After the collapse of the Orthodox Byzantine Empire, the Russian Muscovite tsardom supposedly took over the mantle of the spiritual and political center of Orthodox Christianity, a burden which was seamlessly passed on to the Russian Empire, the Soviet Union and subsequently to the Russian Federation. References to the “Third Rome” myth invariably hearken back to a letter ostensibly written by the Monk Filofei in 1510 to the Muscovite Great Prince Vassily III, in which Filofei appears to claim that, since Byzantium has fallen, Muscovy is now the inheritor of its role as Orthodox empire: “Two Romes have fallen. The third stands.

1. Universiteti i Tiranës
Fakulteti i Shkencave Sociale
MSc. Studime Rajonale Politike
Miti i Romёs sё Tretё
Xhejni Melonashi
Tiranë, Janar 2014

2. Hyrje
Perandoria Romake ishte perandoria që u ngrit dhe u qeveris nga qyteti i Romës gjatë
qindvjeçarëve 6 Para Krishtit dhe 5-6 Para Krishtit. Dy datat që shënojnë fillimin dhe fundin e
Perandorisë Romake janë viti 27, fillimi i vitit të principatës së Oktavianit, me marrjen e titullit
"August", dhe 395 Pas Krishtit, kur me vdekjen e Teodosit perandoria u nda përfundimisht në
mes, në pjesën perëndimore atë lindore. Nga koha e Augustit deri në rënien e Perandorisë
Perëndimore, Roma zotëronte Euroazinë Perëndimore dhe Afrikën e Veriut, dhe përbënte
shumicën e popullsisë së rajonit. Zgjerimi i Perandorisë Romake nisi shumë më parë se shteti
romak të kthehej në një perandori dhe arriti kulmin e saj nën perandorin Trajan, me pushtimin e
Dacisë në vitin 106.
Tregtia, artet dhe kultura arritën lulëzimin e parë të lartë të tyre gjatë kohës së Perandorisë
Romake dhe në zonat e qeverisura nga ajo, po ashtu cilësia dhe niveli i popullsisë së asaj kohe do
të duhej të arrihej në Evropë dhe Afrikën e Veriut shekuj më vonë. Perandoria Romake ushtronte
ndikimin e saj jo vetëm brenda kufijve të saj, por edhe përtej tyre. Gjuha latine si gjuha e Romës,
ishte gjuha zyrtare që përdorej në mbarë Perandorinë Romake. Latinishtja ka qenë më pas, në
mbarë Evropën, me qindra vjet gjuha e të shkolluarve, sidomos në shkencë, gjer në kohën
baroke. Ende në ditët e sotme latinishtja përdoret në disa degë të shkencës, si mjekësia dhe
biologjia. Diokleciani, që u tërhoq në vitin 305, ishte perandori i fundit i një perandorie të
pandarë, kryeqyteti i së cilës ishte Roma. Pas ndarjes së perandorisë, në atë të Lindjes dhe të
Perëndimit, të dyja pjesët vazhduan t´a paraqisnin veten si "Perandoria Romake". Perandoria
Romake e Perëndimit ra gjatë qindvjeçarit të 5-të dh 6-të. Perandoria Romake e Lindjes njihet
gjerësisht sot si Perandoria Bizantine, e cila i ruajti traditat ligjore dhe kulturore greko-romake së
bashku me elementet helenike dhe ortodokse të krishtera edhe për një mijëvjeçar tjetër, gjer në
rënien e saj në duart e Perandorisë Osmane në vitin 1453. Vlen të përmendet se, ndikimi në
kulturë, ligj, teknologji, arte, gjuhë, fe, qeverisje, ushtri dhe arkitekturën e qytetërimeve që
pasuan, vazhdon ende sot. Sistemi qeveritar i Perandorisë Romake ka ndikuar shumë në sistemin
shtetëror evropian, para së gjithash në drejtësi dhe ligjshmëri.

3. Në fillimet e perandorisë u synua ruajtja e një forme republikane qeverisjeje. Perandori romak
portretizohej thjesht si "qytetar i parë" dhe senati kishte fuqinë legjislative, ndërkohë që gjithë
autoritetin ligjor më parë e mbanin asambletë popullore. Sidoqoftë, roli i perandorëve u bë
gjithnjë e më shumë autokratik dhe senati u reduktua në një trupë këshilluese e emëruar nga
perandori. Perandori nuk e trashëgoi burokracinë nga Republika duke qenë se ajo nuk kishte
trupa qeverisëse përveç Senatit. Perandorët i emëronin vetë këshilltarët e tyre, ndërkohë që
shtetit i mungonin shumë institucione, si ato për planifikimin e buxhetit. Disa prej historianëve e
kanë cilësuar këtë si një prej arsyeve të rënies së Perandorisë Romake.
Në Itali, perandori i fundit romak u rrëzua në vitin 476. Në lindje, Perandoria Romake, që njihej
si Perandoria Bizantine, vazhdoi të qëndrojë në këmbë edhe njëmijë vite të tjerë. Kryeqyteti,
Kostandinopoja, që kish marrë emrin e perandorit të parë të krishterë, u bë për të krishterët e
Bizantit një qendër me po aq rëndësi sa edhe Roma, me Papën si patriark. Kostandinopoja mbajti
gjithashtu një pozitë kyçe ekonomike përgjatë rrugëve tregtare midis Detit të Zi dhe Detit
Mesdhe, si dhe në mes Evropës dhe Azisë. Kostandinopoja dukej e pathyeshme. Pavarësisht më
shumë se njëzet rrethimeve, ushtritë e vetme që pushtuan Kostandinopojën ishin ato të
kryqëzatës së katërt dhe ata ia dolën vetëm me dinakëri. Në 1204, pjestarët e kryqëzatës, duke
pohuar miqësi me vëllezërit e tyre të krishterë, i ankoruan anijet e tyre në Bririn e Artë, që ishte
porti i qytetit. Më pas, hipën me shkallë në muret që në atë anë të qytetit ishin të ulëta, dhe e
plaçkitën. Kështu që në 1453, kur sulltan Mehmeti II dhe ushtria e tij turke rrethoi qytetin,
mbrojtësit e tij bllokuan hyrjen e Bririt të Artë me një zinxhir hekuri, të lidhur me disa lundra.
Kjo do të thoshte që Mehmetit do t'i duhej të depërtonte në muret e anës perëndimore të qytetit.
Për ta bërë këtë, ushtritë e tij do t'i duhej që së pari të kalonin një hendek me ujë, ishte 18.5 metra
i gjerë. Pastaj ata do të duhej të kapërcenin një mur me gurë 9 metra të lartë, 21 metra të trashë,
ndërkohë që mbrojtësit e qytetit i bombardonin me gurë, shtiza dhe vaj të nxehtë. Kushdo që
arrinte të kalonte do të gjendej i bllokuar në mes të murit të jashtëm dhe një muri të brendshëm,
12 metra të lartë dhe 18 metra të gjerë. Të shpërndara brenda hapësirës së këtyre dy mureve ishin
96 kulla. Askush nuk e kishte thyer ndonjëherë. Edhe Atila, kur kish parë mbrojtjen e qytetit,
kishte urdhëruar hunët e tij që të tërhiqeshin. Mehmeti ishte i vendosur që ta pushtonte
Kostandinopojën. Këshilltarët e tij, duke përfshirë Vezirin e Madh, Halil Pashën, e quajtën
shumë të rrëmbyer sulltanin 22-vjeçar, ndërsa planin e tij të pamatur. Mehmeti i injoroi të gjithë.

4. Ai ndërtoi një kala nëpër Bosfor që nga Kostandinopoja dhe në fillim të pranverës ngriti një
bllokadë. I urdhëroi njerëzit e tij që të gërmonin poshtë mureve, por bizantinët arritën të kun
dërveprojnë ndaj secilës prej këtyre përpjekjeve. Më 20 prill, disa anije gjenoveze lundruan
përtej bllokadës dhe - me zinxhirët e hequr në mesin e natës - hynë në Bririn e Artë. Në këtë
moment, Mehmeti urdhëroi inxhinierët e tij që të ndërtonin një rrugë në anën tjetër të portit dhe
me anë të qeve që kish marrë me vete tërhoqi shtatëdhjetë anije nëpër tokë, drejt Bririt.
Megjithatë, pas shtatë javëve, asnjë turk nuk kishte kaluar muret e qytetit. U duk se Pashai kish
patur të drejtë. Brenda në qytet, bizantinët ishin të tejlodhur, por ende të vendosur. Pas kësaj,
erdhën një seri ogurësh që nuk mund të shpërfilleshin. Një mjek venecian, Nicolo Barbaro, u bë
dëshmitar i ngjarjeve nga brenda mureve. "Në orën e parë të natës, u duk një shenjë e
mrekullueshme në qiell, që ishte për t'i treguar Kostandinit, Perandori i Parë i Kostandinopojës,
se perandorisë së tij krenare po i vinte fundi", shkruante Barbaro. "Në orën e parë pas muzgut u
ngjit Hëna, që kish qenë gjithë kohës e plotë, kështu që duhet të ngjitej në formën e një rrethi të
plotë, por ajo u ngjit sikur të ishte jo më shumë se një Hënë treditore, duke u shfaqur shumë pak,
ndonëse ajri ishte i pastër si kristal".Sipas Barbaros, eklipsi hënor ndodhi në 22 maj; të tjerë
thonë në 24 maj. Sido që të jetë, ishte shqetësuese. "Perandori i Kostandinopojës ishte shumë i
frikësuar nga kjo dhe po kështu të gjithë të tjerët", vazhdon Barbaro, "sepse grekët kishin një
profeci që thoshte se Kostandinopoja nuk do të binte deri kur Hëna e plotë të jepte një shenjë".
Kishte edhe shenja të tjera po kaq shqetësuese. Teksa një statujë e Virgjëreshës - ikona më e
shenjtë e qytetit - po transportohej nëpër rrugë, ajo u shemb në tokë. Më pas pati një stuhi të
papritur dhe kortezhi u desh të braktisej. Mëngjesin tjetër, qyteti u zgjua i mbështjellë në një
mjegull të trashë, të pazakontë në atë kohë të vitit. Më pas, një dritë e kuqe u ngrit nga toka deri
në majë të kupolës së Shën Sofisë. Banorët e qytetit e interpretuan si shenjë që tregonte se qyteti
do të shuhej në një kolonë zjarri. Një Kardin tek i shkruante Papës një muaj më vonë, thoshte se,
"ashtu si qyteti u themelua nga Kostandini, bir i Helenës, po ashtu tani do të humbej prej një
tjetër Kostandini (perandori i ri ishte i njëmbëdhjeti me atë emër), bir i Helenës. Dhe murgu
Gennadios Scholarios vërente se maji, muaji kur qyteti do të binte, ishte i njëjti muaj në të cilin
ai qe themeluar në vitin 330. Edhe turqit i vunë re disa prej këtyre shenjave. Mehmet ishte
veçanërisht i shqetësuar nga drita e kuqe mbi kupolën e Shën Sofisë, për të cilën u tremb se mos
ishte shenjë e ndërhyrjes hyjnore në anën e qytetit. Më 26 maj, turqit mbajtën një këshill lufte
dhe përsëri Pashai i kërkoi të tërhiqeshin përpara se të mbërrinin përforcimet europiane. Por

5. Mehmeti kish nisur të besonte interpretimet e vetë bizantinëve për shenjat: se ishte koha që qyteti
të binte. Më 29 maj, disa valë turqish dhe vasalësh të tyre sulmuan muret. Pas katër orësh, ata më
në fund hynë. Pak para agimit, turqit ishin brenda në Kostandinopojë. "Profecitë ishin
përmbushur", shkruante Barbaro, "duke parë se turqit kishin hyrë në Greqi, ishte një perandor i
quajtur Kostandin, biri i Helenës, Hëna kishte dhënë një shenjë në qiell, pra Perëndia kishte
vendosur kështu kundër të krishterëve dhe veçanërisht kundër Perandorisë së Kostandinopojës".
Kronikanët e kohës kishin arsye të forta t'u jepnin domethënie shenjave. Kristoboulos i Imbros
dhe Laonikos Chalkokondyles, ishin të etur për të treguar besnikërinë e tyre ndaj sulltanit duke
demonstruar pashmangshmërinë hyjnore të pushtimit të tij. Sulltani e shpërbleu Kristoboulosin
duke e emëruar guvernator të Imbrosit. Sidoqoftë, historianët e kohës, ashtu si edhe ata modernë
pranojnë se turqit kishin më shumë ogurë në anën e tyre. Mehmeti solli me vete rreth 80,000
burra, të armatosur me shtiza, shpata, shigjeta, tokmakë dhe një përkushtim ndaj Islamit.
Ndonëse Sulltani nuk e dinte, Kostantini kishte vetëm rreth 5,000-7,000 burra. Mehmeti kishte
rreth 250 anije, Kostantini vetëm 26. Në 1326, turqit pushtuan pjesën më të madhe të Anadollit
dhe në 1356 ata kaluan në Evropë. Në 1402, tartarët i ndalën në Ankara, por shpejt tartarët u
tërhoqën në lindje ndërsa turqit përparuan. Ndërkohë, bizantinët, asnjëherë nuk e kishin marrë
veten nga pushtimi i 1204 dhe perandoria e tyre ishte reduktuar gradualisht duke patur tashmë
vetëm Kostandinopojën dhe rrethinat. Shumë përpara se të pushtonte qytetin, pavarësisht
brengave të këshilltarëve të tij, Mehmeti qe tashmë shumë më i fuqishëm se Kostantini. Deri në
1453, shpresa e vetme e bizantinëve ishte që aleatët e tyre të krishterë të mblidheshin e t'i
ndihmonin. Por në perëndim, evropianët ishin të zënë me Luftën e Njëqind Vjetëve dhe Luftën e
Trëndafilave. Më tej në lindje, mbretërit e Serbisë dhe Hungarisë kishin nënshkruar pakte me
Mehmetin. Papa ishte përkrahës, por shumë pak kish për të ofruar. Venedikasit dhe gjenovezët
dërguan disa anije, por interesi i tyre i vërtetë ishte për tregti dhe turqit dukeshin partnerë po aq
të gatshëm sa edhe bizantinët. Disa anije veneciane arritën madje të dalin nga Briri i Artë në
shkurt, duke arritur t'i shpëtojnë si bllokadës, ashtu edhe nevojës për të luftuar
turqit.Shkencëtarët dhe historianët mbeten të pasigurtë mbi arsyen që shkaktoi eklipsin e errët,
motin e pazakontë dhe dritat e kuqe në Shën Sofi. Disa mendojnë se dritat ishin një reflektim i
zjarreve të largët të turqve. Të tjerë spekulojnë se një aktivitet i largët vullkanor hodhi thërrmija
në atmosferë dhe shkaktoi të tre fenomenet. Cilido të ketë qenë shkaku, nuk ka asnjë dyshim se
në mendjen e mesjetarëve, ata kishin shumë rëndësi. Këto shenja nuk ishin as propagandë e

6. mëvonshme e turqve fitimtarë. Kishte gjithashtu shumë kronikanë të krishterë si Barbaro dhe
Isidori, që, mes tronditjes dhe dëshpërimit për rënien e Kostandinopojës, gjetën ngushëllim dhe
shpjegim tek vullneti i Perëndisë. Kur fundi erdhi, në vitin 1453, ata ishin të përgatitur për të.
Madje ndokush habitej që nuk kish ardhur më herët". Ka mundësi që shenjat të kenë dhënë një
dorë për rënien e qytetit. Në një pikë kur turqit ishin të pashpresë dhe bizantinët të lodhur tej
mase, ato mund të kenë rritur moralin e të parëve dhe të kenë ulur atë të të dytëve. Artileria
superiore turke ishte padyshim e rëndësishme, por edhe faktorët psikologjikë mund të kenë
luajtur rolin e tyre në pushtimin e Kostandinopojës. "Mehmeti fare mirë mund të ketë folur për
secilën shenjë duke thënë se ishin paralajmërime për fitoren", shkruan historiani Robert Martin.
"Koha e sulmit final ndaj Kostandinopojës i jep natyrshëm besueshmëri kësaj ideje".
Roma e Tretё
Pas dekadash së pushtimit të Konstandinopojës nga Perandoria Osmane me nё krye Mehmetin II
më 29 maj 1453, disa “ortodokso- lindore” nisën të cilësonin Moskën si " Roma e tretë ", ose "
Roma e Re ". Ky lloj qëndrimi emocional ndaj Moskës filloi gjatë mbretërimit të Ivanit III të
Rusisë i cili ishte martuar me Sofia Paleologue, mbesë e Konstandinit XI, perandorit të fundit
bizantin1. Nga rregullat dhe ligjet e trashëgimisë të ndjekura nga shumica e monarkive evropiane
të kohës edhe Ivani mund të pretendonte se ai dhe pasardhësit e tij ishin trashëgimtarë të
Perandorisë së rënë, por traditat romake të perandorisë nuk e kishin praktike të njohur
trashëgiminë automatike të pushtetit perandorak. Pretendimi forcohej më tej duke u bazuar në fe.
Besimi ortodoks ishte në qendër të nocionit të identitetit bizantin dhe pёrbёnte një tipar dallues
duke sjellë kështu ndasi të dukshme mes ortodoksёve dhe atyre që konsideroheshin të pa fe apo
barbarë. Vladimiri i Madh kishte konvertuar rusët e Kievit në ortodoksë që prej vitit 989 p.k.
Historia e " Romës së tretë " ( Kostandinopojës së dytë ) filloi në shekullin e 14-të në Bullgari ,
nën mbretërimin e Car Ivan Aleksandrit2. Ai kishte për qëllim të rriste prestigjin e tokës dhe
kapitalit të ti, duke u quajtur Tsarevgrad Tǎrnov (nga emri sllav Tsarigrad që kishte
Konstandinopoja). Kjo nismë u mbështet më vonë dhe nga fjalët e patriarkut Callistus i të
1 “Bisanzio e gli Slavi, Mosca Terza Roma”, marrё nga: http://www.imperobizantino.it/old/BisanzioSlavi-art5.htm,
[parё pёr herё tё fundit mё 20 dhjetor 2013].
2 Lotman, J., Uspenskij B., 1986, “Il concetto di`mosca terza roma' nell'ideologia di pietro I”, Europa Orientalis 5,
fq.483.

7. Konstandinopojës sipas së cilit Tǎrnovo është kryeqyteti i bullgarëve dhe ti dyti de facto dhe de
jure pas Kostandinopojës. Pas rënies së Tǎrnovo ndaj turqve osmanë më 1393, një numër i
konsiderueshëm klerikësh bullgarë kërkuan strehim në tokat ruse dhe transferuan idenë e Romës
së tretë atje, ide e cila përfundimisht u shfaq në Tver, gjatë sundimit të së Boris të Tver-it.
Në Rusi, në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, teoria e “Romës së tretë” u bë një realitet politik.
Murgu Filothe i Pskovit e informoi car Vasilin III (1505-1533) për vizionin e tij, se carizmi rus
do të ishte mbretëria e fundit tokësore e Popullit të Perëndisë3. Roma e parë ra nga herezia. Roma
e dytë, Konstandinopoja, ra nga mëkati. Roma e tretë, Moska, po qëndron. Nuk do të ketë Romë
të katërt. Car Ivani IV, i Tmershmi (1533-1584), e themeloi mbretërimin e tij mbi këtë bazë. Ai u
kurorëzua car në 1547 si pasues i perandorit bizantin. Ai i persekutoi armiqtë e tij mizorisht
ngaqë ai i vuri nën kontrollin e tij personal si Kishën ashtu edhe shtetin. Ndërmjet viktimave të
shumta të Ivanit ishte Mitropoliti Filip i Moskës. Ai u mbyt nga xhelatët e carit në 1568 për
kundërshtimin e tij të hapur ndaj veprimeve të sundonjësit të marrë. Filipi është kanonizuar qysh
herët nga Kisha si shenjt.
Në 1547-1549 Kisha e Rusisë kanonizoi zyrtarisht shumë shenjtorë nga anë të ndryshme të
vendit, duke e përdorur nderimin e këtyre njerëzve të shenjtë – të cilët ishin nderuar më parë
vetëm lokalisht – si mjet për unifikimin kombëtar. Në 1551, Sinodi i Njëqind Kapitujve – Sobori
Stoglav – e afirmoi më tej supremacinë e Orthodhoksisë Ruse mbi Kishat e tjera Orthodhokse të
Lindjes. Mbasi rusët i mundën turqit në Kazan, në 1551, Ivani ndërtoi të famshmen Kishë të
Shën Vasilit në Kremlinin e Moskës në nderim të Shën Vasilit (v. 1552). Kjo kishë është e
njohur për kombinimin e stilit të krishterë dhe oriental. Gjatë pjesës së parë të mbretërimit të
Ivanit, ati i tij shpirtëror ishte prifti Silvestër. Shumë nga reformat e para të Ivanit udhëhiqeshin
nga ky bari i thjeshtë. Silvestri ishte kontribuesi kryesor i librit të quajtur Domostroi ose Shtëpi-ndërtuesi,
që i mësonte familjeve të krishtera ruse sesi duhej t’i rregullonin jetët e tyre sipas
praktikave rituale dhe etike të Kishës Orthodhokse. Domostroi ishte një libër shumë popullor, i
cili ndikoi breza të familjeve ruse. Ivani e internoi Silvestrin në 1559.
Gjithashtu, gjatë mbretërimit të Ivanit të Tmerrshëm, Mitropoliti Makario i Moskës (1542-1563)
shkroi dymbëdhjetë vëllime të quajtura Këndimet Mujore. Kjo ishte një përmbledhje e madhe e
3 Moscow, the Third Rome, marrё nga: http://web-static.nypl.org/exhibitions/russia/themes/thirdrome.html.

8. komentarëve mbi Biblën, jetët e shenjtorëve, predikimeve dhe materialeve të tjera për lexime
shpirtërore. Në këtë kohë “jo-zotëruesi” Shën Maksim Greku (v. 1556) u burgos dhe u torturua
për përpjekjen e tij për të rishqyrtuar dhe korrigjuar librat liturgjikë të Kishës Ruse. Shën Guri
(Gury v. 1563), peshkop i Kazanit, po kryente misionet e tij ndër fiset e Siberisë.
Gjatë mbretërimit të birit të Ivanit, Theodhorit, Patriku i Konstandinopojës, Jeremia II, erdhi në
Moskë për të kërkuar ndihmë. Kisha e Patriarkanës së Konstandinopojës ishte nën pushtetin e
turqve. Kështu, nën presionin e dukshëm të kësaj situate, patriku e njohu peshkopin moskovit,
Job, si patrikun e gjithë Rusisë, në 1589. Ky ishte patriku i parë i Rusisë. Dokumenti i vendosjes
së patriarkut të ri ishte pothuaj një përsëritje e profecisë së Filotheut rreth Moskës si Roma e
tretë. Kështu, teoria, e cila u bë praktikë nën Ivanin III, u afirmua tani, zyrtarisht nga prelati më i
lartë në Kishën Orthodhokse. Në 1593 Kisha Ruse mori aprovimin e statusit të saj si patriarkanë
nga peshkopët e Jerusalemit, Aleksandrisë dhe Antiokisë. Kështu, u njoh, zyrtarisht si e pesta në
nderim ndër patriarkanat orthodhokse.
Shekulli i gjashtëmbëdhjetë pa zhvillimin e mbretërisë Polako-Lituane në kufijtë perëndimorë të
Rusisë. Në 1569 Polonia dhe Lituania ishin bërë një nën Sigismundin. Mbretëria kishte marrë
segmente të tokave ruse në lindje deri në Kiev – territore të populluara pothuaj, krejtësisht nga të
krishterë orthodhoksë. Jezuitët kishin hyrë në këtë territor më parë, duke prurë mësimin dhe
praktikat latine. Rezulatat i kësaj ishte Unioni i Brest-Litovskit në 1596, me anë të cilit
peshkopët orthodhoksë të zonës bënë një bashkim me Kishën Romane mbi bazën e marrëveshjes
së arritur në Firence një shekull më parë. Ritet dhe zakonet e Kishës për masat e besimtarëve
orthodhoksë që u morën në “unia” mbetën të njëjta. Hierarkia kishtare, udhëheqja klerikale dhe
akademike e Kishës ishte e vendosur totalisht nën disipilinën latine dhe doktrinën e papatit
roman. Ky bashkim i 1596 mbeti, në fakt, në territoret të cilat vazhduan të ishin nën sundimin e
qeverive jo-orthodhokse të Polonisë, Austro-Hungarisë dhe Çekosllovakisë.
Qysh prej fillimit të saj lëvizja uniate u ndesh me një kundërshtim të fortë. Kundërshtarët ishin,
kryesisht, orthodhoksë laikë, të cilët ishin të organizuar në vëllazëri dhe bekuar nga patriku
Jeremia i Konstandinopojës, për të mbrojtur besimin orthodhoks, qysh prej 1588. Në fillim

9. lëvizja anti-uniate u ndihmua nga përdorimi i shtypshkronjës së Ivan Fedorovit. Ky njeri u përzu
nga Moska prej Ivanit III, për shkak “zbulimin diabolik” të tij.
Miti i Romёs sё Tretё nuk ishte njё pretendim i kufizuar vetem nё territorin carist, pёrkundrazi
pёrbёnte njё orvatje tё shumё popujve pretendente pёr tё pёrvetёsuar dinamikat fitimtare tё
Perandorisё Romake. Supremacia e njё perandorie pёrbёnte njё gur tё rёndёsishёm themeli pёr
shumё popuj, revolucione dhe ideologji. Mes dёshirёs pёr tё qёnё pjesё e njё sё kaluare tё
lavdishme vende tё ndryshmё pretendonin lidhjen e tyre tё gjakut me njё perandori e cila edhe
pse e shembur jehonte ende supremaci luftarake. Domosdoshmёria e krijimit tё njё identiteti
kombёtar, pёrkatёsie dhe identifikimi stimulonte dёshirat e Romёs sё Tretё, tё vetmes force
hyjore e cila kishte nё dorё fatet e botёs. Kjo teori sa romantike aq dhe revolucionare pёrbёn njё
teori uniteti dhe pёrkatёsie prandaj tejkalonte kohё dhe hapёsira.
Perandoria austriake pretendonte të ishte trashëgimtare e Perandorisë së Shenjtë Romake.
Habsburgët e Austrisë u përpoqën të bashkonin Gjermaninë nën sundimin e tyre. Më vonë
Perandoria Gjermane në vitin 1871 gjithashtu pretendonte se ishte Roma e tretë dhe i përkiste të
njëjtës linjë gjaku perandorak . Titulli për perandorët gjermanë ishte Kaiser, fjala gjermane për
Çezar4.
Giuseppe Mazzini, nacionalist dhe patriot Italian promovoi nocionin e " Romës së tretë ". Ai
pohonte se pas Romës së perandorëve, pas Romës së papëve, do të vijë Roma e popullit,
adresuar bashkimit tё Italisë me Romën kryeqytet. Pas bashkimit të Italisë në Mbretërinë e
Italisë, shteti është konceptuar si Romë nga figura e tretë italiane. Pas bashkimit, Mazzini foli për
nevojën e Italisë si Roma e tretë me aspirata perandorake. Mazzini mbronte idenë se Italia duhet
të pushtonte dhe të kolonizonte tokat tunizianë te cilat përbënin çelësin për Mesdheun Qendror,
duke konceptuar Italinë kështu me të drejta të plota dhe legjitime për të dominuar Detit Mesdhe
sikundër kishte bërë Romëa e lashtë. Edhe diktatori italian Benito Musolini duke ju referuar
Italisë së tij fashiste, përdorte konceptin e " Romës së tretë, përcaktim ky i cili përfshinte dhe
planin e Musolinit për të zgjeruar Romën drejt Ostias dhe detit.
4 Lotman, J., Uspenskij B., 1986, “Il concetto di`mosca terza roma' nell'ideologia di pietro I”, Europa Orientalis 5,
fq.482.

10. Pas rënies së Kostandinopojës, Mehmeti II shpalli veten Kayser -i Rum sinonimi i togfjalëshit
"Çezari i Romës ". Ky vetёkurorёzim a u njoh nga Patriarku ortodoks i Konstandinopojës, por jo
nga katoliket në Evropën Perëndimore. Gennadios ( Georgios Scholarios ), një armik i vendosur i
Perëndimit u shpall Patriark i Konstandinopojës, me të gjitha atributet ceremoniale të Bizantit,
nga Mehmeti II i cili ishte vetё konsideruar perandor legjitim. Pretendimi i Mehmetit II bazohej
në faktin se Kostandinopoja ishte qëndra e perandorisë Romake –sidomos në vitin 330 pas
Krishtit dhe rënies së Perandorisë romake të Perëndimit. Mehmeti gjithashtu kishte një lidhje
gjaku me familjesn perandorake bizantine, paraardhësi i tij, sulltan Orhan ishte martuar me një
princeshë bizantine dhe Mehmeti pohonte prejardhjen nga John Tzelepes Komnenos. Perandoria
Osmane u shtri deri në Otranto gjatë asaj periudhe por ndërkohë që Mehmeti II ishte duke
planifikuar marrjen e vetë Romës, fushatat pushtuese do të mbeten pa një përfundim nga vdekja
e tij e papritur kur fushata italiane u ndërpre nga vdekja e tij e papritur. Titulli ra në mospërdorim
pas vdekjes së tij , por strukturat perandorake krijuar nga Mehmetit II jetuan për shekuj me
radhë. Historiani turk Ilber Ortaylı ishte një ithtar i këtij pohimi, duke përmendur fasadën
multikulturor të shtetit dhe pranimin e zakoneve bizantine tё fronit perandorak. Për Profesor
Ortaylı pretendimi i Rusisë për të qënë një Romë e Tretë përbën vetëm një titull formal dhe se
sulltan Mehmeti II bazoi politikat e tij gjyqësore dhe pushtimet në krijimin e një Romë të tretë
islamik (Roma e para është politeiste, e dyta e krishterë ). Pasi Sulejmani i Madhërishëm mundi e
Karlin V(perandorin e Shenjtё Romak) nёnshkroi njё traktat ku e shpallte veten " Mbreti i
Spanjës pasardhësi i vërtetë Çezarit.
Përfundimi
Përpos shfrytëzimit të teorive dhe vazhdimësisë të lidhjeve me Romën e pare apo atë të dytë të
shumë vendeve, miti i Romës së tretë Moskovite duket teoria që ende lakohet në studime të
shumta fetare por dhe reptësisht laike. Roma e tretë përbënte një teori të shekullit të 16-të e cila
hyjnëzonte rëndësinë globale dhe historike të Moskës, kryeqytetit të shtetit rus, si qendër politike
dhe fetare. E shpjeguar nën dogmën fetare të mendimit mesjetar, teoria e Moskës si Roma e tretë
pohonte se çdo banor rus i Moskës, ishte pasardhësi historike i perandorive romake dhe
bizantine, pasardhës që sipas mendimit të themeluesit të teorisë kishte rënë për shkak të
devijimeve të tyre nga besimi i vërtetё.

11. Teoria e Romës së tretë evoluoi si rezultat i zhvillimit të mendimit politik në Rusi, rritjes së
ndërgjegjes kombëtare gjatë viteve të bashkimit të tokave ruse, çlirimit përfundimtar nga zgjedha
Tartare dhe konsolidimit të pavarësisë të shtetit rus. Ajo ka luajtur një rol të rëndësishëm në
formimin e ideologjisë zyrtare të shtetit të centralizuar rus duke ndihmoi luftën kundër
përpjekjeve të Vatikanit për të rritur ndikimin e saj në territorin rus. Teoria e Romës së tretë
shërbeu si bazë për idenë e unitetit mes vendeve sllave të gadishullit të Ballkanit gjatë shekujve
XVI dhe XVII dhe kishte domethënie të madhe për luftën e sllavëve të jugut kundër zgjedhës
turke .

12. BIBLIOGRAFI
Lotman, J., Uspenskij B., 1986, “Il concetto di`mosca terza roma' nell'ideologia di pietro I”,
Europa Orientalis 5.
“L’impero romano d’occidente e l’impero romano d’oriente: i perche’ di una divisione e del suo
permanere”.
Burime nga internet:
1. “Bisanzio e gli Slavi, Mosca Terza Roma”, marrё nga:
http://www.imperobizantino.it/old/BisanzioSlavi-art5.htm, [parё pёr herё tё fundit mё 20 dhjetor
2013].
2. “From the Fall of Constantinople (1453) through the Reign of Ivan IV, “the Terrible” (1533-
1584)”, marrё nga: http://web-static.nypl.org/exhibitions/russia/level1.html, [parё pёr herё tё
fundit mё 20 dhjetor 2013].
3. “Impero Bizantino”, marrё nga: http://www.treccani.it/enciclopedia/impero-bizantino/, [parё pёr
herё tё fundit mё 20 dhjetor 2013].
4. “Moscow, the Third Rome”, marrё nga: http://web-static.
nypl.org/exhibitions/russia/themes/thirdrome.html, [parё pёr herё tё fundit mё 20 dhjetor
2013].
5. “Moscow as the Third Rome”, marrё nga:
http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Moscow+as+the+Third+Rome, [parё pёr herё tё fundit
mё 21 dhjetor 2013].