders. Verwondering, het
thema van de Nesciolezingen, is ook een geestestoestand waarbij we
achterover zitten en de werkelijkheid van enige afstand bezien en
overdenken.Die verwondering is vanochtend gericht op de economie, het
functioneren van ons economisch systeem, dat veel van ons leven, ons
dagelijkse handel en wandel omvat – volgens velen ons bijna helemaal in de
greep heeft gekregen. De Vereniging van de Vrije Universiteit, bij monde van
VUconnected, voelde dat blijkbaar ook zo, en willen graag aandacht voor het
feit dat er toch meer is dan economie en geld alleen. We kunnen toch niet
alles wat van waarde is in geld uitdrukken? Men voelt zich blijkbaar
ongemakkelijk bij de toenemende vereconomisering van onze maatschappij
en ons dagelijks leven. Geld zou ons te veel overheersen.
Daarover wilde ik het vanochtend met u hebben: over waarden, over prijzen,
over geld, waarom de ene nuttige zaak wel een prijs in geld heeft en de
andere niet, hoe we dat allemaal meten, bijvoorbeeld in het Nationaal
Inkomen, hoe verheugd men is als dat inkomen groeit, vooral de regering, en
ten slotte, hoe prijzen, hoe geld ons gedrag en onze keuzes beïnvloedt. Ik
hoop u daarover toch enige verwondering te laten beleven.
2. 2
Veel mensen hebben het gevoel dat ons economisch systeem bepaalde zaken,
goederen of diensten niet op de juiste waarde schat, niet de goede prijs geven.
En dat de economische wetenschap dat ook nog ondersteunt en weet te
rechtvaardigen. Economen krijgen vaak de schuld. Gekscherend wordt er wel
van economen gezegd dat ze van alles de prijs kennen, maar van niets de
waarde. Economen krijgen van nog veel meer de schuld, zoals dat ze de
hebzucht van de mens aanwakkeren, maar het zal u waarschijnlijk niet
verbazen dat ik mij daar niet zo gemakkelijk bij voel en het daar niet mee
eens ben. Net zomin als men een medicus kan verwijten dat een mens ziek
wordt, kan men een econoom verwijten dat een mens uit is op materieel
voordeel, soms bij het oneerlijke of onhebbelijke af. Beide wetenschappers
proberen het functioneren van het systeem, het lichaam of de economie, te
begrijpen, adviezen te geven om het beter te laten functioneren, en als het
toch misgaat, het te genezen met medische ingrepen of ingrepen, meestal
door de overheid, in het economische systeem.
Het zijn ook juist de economen die al heel lang nadenken over waarde en
prijs. David Ricardo, een klassiek econoom en één van de grondleggers van
de economische wetenschap kwam er in zijn standaardwerk van 1817 niet
helemaal uit. Hij bedacht toen maar twee waardebegrippen, de zogenaamde
gebruikswaarde en de ruilwaarde, en formuleerde de waardeparadox. Hoe
kan het toch, zo verwonderde hij zich, en ik citeer hem wat vrij, dat er zaken
zijn die de hoogste waarde hebben in het gebruik, heel vaak weinig of geen
ruilwaarde hebben – dus geen prijs- en, daar tegenover, zaken zijn die de
hoogste ruilwaarde hebben, maar weinig of geen waarde in het gebruik
hebben, dus nauwelijks nuttig zijn. Water en lucht zijn onwaarschijnlijk
nuttig, ze zijn onmisbaar voor het leven op aarde, en toch, onder gewone
omstandigheden, kan je ze nergens voor ruilen. Goud daarentegen, volgens
Ricardo van weinig nut vergeleken met water en lucht, kan je ruilen voor een
grote hoeveelheid andere goederen.
Aan het eind van de 19de eeuw kreeg de huidige economische wetenschap
vorm met de komst van de zogenaamde neo-klassieke economie. De neo-
3. 3
klassieke economen losten deze waardeparadox eenvoudig op door te kijken
naar het evenwicht van vraag en aanbod. Een goed kan nog zo nuttig zijn,
maar als het overvloedig beschikbaar is en niemand ervoor hoeft te betalen,
krijgt het toch geen prijs. En een product kan nog zo “nutteloos”zijn, maar als
er veel mensen bereid zijn daarvoor te betalen omdat ze er plezier aan
beleven, dan krijgt het toch een prijs. Die eerste categorie goederen die
overvloedig aanwezig zijn, noemen we ook wel vrije goederen. Ze zijn van
niemand. En die tweede categorie goederen verschaffen de mensen die ze
kopen, enigerlei vorm van nut.
Dus dat een goed nuttig is, is geen voldoende voorwaarde om een prijs te
krijgen. Mensen moeten ook nog bereid zijn ervoor te betalen. Als mensen
dat willen, wegen ze af waaraan ze hun geld willen besteden, of aan het één,
of aan het ander. Want niemand in deze wereld heeft voldoende geld om alles
te kunnen kopen. Als men de afweging moet maken … noemen economen
een product schaars. Schaars wil niet zeggen zeldzaam, maar dat je keuzes
moet maken: waar besteed ik mijn geld aan, waar besteed ik mijn tijd aan.
Dit economische gezichtspunt gaat helemaal van de mens uit. Het is, zoals
dat heet antropocentrisch. Mensen moeten het willen. Dat is heel iets anders
dan de zogenaamde intrinsieke waarde. De waarde die een goed kan hebben
uit zichzelf of om zichzelf. Dan hebben we het over grote zaken als de
waarde van het leven, de heelheid van de schepping, de schoonheid van de
natuur, het beoefenen van kunst en waarden die in wetten zijn vastgelegd.
Dat zijn toch geen zaken die je in geld uit kan drukken. Dat dacht u, want
economen hebben daar toch iets op gevonden. Daar kom ik zo op terug.
We komen steeds dichter bij het antwoord op de vraag wanneer iets van
waarde een prijs krijgt, maar er moet nog aan één voorwaarde worden
voldaan, eigenlijk een dubbele voorwaarde: het hele prijsvormingsproces
moet wel over de markt lopen en het moet duidelijk zijn wie de eigenaar van
het goed of de dienst is. Dan weet iedereen waar het aan toe is en is de prijs
bekend. Goederen en diensten krijgen een prijs als ze schaars zijn en er een
markt voor is.
4. 4
U heeft nu net, heel in het kort, een eerste college micro-economie gehad.
Het is van belang nu even vast te houden dat de wijze waarop economen iets
van waarde in een prijs vertalen nogal antropocentrisch is, vanuit de mens
geredeneerd, sommigen zeggen egocentrisch, en dat die prijs niets hoeft te
zeggen over de intrinsieke waarde van iets, noch dat die prijs kan dienen als
moreel baken of richtinggevend principe voor ons handelen en gedrag. De
economische prijs, de marktprijs is dus een heel beperkt begrip.
Voor economen is een prijs eigenlijk alleen iets dat de productie en de
consumptie van goederen en diensten op een handige, economen zeggen dan
op een efficiënte, manier regelt en organiseert. In de ideale wereld van de
econoom geeft een prijs het juiste signaal aan producenten en consumenten.
En het is de vraag of in de werkelijke wereld dat een goed signaal is. Ook
daar kom ik nog op terug.
Dus we hebben huizenprijzen, we kennen een prijs voor gevulde koeken,
voor verschillende soorten fietsen, we hebben maar één olieprijs – de hele
supermarkt ligt vol met producten die een prijs hebben. Maar ook cocaïne en
XTC-pillen hebben een prijs, zelfs voor transplantatie bedoelde organen,
zoals nieren, worden internationaal verhandeld en krijgen een prijs.
Een prijs in de economie is dus niet alleen een zeer beperkt begrip, maar ook
nog amoreel. Geld stinkt niet. De overheid, als hoeder van algemene waarden
en het maatschappelijk belang, verbiedt dan ook de handel in sommige
producten en diensten – of legt de handel aan banden – zodat ze geen
officiële marktprijs kunnen krijgen. De volksgezondheid, het tegen jezelf
beschermen in geval van verdovende middelen, of de integriteit van het
lichaam, acht de overheid van grotere waarde dan een efficiënte prijsvorming
op een markt.
Over dat maatschappelijk belang of die morele waarden wordt door de
verschillende overheden soms anders gedacht. Zo is in Nederland het geven
van bloed een daad van medemenselijkheid – altruïsme, want je krijgt er niets
voor – hooguit een kopje koffie. In Amerika, en vele andere landen, krijg je
5. 5
daarvoor betaald per bloedgift. Arme mensen moeten weerhouden worden
niet te vaak bloed af te staan. De overheid verbiedt dus soms prijsvorming uit
morele motieven, in dit geval dat de waarde van medemenselijkheid in een
prijs wordt omgezet.
Soms hoeft de overheid er niet aan te pas te komen om handel en
prijsvorming te verbieden, maar voelen mensen het zelf aan dat het niet kan.
Denk aan de huiselijke sfeer, familie, vriendschap, burenhulp,
verenigingsleven en vrijwilligerswerk. Iedereen zal het toch een beetje raar
vinden als er in een gezin na afloop van de avondmaaltijd door degene die
gekookt heeft, een rekening wordt gepresenteerd. Of wat dacht u van liefde,
echte liefde, als daarvoor betaald gaat worden, is het geen echte liefde meer.
Voor vrijwilligerswerk geldt hetzelfde. Dat zijn allemaal waarden, veelal de
belangrijkste waarden in ons leven, die hun waarde gaan verliezen als ze in
een prijs worden uitgedrukt, terwijl er wel degelijk schaarse tijd en middelen
voor opgeofferd worden. Maar er is geen officiele markt voor, door de
overheid verboden of omdat we zelf vinden dat het niet kan.
Ik heb u net verteld dat een prijs, marktprijs, een beperkt begrip is, amoreel
en vooral bedoeld voor een handige organisatie van het economisch leven.
Daar is onze hele markteconomie op gebaseerd. In dat licht hoeven de
zogenaamde vrije goederen, die nuttig zijn, maar zo overvloedig aanwezig,
geen prijs te krijgen. Er is genoeg voor iedereen. Daar is in de loop der jaren
veel verandering in gekomen. Steeds meer vrije goederen worden met een
prijs het economische systeem in getrokken. Veel ontwikkelingen en
voorbeelden liggen op het gebied van milieu en natuur.
Laten we weer water nemen, waarvan Ricardo twee eeuwen geleden nog zei
dat het een hoge gebruikswaarde heeft, maar geen ruilwaarde. Het was toen
overvloedig aanwezig, oppervlakte water, grondwater, en er zwom zalm in de
Rijn. Maar dat was in de tijd van Ricardo. Inmiddels is schoon water door de
milieuvervuiling een economisch goed geworden, dat aan alle kanten
gereguleerd is. Een schaars goed, waarvoor we moeten betalen:
waterschapslasten, zuiveringsheffing en per kubieke meter verbruik. Volgens
6. 6
velen is die prijs nog veel te laag, want we verspillen veel schoon drinkwater.
Over de hele wereld zal zoet water steeds schaarser worden, met name omdat
er steeds meer water gebruikt wordt in de landbouwsector. Het zal niet lang
meer duren of we krijgen een systeem, een door de overheid gecreëerde
markt, voor waterrechten. In sommige delen van de wereld is dat er al,
bijvoorbeeld voor de landbouwsector in Californië.
Hetzelfde verhaal geldt voor schone lucht. Voor de industriële revolutie was
er overal schone lucht, al was er in de tijd van Ricardo al smog in Londen
door de verbranding van kolen. Nu is bijna overal ter wereld de lucht
vervuild: locale luchtverontreiniging door autoverkeer en het verstoken van
fossiele brandstoffen, met ernstige gezondheidseffecten. Die fossiele
brandstoffen zijn ook de belangrijkste bron van het broeikasgas CO2
(kooldioxide), dat op 10 km hoogte een deken rond de aarde legt en voor
verandering van het klimaat zorgt. Luchtvervuiling is op allerlei manieren
aan banden gelegd, met bijvoorbeeld de katalysator voor de auto en
emissienormen voor de industrie. Dat kost geld, en daarmee krijgt schone
lucht indirect een prijs. Ook op een andere manier is van schone lucht een
economisch goed gemaakt. In de EU functioneert al een aantal jaren een
systeem van verhandelbare emissierechten voor CO2. Grote industriële
bedrijven, ook onze electriciteitsmaatschappijen, moeten op een veiling een
emissierecht kopen voor elke ton CO2 die ze uitstoten bij het verbranden van
kolen of gas. Ze kopen dus luchtvervuilingsrechten: een ton CO2 kost nu
ongeveer Euro 15. Met een dergelijk systeem wordt de totale emissie van
CO2 aan banden gelegd, want er is maar een bepaalde hoeveelheid
emissierechten beschikbaar; er is een emissieplafond.
Het wonderlijke is nu dat zowel schoon water als schone lucht geen vrije
goederen meer zijn, maar schaars zijn geworden, en een prijs hebben
gekregen. Bij water betaal je voor het schooonmaken/zuiveren, het gebruik
en straks misschien voor schoonwaterrechten. Bij lucht wordt er via het
systeem van verhandelbare emissierechten voor het recht betaald om een
7. 7
bepaalde hoeveelheid te mogen vervuilen, een vervuilingsrecht. In beide
gevallen is er een markt ontstaan met een prijs voor water en lucht.
Als we straks toch gaan rekeningrijden, en dat gaat echt op de een of andere
manier gebeuren, dan betaalt u voor het gebruik van de weg, die nu nog vrij
en gratis toegankelijk is. En zo zijn er nog talloze voorbeelden te noemen,
met name op het gebied van milieu en natuur, die er allemaal op neer komen
dat nuttige, maar vrije goederen, door toenemende schaarste in het
economisch systeem worden opgenomen. De vereconomisering van milieu en
natuur.
Worden we hier nu allemaal beter van – levert het ons meer welvaart op. Dat
ligt er maar aan hoe we het meten en ook dat is een hele wonderlijke zaak.
Economen hebben het graag over welvaart: dat is alle nuttigheid die we
ervaren met de consumptie van schaarse goederen en diensten bij elkaar
opgeteld. Het gaat dan om nuttige zaken waarvoor we direct betalen, als een
huis, een gevulde koek of een fiets, maar ook gezondheidszorg, waar we
indirect voor betalen, veiligheid en rechtszekerheid, waarvoor we via de
belasting betalen, maar ook rust en natuurschoon. Die laatste categorie zaken
noemen we ook wel collectieve goederen, eigenlijk waarden, die niet over de
markt kunnen lopen en waar de overheid voor moet zorgen, maar waarvan we
gezien hebben dat ze steeds meer in het domein van de markt getrokken
worden. Welvaart bestaat dus uit materiële en niet-materiële zaken.
Welvaart meten we vaak af aan het BBP en dat is niet toevallig gelijk aan ons
Nationaal Inkomen. Dat is dus slechts een deel van onze welvaart, namelijk
alles wat in een prijs is uitgedrukt of waarvoor door de overheid wordt
betaald. Ons BBP/Nationaal Inkomen is de optelsom van alle lonen, winsten,
huren en rentes die we in een jaar verdienen. Dat is dus in prijzen, in geld
uitgedrukt en betreft alleen het materiële deel van de welvaart. Dat
immateriële deel van de welvaart meten we niet. De groei en soms daling van
dat materiële deel wordt nauwkeurig gevolgd. Van maand op maand, van
kwartaal op kwartaal, en van jaar op jaar. Groei het BBP, dan zouden we
welvarender worden, daalt het BBP, zoals in 2009, dan worden we armer.
8. 8
Dat is echter nog maar zeer de vraag. Het enige dat je kan zeggen is dat bij
groei van het BBP er meer economische activiteit is, meer werkgelegenheid
en dat de Minister van Financiën meer belastinginkomsten binnen krijgt - en
er waarschijnlijk minder bezuinigd hoeft te worden. We worden met z’n allen
misschien rijker, maar worden we ook welvarender?
Alles wat we nu betalen voor schoon water en schone lucht, kregen we
vroeger gratis, zat niet in het BBP. Toen we lucht en water gingen vervuilen,
zou je kunnen zeggen, werden we minder welvarend – immers eerst gratis
schoon water en schone lucht, en toen vervuild water en lucht - in de jaren
’50 en ’60 gingen de kikkers dood in de sloot en stootte elke auto een
stinkende blauwe walm uit. We trokken die milieuschade toen niet van het
BBP af. Toen we het water en de lucht schoon gingen maken en ervoor
gingen betalen, werden die schoonmaakkosten en prijzen bij het BBP
opgeteld. Het BBP stijgt dan, terwijl er niets anders gebeurd is dan de oude,
schone situatie herstellen.
Een ander voorbeeld. Eerst woonde u in een rustige wijk. Rust, stilte is een
groot goed, en gratis, en belangrijk voor de gezondheid. Dan wordt er
ongelukkigerwijs een snelweg langs uw rustige woonwijk aangelegd en
ernstig verkeerslawaai verstoort uw rust. Na een aantal locale acties, wordt er
een geluidscherm aangelegd om wat van die rust terug te krijgen. De kosten
van de aanleg en het onderhoud van dat geluidscherm komen via lonen en
winsten in het BBP en dat stijgt – we hebben economische groei. We worden
zogenaamd welvarender, maar eigenlijk krijgen we maar een deel van de
oude veel meer welvarende situatie terug.
Hetzelfde geldt voor onze natuur. Er wordt tegenwoordig heel wat tijd en
geld gestoken om de natuur en biodiversiteit in Nederland een beetje op peil
te houden. Dat verhoogt het BBP, leidt tot economische groei, maar er is
steeds minder natuur, minder natuurschoon en minder rust.
9. 9
Nog één voorbeeld uit de huiselijke sfeer, een bekend en klassiek voorbeeld
van de vertekenende werkelijkheid van het BBP als indicator van onze
welvaart.
Een rijke heer heeft een dienstbode in dienst en hij betaalt die dienstbode
natuurlijk een loon. In de loop der jaren, het voelt dan allemaal zo vertrouwd
aan, worden ze verliefd en besluiten ze te trouwen. De heer stopt dan
natuurlijk zijn loonbetaling, het BBP daalt dan, maar ze zijn samen wel
gelukkiger.
Wat we in al deze voorbeelden zien, is dat er waarden en vrije goederen, die
eerst geen prijs hadden, door de toenemende economische ontwikkeling en
schaarste, nu wel een prijs krijgen, en verschuiven van het niet-materiële deel
van onze welvaart naar het materiële, in prijzen uitgedrukte deel van onze
welvaart.
Deze verschuiving is de al genoemde vereconomisering van onze
maatschappij, een verschuiving die ons ogenschijnlijk welvarender, rijker
maakt, maar in het gunstigste geval er niets verandert, doch meestal zijn we
slechter af. Deze ontwikkeling zie ik als een onvermijdelijke, in veel gevallen
zelfs als een noodzakelijke ontwikkeling, maar ik vind het wel jammer. Het
voelt toch alsof we iets kwijtraken – bepaalde waarden? - er iets verloren
gaat. Het voelt toch anders aan om nu tegen betaling een natuurgebied te
bezoeken dat voorheen vrij toegankelijk was.
Deze vereconomisering doet zich op vele terreinen van ons maatschappelijk
leven voor – ook in de beleidsvoorbereiding bij de verschillende overheden:
de politiek in Den Haag, de provincies, waterschappen, gemeentes, en op het
niveau van de Europese Unie, in Brussel. Het is heel verstandig wanneer de
politiek in Den Haag een groot infrastructureel project overweegt – een
nieuwe weg, een tunnel, maar ook de aanleg van een natuurgebied, of
wanneer men in Brussel normen wil vastleggen voor de luchtkwaliteit, dat
men dan eerst de kosten en de baten eens op een rijtje wil zetten, net als een
ondernemer doet bij een belangrijke investeringsbeslissing. Een overheid
10. 10
moet die kosten en baten dan wel ruimer nemen dan een ondernemer doet, en
alle maatschappelijke effecten in de beschouwing betrekken. Dus ook de
gevolgen voor de collectieve goederen waar de overheid verantwoordelijk
voor is – dat heeft meestal betrekking op de effecten van een groot project op
de volksgezondheid, op het milieu, de natuur en het landschap. Daar hoeft
een ondernemer niet direct rekening mee te houden. Dat noemen we een
maatschappelijke kosten-baten analyse. In een MKBA moeten alle kosten en
baten het liefst in geld uitgedrukt worden, want dan pas kan je alles op één
noemer brengen en alles optellen en aftrekken en dan weet je aan het eind of
er een voordelig saldo overblijft, en een project of een norm voor
luchtkwaliteit wel of niet de moeite waard is. Dus dan moeten de effecten op
de gezondheid, milieu, natuur en het landschap – waarden die geen marktprijs
hebben – toch op één of andere manier in geld worden uitgedrukt.
Milieueconomen kunnen dat, zij het met enige moeite. Het is dus waar, zoals
ik aan het begin zei, dat economen van alles de prijs kennen.
In zo’n MKBA – er komen er steeds meer en ze zijn soms wettelijk verplicht
– krijgen de natuur, ecosysyemen met al het leven dat daarin is en
landschappelijke waarden een prijs. Milieueconomen proberen op
verschillende manieren te achterhalen wat mensen bereid zijn te betalen voor
het behoud of herstel van een landschap, of een natuurgebied, en zelfs een
bedreigde diersoort. Men schat dan niet alleen een denkbeeldige marktprijs
voor het geval men direct zou profiteren van een natuurgebied door het te
bezoeken, of voor natuureducatie, of te genieten van een landschap. Men
probeert ook nog andere waarden te schatten indien men er niet direct van
profiteert: de zogenaamde niet-gebruikswaarden. Zo’n waarde is bijvoorbeeld
de bestaanswaarde. Veel mensen doneren via het Wereld Natuurfonds voor
bijvoorbeeld de bescherming van de Indiase tijger, ook al heeft men echt niet
de bedoeling naar India af te reizen en daar in het wild de Indiase tijger te
spotten. Mensen hebben dus iets over voor het louter laten bestaan van natuur
en een bedreigde diersoort, vanuit het morele besef dat het onze plicht is de
ons gegeven schepping intact te laten. En dat we die schepping door moeten
geven aan volgende generatie. De waarde die men daar aan toekent, en
11. 11
waarvoor men bereid is te betalen, noemen we de verervingswaarde. Er zijn
veel mensen die hun kinderen en kleinkinderen ook willen laten genieten van
ons typische Hollandse weidelandschap met z’n sloten en vaarten, waar je ’s
winters zo heerlijk kan schaatsen, ook al binden ze zelfs de schaatsen niet
meer onder. Een laatste niet-gebruikswaarde is de optiewaarde. Ook al maak
je nu geen gebruik van de natuur en de biodiversiteit, je weet maar nooit waar
het nog goed voor is. Misschien kunnen we wel nieuwe medicijnen
ontdekken in het tropisch regenwoud, of een nieuwe shampoo, of een heerlijk
geurende en verfrissende badolie.
Het is goed nog eens in herinnering te roepen dat ook die niet-
gebruikswaarden worden geprijsd vanuit een antropcentrisch perspectief, dus
vanuit de mens zelf, wat hij bereid is daarvoor te betalen.
De natuur en biodiversiteit een prijs geven is misschien nog daar aan toe, al
ondervindt dat wel veel weerstand, juist door dat antropocentrische
perspectief. Maar milieueconomen gaan nog een stap verder. De
gezondheidseffecten van bijvoorbeeld luchtverontreiniging door een nieuw
infrastructureel project krijgen ook een prijs. We noemen dat officieel: de
prijs verbonden aan de statische kans op voortijdig overlijden. Dus de waarde
van het leven krijgt een prijs. We zeggen dat eufemistisch altijd maar in het
Engels: the value of life. De EU heeft die prijs voor het gebruik in die MKBA
vastgsgesteld – want er is veel wetenschappelijk geruzie over – op Euro 2,5
miljoen voor inwoners van de EU.
Nee, zegt een milieueconoom als hij hierop wordt aangesproken: wij prijzen
niet de intrinsieke waarde van het leven – daar weten wij niets van, wij zijn
geen dominees, wij zijn geen moraalfilosofen (al was de eerste econoom
Adam Smith dat wel) – wij geven een maatschappelijke prijs aan de
statistische kans op voortijdig overlijden. Dat is toch wel iets waar veel
mensen zich over verwonderen, zelf aan storen. Als die vereconomisering zo
doorgaat, is het straks inderdaad alleen nog de zon die voor niets opgaat.
12. 12
Ter afsluiting wilde ik nog een enkele opmerking maken over hoe wij met
prijzen en geld omgaan. Je zou mogen verwachten dat ons geldsysteem,
waarbij alles in prijzen, lonen, huren en rentes is uitgedrukt, een enorm
hulpmiddel is om rationele beslissingen te nemen. Om je geld goed te
besteden. We hebben toch allemaal leren rekenen. We kunnen alles goed met
elkaar vergelijken en op één noemer brengen, afwegingen maken, rekening
houden met de factor tijd – dus dat je rente moet betalen als je geld leent en
rente krijgt (minder natuulijk) als je geld op de spaarbank zet en dat de euro
door inflatie over een jaar minder waard is dan vandaag. Economen zijn ook
lang van die veronderstelling uitgegaan. Nou, ik kan u wel zeggen, het wordt
steeds duidelijker dat dat helemaal niet het geval is. Wij maken er vaak een
potje van. Ik zal twee verschijnselen noemen.
Ten eerste lijden we aan geldillusie. We houden in ons denken heel sterk vast
aan de nominale waarde van het geld, dus de waarde die op het bankbiljet
staat. Terwijl je eigenlijk moet denken in termen van de koopkracht van het
het. Geld is een rekeneenheid. Geld op zich is tegenwoordig niks meer waard.
We hebben alleen met elkaar afgesproken, en daar hebben we vertrouwen in,
dat we iets voor dat geld kunnen kopen. Maar wat we ervoor kunnen kopen is
volgend jaar minder dan vandaag. Dat geldt voor uw pensioen ook. Men
houdt in de huidige onderhandelingen over een nieuw pensioenstelsel
hardnekkig vast aan de nominale waarde van het pensioen. Het ergste wat
men vreest, is afstempelen – dus het verlagen van de nominale
pensioenuitkering. Maar wat u straks voor die nominale waarde kan kopen,
daar gaat het eigenlijk om. Het gaat om de reële waarde.
Eenzelfde verschijnsel zie je op de huizenmarkt. De huizenmarkt zit op slot.
Verkopers zijn onvoldoende bereid te zakken onder de nominale prijs die ze
destijds betaald hebben voor het huis, plus de verbouwingskosten, terwijl ze
moeten kijken naar wat ze met die lagere opbrengt nu kunnen realiseren.
Bijvoorbeeld door een ander huis te kopen dat ook in waarde gedaald is, of
door het te beleggen of te investeren.
13. 13
Het is niet helemaal hetzelfde als geldillusie, maar in z’n algemeenheid
hebben mensen er enorme moeite mee een verlies te nemen. Men vindt een
financieel verlies erger dan de mogelijkheid een winst te realiseren. Daarom
wordt er ook zo veel geadverteerd met beleggingsproducten waarbij de
nominale inleg gegarandeerd is. Deze zogenaamde verliesaversie wordt zo
wel een duur grapje.
Van geldillusie was ook duidelijk sprake toen we bijna 10 jaar geleden
overgingen van de gulden op de euro. De lonen werden nominaal gehalveerd,
men voelde zich bestolen, want het gevoelen bestond dat de prijzen hetzelfde
bleven. Dat was natuurlijk niet waar (afgezien van de kop koffie en het pilsje
in de horeca), de inflatie bleef laag, en het CBS kon meten wat het wilde,
maar dat gevoel is maar langzaam weggesleten.
Ten tweede gaan we ook raar met de prijzen zelf om. Prijzen geven soms een
heel merkwaardig signaal af, en consumenten reageren niet logisch.
Marketingdeskundigen maken daar gebruik, of zo u wilt, misbruik van.
Hoe vaak bezwijkt men niet voor aanbiedingen, die bij nader inzien helemaal
niet zo goedkoop zijn, en die men eigenlijk ook helemaal niet nodig heeft. De
suggestie dat men een voordeeltje scoort, leidt al tot een ondoordachte
aankoop.
Eigenlijk werken we in ons hoofd met meerdere geldpotjes, en het is net alsof
die geldpotjes geen verbinding met elkaar hebben – wat natuurlijk niet
rationeel is. Zo kunnen we neuzelen om een bonusaanbieding, daar extra
moeite voor doen of zelf de avondmaaltijd voor wijzigen om van die
aanbieding te kunnen profiteren, terwijl dan achteraf blijkt, als we de
kassabon bestuderen, dat we 30 cent hebben bespaard – maar bespaard op
wat, ja ... op dat product dat we eigenlijk niet wilde kopen, en vergeleken met
wat.
Uit die andere geldpot in ons hoofd doen we grote aankopen, waar we niet op
een 100 euro meer of minder letten. We gaan daar zelfs een lening voor aan.
Of laten ons foppen, zoals nu bij die autoreclames, waarbij de andere helft
14. 14
van de aankoopprijs pas over twee jaar betaald hoeft te worden, zonder rente,
zeggen ze er dan bij. Gelukkig heeft de overheid ervoor gezorgd dat dit soort
misleiding gevolgd moet worden door de mededeling: let op, geld lenen kost
geld. De overheid neemt ons tegen ons irrationele gedrag in bescherming.
Zoals het bekende Engelse spreekwoord luidt: we zijn vaak penny wise, and
pound foulish.
Er zijn nog talloze voorbeelden te noemen waarbij prijzen, aanbiedingen en
winstverdriedubbelaars ons op hol doen slaan. Maar het zit diep, het gaat
soms buiten ons bewuste denkproces om. Zo is uit experimenteel onderzoek
gebleken dat de werking van twee indentieke medicijnen, dus met dezelfde
actieve ingrediënten, verandert als de prijzen verschillen. Dus het medicijn
met de hoge prijs blijkt beter te werken dan het lager geprijsde medicijn. Zo
diep zit de opvatting in onze hersenen dat als iets duur is, het ook beter moet
zijn. Dus zelfs het placebo-effect is gevoelig voor prijzen.
Ik kom tot een afronding. Het zal u hopelijk duidelijk geworden zijn dat er
inderdaad meer is dan geld alleen en dat er waarden zijn die niet te koop zijn,
ook al kosten ze tijd en moeite. Door de toenemende economische
ontwikkeling worden wel steeds meer van die waarden, vooral de voorheen
vrije goederen, geleverd door het milieu en de natuur, in ons economisch
systeem getrokken en krijgen een prijs. Door die vereconomisering worden
we nog niet welvarender. Ons Nationaal Inkomen stijgt wel, maar er gaat ook
iets verloren. En tot slot heb ik proberen aan te geven dat we soms wel heel
raar met prijzen en geld omgaan.
Genoeg, denk ik, om u over dit hele proces te verwonderen, en dat alles
uitgelegd door een econoom die niet alleen van prijzen, maar ook van
waarden weet.
Harmen Verbruggen
