1. Filozofia
‘zorientowana publicznie’
Michaela Sandela
Komunitaryzm, neokonserwatyzm,
czy republikanizm?
Wojciech Wierzejski
Warszawa, luty 2012 r.

2. Porządek
I. Wprowadzenie do filozofii politycznej
1. Krytycy liberalizmu.
2. Filozofia polityczna a światopoglądy i ideologie.
3. Trzy kierunki w filozofii politycznej.
II. Filozofia Sandela
1. Krytyka liberalnej tezy o prymacie uprawnieo.
2. „Ja” zakorzenione, role społeczne.
3. Stowarzyszenia; dobro wspólne.
4. Republikanizm, neokonserwatyzm,
komunitaryzm?

3. Krytycy liberalizmu („komunitarianie”)
Alasdair MacIntyre: Dziedzictwo cnoty;
Czyja sprawiedliwośd? Jaka racjonalnośd?;
Trzy antagonistyczne wersje dociekao moralnych;
Etyka i polityka.
Michael Sandel: Liberalizm a granice
sprawiedliwości.
Charles Taylor: Źródła podmiotowości; Etyka
autentyczności; Nowoczesne imaginaria społeczne.
Michael Walzer: Sfery sprawiedliwości;
Wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe;
Polityka i namiętnośd.

4. Alasdair MacIntyre
(ur. 1929 w Glasgow)
3 okresy twórczości:
• Marksowska krytyka społeczna i polityczna
• Arystotelesowska etyka cnót
• Tomaszowa teoria prawa naturalnego (plus
krytyka społeczna)
Główne idee:
Teleologia (telos – cel) natury i życia
społecznego.
Wspólnota oparta na dobru wspólnym.
Tradycja jako rozpięty w czasie spór.
Cnoty jako cechy umożliwiające osiąganie
dóbr wewnętrznych wobec praktyk.
Narracyjna jednośd życia.

5. Filozofia polityczna
Filozofia polityczna to krytyczne dociekania
intelektualne dotyczące życia politycznego i
paostwa:
• analizuje podstawowe pojęcia z tego zakresu (np.
władza, ustrój, społeczeostwo),
• kataloguje i hierarchizuje wartości (tj. wolnośd,
równośd, dobro wspólne),
• bada logiczną spójnośd argumentów używanych
w debatach między przedstawicielami różnych
doktryn.
Słowem: udoskonala narzędzia analizy politycznej.

6. Historia idei
wg Erica Voegelina
„Zadanie historyka idei polega na czymś więcej
niż jedynie streszczeniu doktryn promowanych
przez danego myśliciela czy opisaniu kilku
wielkich systemów.
Musi zbadad rozwój przekonao, które krystalizują
się w idee, oraz pokazad związki pomiędzy tymi
ideami a matrycą przekonao, w jakiej są
zakorzenione”
(Od Oświecenia do rewolucji, s. 101).

7. Światopogląd
wg o. Bocheoskiego
Światopogląd jest „zespołem poglądów na podstawowe zagadnienia
świata i życia ludzkiego wraz z uczuciową postawą zajętą w
stosunku do nich przez człowieka”.
Każdy światopogląd posiada pięd zasadniczych cech:
1. nie jest naukowo, racjonalnie uzasadniony, chod nie jest także
irracjonalny;
2. zawiera metajęzykowe twierdzenie, że jest bezwzględnie
prawdziwym światopoglądem i jedynym, który tę cechę posiada;
3. zawiera syntetyczny obraz rzeczywistości;
4. zawiera obok twierdzeo dotyczących rzeczywistości także
wartościowania, zwłaszcza moralne;
5. formułuje odpowiedzi na tzw. pytania egzystencjalne, dotyczące
sensu życia, cierpienia, śmierci (J. M. Bocheoski OP, „O światopoglądzie”, w:
Sens życia i inne eseje, s. 166)

8. Światopogląd, ideologie a filozofia
• Światopoglądy: katolicki, komunistyczny,
oświeceniowy, nacjonalistyczny, pozytywistyczny.
• Ideologie - doktryny polityczne zawierające projekty
wcielania idei w życie.
Filozofia polityczna nie jest ideologią, ponieważ nie
zajmuje się pisaniem uzasadnieo dla różnorakich
poglądów politycznych, ani formułowaniem recept na
poprawę świata. Interesuje ją wyłącznie poszukiwanie
zrozumienia naszego życia politycznego i naszej roli w
tym życiu.

9. Trzy kierunki w filozofii politycznej
• liberalizm (dominujący współcześnie) dzielący
się głównie na zwolenników (a)egalitaryzmu
Rawlsa, i (b)libertarianizmu Nozicka;
• filozofia krytyczna (zwana dawniej
marksistowską);
• neoarystotelizm (coraz silniejszy) tj.
MacIntyre, Martha Nussbaum, Kelvin Knight,
większośd „komunitarian”.

10. Sandela krytyka liberalnej tezy
o prymacie uprawnieo
(rights)nad dobrem
Rozwinięta postad tezy liberalnej głosi, że
społeczeostwo, jako twór złożony z wielu osób
o różnych dążeniach, zainteresowaniach i
odmiennych wizjach dobrego życia, najlepiej
zorganizowad według zasad, które same nie
zakładają żadnej określonej koncepcji dobra.

11. Dobro wspólne, cele wspólnotowe
Wbrew tezie liberalnej - uznanie pewnych fundamentalnych
wolności i uprawnieo nie jest możliwe bez uprzedniego
przyjęcia określonej wizji dobrego życia, która
promowałaby konkretne cele wspólnotowe.
Sandel kwestionuje liberalną koncepcję społeczeostwa jako
sumy jednostek, które całkowicie swobodnie wybierają
wartości i dobra.
Za Arystotelesem głosi, że nie możemy usprawiedliwid
żadnych instytucji politycznych bez odniesienia do celów
wspólnotowych i że nie jesteśmy w stanie pojąd własnej
osobowości bez odwołania się do naszej roli jako
obywateli uczestniczących w dobru wspólnym.

12. „Ja” zakorzenione, role społeczne
Osobowośd („jaźo” - self) zaprojektowana jako w pełni
oddzielona od życiowych dążeo i społecznych przynależności
jest fikcją. „Ja” nie jest uprzednie wobec pewnych celów.
Pewne role społeczne (np. bycie ojcem, mężem, nauczycielem,
obywatelem, politykiem itd.) konstytuują naszą osobowośd.
Jeśli zaś nasze życie jest określane – chodby do pewnego stopnia
– przez wspólnotę, w jakiej żyjemy, musimy tym samym
podzielad cele i idee charakteryzujące tę wspólnotę.
„Historia mojego życia jest zawsze osadzona w historii tej
wspólnoty, z której czerpię swoją tożsamośd”.

13. Przykład 1. Prawa jednostki
a partycypacja obywatelska
Obywatelski ruch na rzecz praw
człowieka z lat 60. w USA:
- w teorii liberalnej jest afirmowany w
imię poszanowania (ogólno)ludzkiej
godności i jednostkowych praw
politycznych;
- Sandel
uzasadnia wartośd tego ruchu w imię
dobra, jakim jest uznanie konieczności pełnego
członkostwa wszystkich współobywateli we
wspólnotowym życiu narodu.

14. Przykład 2. Edukacja:
indywidualizm czy idea obywatelska?
Wspieranie rozwoju publicznej edukacji:
- liberałowie czynią to w nadziei
ukształtowania w przyszłych obywatelach
umiejętności, które pozwolą im stad się
autonomicznymi jednostkami,
zdolnymi wybierad własne cele życiowe i
efektywnie je realizowad;
- Sandel w dobrej edukacji publicznej pokłada nadzieję na
wyposażenia uczniów w umiejętności, które pozwolą im stad się
dobrymi obywatelami, zdolnymi do wnoszenia znaczącego wkładu
do debat publicznych i wspólnotowych projektów.

15. Przykład 3. Pornografia
Teoria Sandela dopuszcza uchwalenie prawnego
zakazu rozpowszechniania pornografii.
Medialna deprawacja:
- uwłacza modelowi życia podzielanemu przez
większośd wspólnoty;
- godzi w wartości, które nie tylko stoją u
podstaw moralnego życia wspólnotowego, co
wprost podtrzymują owe życie w istnieniu.

16. Przykład 4. Regulacja prawa gospod.
w obronie wspólnoty
Sandel popiera prawo paostwowe (w przeci-
wieostwie do wielu konserwatystów i
liberałów) regulujące zamykanie zakładów
pracy, a idące w kierunku zapewnienia
ochrony lokalnym wspólnotom przed:
- destrukcyjną siłą nieskrępowanego przepływu
kapitału oraz
- efektami gwałtownych zmian gospodarczych.

17. Uprawnienia a stowarzyszenia;
paostwo a rynek
• Liberałowie postrzegają ekspansję indywidualnych uprawnieo jako
obojętny moralnie i politycznie postęp.
• Zwolennicy „polityki cnót obywatelskich” są zaniepokojeni liberalnymi
tendencjami do wypierania mniejszych form stowarzyszania przez
globalną politykę służącą wielkim interesom ekonomicznym.
• Libertarianie bronią wolnej ekonomii, a egalitarni liberałowie optują na
rzecz paostwa socjalnego.
• Filozofowie „zorientowani na sprawy publiczne” krytykują nadmierną
koncentrację władzy zarówno w korporacyjnej gospodarce, jak i w
biurokratycznym paostwie oraz towarzyszącą temu erozją form
wspólnotowych (pośredniczących miedzy jednostką a paostwem), które
dotąd były podtrzymywane w istnieniu przez bardziej żywe i intensywne
życie publiczne.

18. Sprawiedliwośd i prawo
• Sprawiedliwośd wiąże się z dobrem i nie jest
od niego niezależna.
• Zasady sprawiedliwości obowiązują moralnie
dzięki ich ugruntowaniu w wartości moralnej
lub ze względu na wewnętrzne dobro celów,
którym służą.
• Prawa również są uzasadnione jedynie dzięki
moralnemu znaczeniu celów, którym służą.

19. Dobro wspólne a totalitaryzm
Zarzut liberałów: polityka dobra wspólnego otwiera drogę rządom nietolerancji i
uprzedzeniom. Jedna wspólna wizja dobrego życia może rodzid totalitarne pokusy.
Sandel odpowiada:
Nietolerancja rozwija się w „zwichniętych” formach życia, w społecznym i moralnym
wykorzenieniu oraz w sytuacji obalonych tradycji.
Skłonności totalitarne rodzą się ze stanu totalnego wymieszania zatomizowanych
jednostek, wyrwanych ze swoich społeczności, sfrustrowanych, pozbawionych
orientacji w świecie społecznym i wspólnie podzielanych celów, nie zaś pośród
ludzi przekonanych o wartości społecznej współpracy wokół określonego projektu.
Totalitaryzm nigdy nie był efektem zdrowej polityki, lecz skutkiem zaniku poczucia
odpowiedzialności obywatelskiej, przy jednoczesnym zachwianiu pozycji lokalnych
społeczności i tradycyjnych więzów lojalności.
To liberalizm niszczy naturalne środowisko społeczne, przez co przyczynia się do
zaistnienia tendencji totalitarnych, a nie lokalne wspólnoty zbudowane w oparciu o
demokratyczne zasady partycypacji i poświęcenia.

20. Republikanizm Sandela a Partia
Demokratyczna
Teza z 1988: Demokraci sami scedowali na rzecz Reagana
„język wspólnotowy”, przez co stracili swój moralny i
obywatelski głos.
Odpowiedź - List Clintona do Sandela. Kandydat na prezydenta
„podziela obywatelskie stanowisko” Sandela i dowodzi, że:
po pierwsze „musimy wyciągnąd lekcję z konserwatywnej wizji
Reagana i jego sukcesu w wykorzystaniu idei samorządności
i wspólnoty”,
po drugie „mniej powinniśmy skupiad się na kwestiach
makroekonomicznych a bardziej na problemach
ekonomicznej struktury i budowaniu wspólnot zdolnych do
samorządu”.

21. Sandel a neokonserwatyzm
Filozofia „zorientowana publicznie” podziela z neokonserwatystami :
• głęboką nieufnośd wobec rozrostu władzy paostwowej,
• zaangażowanie na rzecz ochrony i wzmocnienia rodziny, więzi wspólnotowych,
lokalnych społeczności i tradycji,
• sprzeciw wobec: (1)masowej deprawacji, (2)zamachów na wartośd i
nienaruszalnośd życia ludzkiego, (3)programów politycznych podważających
integralnośd rodziny.
Filozofię Sandela różni od neokonserwatystów krytyka ekonomicznego
libertarianizmu, który rodzi liczne niebezpieczeostwa dla życia wspólnotowego i
modelu polityki opartej o dobro wspólne.
Opcja „komunitariaoska” krytycznie i nieufnie podchodzi do skali „makro”, nadzieję
pokładając w rozwoju form lokalnego życia wspólnotowego. Paostwo stanowi
podobne potencjalne zagrożenie, jak wolny rynek, czy globalne przepływy kapitału.
Modelem wzorcowym: Arystotelesowska polis, paostwo-miasto, liczące nie więcej niż
kilkadziesiąt tysięcy obywateli; obywateli wolnych i równych w dostępie do
urzędów i stale debatujących nad projektami wspólnotowego życia.

22. Sandel a komunitaryzm
„Jeżeli ‘komunitaryzm’ jest inną nazwą idei rządów większości lub poglądu, że
prawa powinny opierad się na wartościach dominujących w danym
społeczeostwie w danym czasie, to nie jestem komunitarystą. W sporze
między liberalizmem w stylu Rawlsa a stanowiskiem, które przedstawiłem
(…), idzie nie o to, czy prawa mają istotne znaczenie, lecz o to, czy dają się
one rozpoznad i uzasadnid niezależnie od przyjętych z góry założeo tej czy
innej koncepcji dobrego życia. Kwestią sporną nie jest to, czy większą wagę
należy przypisywad interesom indywidualnym czy zbiorowym” (Liberalizm
a granice…, s. 26).
Nie chodzi o spór:
(a)indywidualizm – kolektywizm (albo: „moralna większośd”);
(b)prawa większości kontra przywileje mniejszości;
(c)prymat uprawnieo czy obowiązków.
Chodzi o: prymat dobra.

23. Główne dzieła Sandela
• Liberalism and the Limits of Justice, 1982
• (pol. Liberalizm a granice sprawiedliwości, 2009).
• Liberalism and Its Critics, 1984.
• Democracy's Discontent: America in Search of a Public
Philosophy, 1996.
• Public Philosophy: Essays on Morality in Politics, 2005.
• Justice: A Reader, 2007.
• The Case against Perfection: Ethics in the Age of Genetic
Engineering, 2007.
• Justice: What's the Right Thing to Do?, 2009.
• („Republika proceduralna i nieuwarunkowana jaźo”, w:
Komunitarianie, 2004.)