1. Wykład 5-6
Różnice indywidualne
w rozwoju
emocjonalności
Psychologia emocji i motywacji
2009/10
1

2. Wyłanianie się ludzkich emocji
Przyczyny emocji
Przyczynami („wyzwalaczami”) emocji są pewne sytuacje,
zdarzenia czy bodźce.
Związek pomiędzy określonymi „wyzwalaczami”, a
powstającymi w odpowiedzi na nie reakcjami emocjonalnymi,
zmienia się wraz ze zmianą systemu znaczeń danej jednostki,
np.:
 Doświadczenie porażki wywoła smutek u dzieci w wieku
poniżej 2 lat, ale u starszych dzieci wywoła wstyd lub
poczucie winy
2

3. Wyłanianie się ludzkich emocji
Rozwój stanów emocjonalnych
Model różnicowy – specyficzne stany emocjonalne
wywodzą się ze zmian rozwojowych:
 W momencie urodzenia się dzieci mają jeden
dwubiegunowy stan emocjonalny:
negatywny (dyskomfort) vs. pozytywny (zaspokojenie)
 Inne stany wyłaniają się z czasem poprzez różnicowanie w
wyniku dojrzewania, socjalizacji i rozwoju poznawczego
Model odrębnych systemów – specyficzne stany
emocjonalne istnieją już w chwili narodzin, ale mogą się
ujawniać dopiero na dalszym etapie rozwoju. Określone stany
emocjonalne wyłaniają się w określonym porządku, albo
zgodnie z zapotrzebowaniem jednostki.
3

4. Wyłanianie się ludzkich emocji
Rozwój doświadczeń
emocjonalnych
Doświadczenie emocjonalne jest dokonywaną przez
jednostkę interpretacją i oceną własnego stanu
emocjonalnego i ekspresji.
 Dopóki jednostka nie jest zdolna do obiektywnej
samoświadomości, może jej brakować zdolności do
doświadczania emocji
 Rozróżnienie zdarzeń na wewnętrzne i zewnętrzne
wymaga samoświadomości (samouświadamiania swojej
odrębności)
 Część emocji wymaga samoświadomości – nie mogą się
więc pojawić, zanim jednostka nie rozwinie swojej
samoświadomości
4

5. Wyłanianie się ludzkich emocji
w ciągu pierwszych 3 lat życia
Emocje podstawowe
pierwsze
zadowolenie zainteresowanie
dystres
6 miesięcy życia
radość
zaskoczenie
smutek, wstręt
złość, strach
od 18 do 24
miesiąca życia
od 2,5 do 3
lat życia
zakłopotanie
zazdrość
empatia
zakłopotanie
duma
wstyd
poczucie winy
samoświadomość
rozwijanie
standardów i zasad
5

6. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Socjalizacja – proces rozwoju społecznego człowieka,
będący efektem zarówno kierowanych i zamierzonych
(wychowanie), jak i nie zamierzonych oddziaływań otoczenia
społecznego
Wpływy rodzicielskie :
 bezpośrednie – intencjonalne próby wpływu na
emocjonalne zachowanie dziecka (np. informowanie
dziecka, że uczucia innego dziecka zostaną zranione, jeśli
będzie się z niego śmiało, że się przewróciło)
 pośrednie – niejawne, lub nieintencjonalne modyfikowanie
emocjonalnych zachowań dziecka (np. wpływ sposobów
wyrażania radości lub złości przez rodziców)
6

7. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób wyrażania emocji przez rodziców, a
socjalizacja emocji:



Intensywność wyrażania emocji przez rodziców może
wpływać na zdolność dzieci do interpretacji i rozumienia
reakcji emocjonalnych innych ludzi.
Wyrażanie emocji przez rodziców (np. wrogości wobec
dziecka czy złości) może wpłynąć na poziom społecznoemocjonalnej kompetencji dziecka, np. poprzez
kształtowanie jego odczuć wobec siebie i innych ludzi.
Małe dzieci matek wyrażających pozytywne emocje
skłonne były do wyrażania emocji także pozytywnych.
7

8. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób wyrażania emocji przez rodziców, a
socjalizacja emocji (cd.):


Małe dzieci matek częściej dających wyraz złości
wykazywały większą skłonność do wyrażania także
negatywnych emocji.
Przedszkolaki, których matki cechowały silne wyrażanie
emocji, częściej wyrażały swe emocje w przedszkolu.
Możliwe mechanizmy odpowiedzialne za podobieństwo w
sposobie wyrażania emocji przez rodziców i dzieci:
 Zaraźliwość emocjonalna – modelowanie stylu ekspresji
 Czynniki genetyczne
8

9. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób reagowania rodziców na ekspresje
emocjonalne dzieci, a socjalizacja emocji:



Dzieci, które karano za wyrażanie negatywnych emocji,
stopniowo uczą się te emocje hamować lub ukrywać,
jednak wraz z wiekiem stają się one skłonne do wyższego
poziomu pobudzenia fizjologicznego w sytuacjach
wywołujących negatywne emocje
Zachęty rodziców do kontrolowania przez dzieci ich emocji
wiążą się z niską zdolnością dzieci do wyrażania
współczucia (dotyczy głównie chłopców)
Zniechęcenie przez matkę do wyrażania przez dziecko
swych emocji może uniemożliwić mu nabycie umiejętności
rozpoznawania emocji innych
9

10. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób reagowania rodziców na ekspresje
emocjonalne dzieci, a socjalizacja emocji (cd.):



Dwulatki, których matki odpowiednio reagowały na ich
objawy złości były mniej skłonne do wybuchu złości w
zetknięciu ze złością innych dzieci i w większym stopniu
były zdolne do pozytywnego reagowania na innych ludzi
podczas nieobecności matki.
Dzieci, których matki optymalnie reagowały na ich strach,
były mniej bojaźliwe w innych sytuacjach.
Wrażliwość matek na smutek ich 2-letnich dzieci wiązała
się u tych dzieci z niskim poziomem afiliacji. Uspakajanie
dziecka efektywnie redukuje jego stres, ale zmniejsza
szanse na nauczenie się efektywnych metod radzenia
sobie
10

11. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Kontekst kulturowy
Reakcje rodziców na nieposłuszeństwo dzieci (w wieku
przedszkolnym):
 Japonia – matki częściej odwołują się do uczuć, aby skłonić
dzieci do posłuszeństwa.
 USA – matki częściej stosują bezpośrednie polecenia
Socjalizacja złości i agresji dzieci:
 Plemię !Kung – brak reakcji matek na skierowane wobec
nich akty agresji dzieci, brak agresji i przyjazna współpraca
wśród rówieśników
 USA – matki zachęcają dzieci do agresji interpersonalnej,
wzmacniają pragnienie zemsty, prowokują
11

12. Rozwój psychospołeczny
Style przywiązania
Wskaźniki przywiązania:



Selektywny uśmiech społeczny – skierowany do znanych
osób, przede wszystkim matki (występuje ok. 2-3
miesiąca życia)
Lęk przed obcymi – okazywanie niezadowolenia,
niepokoju i ostrożności na widok nieznanych twarzy
(pojawia się ok. 6 miesiąca życia)
Lęk przed rozstaniem – okazywanie rozpaczy i protestu
w sytuacji rozdzielenia z opiekunem (występuje ok. 12
miesiąca życia)
12

13. Rozwój psychospołeczny
Style przywiązania

Przywiązanie zapewniające poczucie
bezpieczeństwa


Przywiązanie lękowo-oporne: nie zapewniające
poczucia bezpieczeństwa, z zachowaniami lękowoopornymi


Dzieci w nowym, nieznanym otoczeniu próbują badać otoczenie, a
zwracają się do matek o pocieszenie, gdy go potrzebują
Dzieci w nowym, nieznanym otoczeniu nie badają otoczenia,
wykazują skłonności do niepokoju, gdy matka je opuszcza, a gdy
wraca, do reakcji ambiwalentnych (przywierają, potem odpychają)
Przywiązanie lękowo-unikowe: nie zapewniające
poczucia bezpieczeństwa, zachowania lękowo-unikające

Dzieci są słabo przywiązane do matek i rzadko okazują niepokój lub
rozpacz, gdy zostają same, a po powrocie matki słabo (lub w ogóle)
13

14. Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Podstawowa charakterystyka teorii E. Eriksona:
 skupienie się na etapach rozwoju społecznego
„połączenie teorii dziecięcej seksualności i wiedzy o fizycznym i
społecznym wzrastaniu dziecka w rodzinie i społeczeństwie”
(Erikson, 1980)

zasada epigenetyczna
„epigeneza (biol.) – stopniowy rozwój zarodka przez stopniowe
różnicowanie się komórek powstałych z podziału zygoty, a
następnie tworzenie się tkanek, narządów i ich układów” (Słownik
PWN)


8 stadiów rozwoju, obejmujących również wiek
dorosły i starość
Stadia rozwoju opisane w kategoriach kryzysów
i sił ego (cnót)
14

15. Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Okres
życia
I
Niemowlęctwo
(ok. 1 rok)
II
Wczesne
dzieciństwo
(ok. 2 – 3 lata)
Okres zabaw
(ok. 4 – 5 lat)
III
IV
Okres szkolny
Kryzys
psychospołeczny
podstawowa ufność

podstawowa
nieufność
autonomia

wstyd i zwątpienie
inicjatywa

poczucie winy
pracowitość

poczucie niższości
Siła ego
(cnota)
nadzieja
wola
celowość
kompetencja
15

16. Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Okres
życia
V
Dorastanie
(ok. 18 – 22)
VI
Młodość
VII
Dorosłość
VIII
Dojrzałość
Kryzys
psychospołeczny
tożsamość

pomieszanie
tożsamości
bliskość

izolacja
twórczość

stagnacja
integralność

rozpacz
Siła ego
(cnota)
wierność
miłość
opiekuńczoś
ć
mądrość
16

17. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
Rozwój emocjonalny obejmuje 3 fazy:
 Nabywanie – jednostka nabywa i ćwiczy różnorodne
emocje, uczy się ich okazywania oraz nazywania
 Doskonalenie – w tej fazie następuje różnicowanie
okazywania emocji, a także rozwija się umiejętność ich
wiązania z kontekstem społecznym
 Transformacja – dotyczy zmian w całym systemie
emocjonalnym. Stany emocjonalne stają się elementem
systemów myśli i zachowań.
17

18. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
W fazie NABYWANIA
 Niemowlęta wkrótce po narodzinach dysponują sporym
zasobem ekspresji emocji złości (gniewu? strachu?),
radości i wstrętu
 Niemowlęta szybko uczą się odczytywania ekspresji
emocji podstawowych i najdalej w wieku 11 tygodni
potrafią rozpoznać na twarzy matki ekspresję smutku,
złości, strachu i szczęścia
 Niemowlęta rozumieją znaczenie ekspresji emocji
podstawowych i dostosowują swoje zachowanie do
emocji okazywanych przez matkę
18

19. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
W fazie DOSKONALENIA:
 Nie zmieniają się podstawowe znaczenie emocji, a
jedynie sposób i miejsce ich wyrażania.
 Nabywane są umiejętności, które umożliwiają dziecku
ukrywanie przeżywania emocji
 Rozwijane są elementy samokontroli emocjonalnej, tzn.
umiejętność sterowania emocjami poprzez ich
hamowanie lub podsycanie.
19

20. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
DOSKONALENIE
 Okres niemowlęcy:



Dzieciństwo:


W trakcie zabaw „twarzą w twarz” z mamą kształtowany jest
sposób wyrażania poszczególnych emocji
Mogą się pojawiać dysfunkcje emocjonalne – np. wtedy, gdy
dziecko naśladuje ekspresję emocjonalną depresyjnej matki
Sposoby wyrażania emocji stają się coraz bardziej
przystosowane do wymagań kulturowych i rodzinnych
Okres dojrzewania:


Rozwija się ekspresja emocji społecznych, np. okazywanie
pogardy albo poczucia winy
Początkowa ma miejsce duża niezręczność w okazywaniu
emocji, zwłaszcza tych związanych z zachowaniem dystansu i
prywatności – ekspresje emocji interpretowane są jako wrogość.
20

21. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
TRANSFORMACJA
 Dzieciństwo:


Pojawiają się transformacje doświadczeń emocjonalnych do
systemów reprezentacji świata – np. różne style narracyjne w
opowiadaniu historii związanymi z różnymi uczuciami.
Okres dojrzewania:


Doskonalenie mechanizmów emocjonalnych obejmuje wzrost
świadomości zmian nastrojów
Wraz z wiekiem zmienia się wpływ kontekstu społecznego na
sposób przeżywania emocji. Dla dziecka pierwszoplanowymi
postaciami są członkowie rodziny i z tym kontekstem wiążą oni
swoje życie emocjonalne. Dla nastolatka emocje zaczynają się
łączyć z rówieśnikami.
21

22. Psychiczna reprezentacja emocji
T. Maruszewski i E. Zdankiewicz-Ścigała
KODY
ABSTRAKCYJNE
ja
ac
liz
liz
bo
m
cj
de
za
sy
a
ty
cj
bo
m
za
an
sy
ty
m
wizualizacja
werbalizacja
a
skrypty
an
se
KODY
OBRAZOWE
m
de
ac
se
ja
pojęcia
KODY
WERBALNE
schematy
22

23. Rozwój emocjonalny
Empatia i rozwój moralny
Empatia – „reakcja afektywna bardziej odpowiadająca
cudzej niż własnej sytuacji” (M.L. Hoffman)
Pięć trybów empatycznego pobudzenia:
 Mimikra motoryczna i dodatnie sprzężenie zwrotne
 Klasyczne warunkowanie
 Bezpośrednie kojarzenie cechy ofiary lub jej sytuacji z
własnym, bolesnym doświadczenie
 Kojarzenie pośrednie (zapośredniczone przez
semantyczne przetwarzanie informacji)
 Przyjmowanie ról i zmiana perspektywy
23

24. Rozwój emocjonalny
Empatia i rozwój moralny
Rozwój uczuć empatycznych u dzieci:
 Reaktywny płacz noworodka
 Egocentryczne cierpienie empatyczne (dystres) – dzieci
reagują na cierpienie innych tak, jakby to one same
cierpiały
 Quasi-egocentryczne cierpienie empatyczne – dziecko
zdaje już sobie sprawę z tego, że cierpi kto inny, ale myli
swój stan wewnętrzny ze stanem innej osoby i robi dla niej
to, co jemu przyniosłoby pocieszenie
 Cierpienie empatyczne – uczucia dziecka zbliżają się do
uczuć drugiej osoby, bo nie utożsamia już ono stanów
wewnętrznych innych osób z własnymi odczuciami
 Empatia dla doświadczenia innej osoby – wykraczająca
poza bieżącą sytuację (np. chroniczna choroba, ubóstwo)
24

25. Regulacja emocjonalna
a problemy z zachowaniem
Zaburzone zachowania u dzieci:

Internalizacja – zachowania skierowane ku sobie,
takie jak lęk, wycofanie, depresja i uskarżanie się na
dolegliwości somatyczne.

Eksternalizacja – zachowania skierowane na
zewnątrz, takie jak hiperaktywność, agresja, zachowania
aspołeczne i problemy z dyscypliną.
25

26. Regulacja emocjonalna
a problemy z zachowaniem

Zaburzenia internalizujące:








Krańcowa nieśmiałość
Lęki
Zahamowania w reakcji na bodźce
Nastroje depresyjne
Brak elastyczności w koncentracji na własnej osobie
(dziewczęta)
Nadmierna samokontrola łącząca się z nastrojami
depresyjnymi (dziewczęta)
Niekontrolowane zachowania agresywne w połączeniu ze
skłonnościami depresyjnymi (chłopcy)
Słabsza adaptacja w nowych sytuacjach, pewność siebie,
samokontrola (chłopcy).
26

27. Regulacja emocjonalna
a problemy z zachowaniem

Zaburzenia eksternalizujące:






Utrata panowania nad sobą
Wysoka reaktywność
Niska koncentracja uwagi
Wysokie pobudzenie motoryczne
Negatywne emocje (drażliwość, smutek, gniew, złość)
Brak umiejętności przystosowania i elastyczności.
27

28. Inteligencja emocjonalna
Inteligencja emocjonalna przejawia się w 5
podstawowych zdolnościach:





Znajomość własnych przeżyć
Kierowanie emocjami
Zdolność motywowania się
Rozpoznawanie emocji u innych (empatia)
Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z
innymi
Peter Salovey, John Mayer (1990)
28

29. MSCEIT. Mayer-Salovey-Caruso
Emotional Intelligence Test. Example
Items
Identifying Emotions
Indicate the emotions expressed by this face.
Happiness
1
2
3
4
Fear
1
2
3
4
Sadness
1
2
3
4
5
5
5
29

30. MSCEIT. Mayer-Salovey-Caruso
Emotional Intelligence Test. Example
Items
Using Emotions
What mood (s) might be helpful to feel when meeting inlaws for the very first time?
Not Useful
Tension 1
2
Surprise 1
2
Joy 1
2
Useful
3
3
3
4
4
4
5
5
5
30

31. MSCEIT. Mayer-Salovey-Caruso
Emotional Intelligence Test. Example
Items
Understanding Emotions
Tom felt anxious, and became a bit stressed when he
thought about all the work he needed to do. When his
supervisor brought him an additional project, he felt
________________. (Select the best choice.)
a) Overwhelmed
b) Depressed
c) Ashamed
d) Self Conscious
e) Jittery
31

32. MSCEIT. Mayer-Salovey-Caruso
Emotional Intelligence Test. Example
Items
Managing Emotions
Debbie just came back from vacation. She was feeling peaceful and
content. How well would each action preserve her mood?
Action 1: She started to make a list of things at home that she needed to
do.
Very Ineffective..1.....2.....3.....4.....5..Very Effective
Action 2: She began thinking about where and when she would go on
her next vacation.
Very Ineffective..1.....2.....3.....4.....5..Very Effective
Action 3: She decided it was best to ignore the feeling since it wouldn't
last anyway.
Very Ineffective..1.....2.....3.....4.....5..Very Effective
32

33. Bibliografia
Literatura obowiązkowa (do egzaminu):
Oatley, K. i Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN (s. 186-217)
Bibliografia dla odważnych
Brenner, E.M. i Salovey, P. (1999). Regulacja emocjonalna w okresie dzieciństwa: aspekty
rozwojowe, interpersonalne i indywidualne. W: Salovey, P. i Sluyter, D.J. (red.). Rozwój
emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis (s. 223-287).
Eisenberg, N., Fabes, R. i Lasoya, S. (1999). Reakcje emocjonalne: ich regulacja, korelaty
społeczne i socjalizacja. W: Salovey, P. i Sluyter, D.J. (red.). Rozwój emocjonalny a
inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis (s. 223-287).
Lewis, M.(2005). Wyłanianie się ludzkich emocji. W: Lewis, M. i Haviland-Jones (red.)
Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (s. 342-358)
Saarni, C. (2005). Społeczny kontekst rozwoju emocjonalnego. W: Lewis, M. i HavilandJones (red.) Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (s.
393-409)
Zdankiewicz-Ścigała, E. i Maruszewski, T. (1998. Emocje – aleksytymia – poznanie (s. 1596). Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
33