2. Wyłanianie się ludzkich emocji
Przyczyny emocji
Przyczynami („wyzwalaczami”) emocji są pewne sytuacje,
zdarzenia czy bodźce.
Związek pomiędzy określonymi „wyzwalaczami”, a
powstającymi w odpowiedzi na nie reakcjami emocjonalnymi,
zmienia się wraz ze zmianą systemu znaczeń danej jednostki,
np.:
Doświadczenie porażki wywoła smutek u dzieci w wieku
poniżej 2 lat, ale u starszych dzieci wywoła wstyd lub
poczucie winy
2
3. Wyłanianie się ludzkich emocji
Rozwój stanów emocjonalnych
Model różnicowy – specyficzne stany emocjonalne
wywodzą się ze zmian rozwojowych:
W momencie urodzenia się dzieci mają jeden
dwubiegunowy stan emocjonalny:
negatywny (dyskomfort) vs. pozytywny (zaspokojenie)
Inne stany wyłaniają się z czasem poprzez różnicowanie w
wyniku dojrzewania, socjalizacji i rozwoju poznawczego
Model odrębnych systemów – specyficzne stany
emocjonalne istnieją już w chwili narodzin, ale mogą się
ujawniać dopiero na dalszym etapie rozwoju. Określone stany
emocjonalne wyłaniają się w określonym porządku, albo
zgodnie z zapotrzebowaniem jednostki.
3
4. Wyłanianie się ludzkich emocji
Rozwój doświadczeń
emocjonalnych
Doświadczenie emocjonalne jest dokonywaną przez
jednostkę interpretacją i oceną własnego stanu
emocjonalnego i ekspresji.
Dopóki jednostka nie jest zdolna do obiektywnej
samoświadomości, może jej brakować zdolności do
doświadczania emocji
Rozróżnienie zdarzeń na wewnętrzne i zewnętrzne
wymaga samoświadomości (samouświadamiania swojej
odrębności)
Część emocji wymaga samoświadomości – nie mogą się
więc pojawić, zanim jednostka nie rozwinie swojej
samoświadomości
4
5. Wyłanianie się ludzkich emocji
w ciągu pierwszych 3 lat życia
Emocje podstawowe
pierwsze
zadowolenie zainteresowanie
dystres
6 miesięcy życia
radość
zaskoczenie
smutek, wstręt
złość, strach
od 18 do 24
miesiąca życia
od 2,5 do 3
lat życia
zakłopotanie
zazdrość
empatia
zakłopotanie
duma
wstyd
poczucie winy
samoświadomość
rozwijanie
standardów i zasad
5
6. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Socjalizacja – proces rozwoju społecznego człowieka,
będący efektem zarówno kierowanych i zamierzonych
(wychowanie), jak i nie zamierzonych oddziaływań otoczenia
społecznego
Wpływy rodzicielskie :
bezpośrednie – intencjonalne próby wpływu na
emocjonalne zachowanie dziecka (np. informowanie
dziecka, że uczucia innego dziecka zostaną zranione, jeśli
będzie się z niego śmiało, że się przewróciło)
pośrednie – niejawne, lub nieintencjonalne modyfikowanie
emocjonalnych zachowań dziecka (np. wpływ sposobów
wyrażania radości lub złości przez rodziców)
6
7. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób wyrażania emocji przez rodziców, a
socjalizacja emocji:
Intensywność wyrażania emocji przez rodziców może
wpływać na zdolność dzieci do interpretacji i rozumienia
reakcji emocjonalnych innych ludzi.
Wyrażanie emocji przez rodziców (np. wrogości wobec
dziecka czy złości) może wpłynąć na poziom społecznoemocjonalnej kompetencji dziecka, np. poprzez
kształtowanie jego odczuć wobec siebie i innych ludzi.
Małe dzieci matek wyrażających pozytywne emocje
skłonne były do wyrażania emocji także pozytywnych.
7
8. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób wyrażania emocji przez rodziców, a
socjalizacja emocji (cd.):
Małe dzieci matek częściej dających wyraz złości
wykazywały większą skłonność do wyrażania także
negatywnych emocji.
Przedszkolaki, których matki cechowały silne wyrażanie
emocji, częściej wyrażały swe emocje w przedszkolu.
Możliwe mechanizmy odpowiedzialne za podobieństwo w
sposobie wyrażania emocji przez rodziców i dzieci:
Zaraźliwość emocjonalna – modelowanie stylu ekspresji
Czynniki genetyczne
8
9. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób reagowania rodziców na ekspresje
emocjonalne dzieci, a socjalizacja emocji:
Dzieci, które karano za wyrażanie negatywnych emocji,
stopniowo uczą się te emocje hamować lub ukrywać,
jednak wraz z wiekiem stają się one skłonne do wyższego
poziomu pobudzenia fizjologicznego w sytuacjach
wywołujących negatywne emocje
Zachęty rodziców do kontrolowania przez dzieci ich emocji
wiążą się z niską zdolnością dzieci do wyrażania
współczucia (dotyczy głównie chłopców)
Zniechęcenie przez matkę do wyrażania przez dziecko
swych emocji może uniemożliwić mu nabycie umiejętności
rozpoznawania emocji innych
9
10. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Wpływy rodzicielskie
Sposób reagowania rodziców na ekspresje
emocjonalne dzieci, a socjalizacja emocji (cd.):
Dwulatki, których matki odpowiednio reagowały na ich
objawy złości były mniej skłonne do wybuchu złości w
zetknięciu ze złością innych dzieci i w większym stopniu
były zdolne do pozytywnego reagowania na innych ludzi
podczas nieobecności matki.
Dzieci, których matki optymalnie reagowały na ich strach,
były mniej bojaźliwe w innych sytuacjach.
Wrażliwość matek na smutek ich 2-letnich dzieci wiązała
się u tych dzieci z niskim poziomem afiliacji. Uspakajanie
dziecka efektywnie redukuje jego stres, ale zmniejsza
szanse na nauczenie się efektywnych metod radzenia
sobie
10
11. Socjalizacja wyrażania i regulacji
emocji
Kontekst kulturowy
Reakcje rodziców na nieposłuszeństwo dzieci (w wieku
przedszkolnym):
Japonia – matki częściej odwołują się do uczuć, aby skłonić
dzieci do posłuszeństwa.
USA – matki częściej stosują bezpośrednie polecenia
Socjalizacja złości i agresji dzieci:
Plemię !Kung – brak reakcji matek na skierowane wobec
nich akty agresji dzieci, brak agresji i przyjazna współpraca
wśród rówieśników
USA – matki zachęcają dzieci do agresji interpersonalnej,
wzmacniają pragnienie zemsty, prowokują
11
12. Rozwój psychospołeczny
Style przywiązania
Wskaźniki przywiązania:
Selektywny uśmiech społeczny – skierowany do znanych
osób, przede wszystkim matki (występuje ok. 2-3
miesiąca życia)
Lęk przed obcymi – okazywanie niezadowolenia,
niepokoju i ostrożności na widok nieznanych twarzy
(pojawia się ok. 6 miesiąca życia)
Lęk przed rozstaniem – okazywanie rozpaczy i protestu
w sytuacji rozdzielenia z opiekunem (występuje ok. 12
miesiąca życia)
12
13. Rozwój psychospołeczny
Style przywiązania
Przywiązanie zapewniające poczucie
bezpieczeństwa
Przywiązanie lękowo-oporne: nie zapewniające
poczucia bezpieczeństwa, z zachowaniami lękowoopornymi
Dzieci w nowym, nieznanym otoczeniu próbują badać otoczenie, a
zwracają się do matek o pocieszenie, gdy go potrzebują
Dzieci w nowym, nieznanym otoczeniu nie badają otoczenia,
wykazują skłonności do niepokoju, gdy matka je opuszcza, a gdy
wraca, do reakcji ambiwalentnych (przywierają, potem odpychają)
Przywiązanie lękowo-unikowe: nie zapewniające
poczucia bezpieczeństwa, zachowania lękowo-unikające
Dzieci są słabo przywiązane do matek i rzadko okazują niepokój lub
rozpacz, gdy zostają same, a po powrocie matki słabo (lub w ogóle)
13
14. Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Podstawowa charakterystyka teorii E. Eriksona:
skupienie się na etapach rozwoju społecznego
„połączenie teorii dziecięcej seksualności i wiedzy o fizycznym i
społecznym wzrastaniu dziecka w rodzinie i społeczeństwie”
(Erikson, 1980)
zasada epigenetyczna
„epigeneza (biol.) – stopniowy rozwój zarodka przez stopniowe
różnicowanie się komórek powstałych z podziału zygoty, a
następnie tworzenie się tkanek, narządów i ich układów” (Słownik
PWN)
8 stadiów rozwoju, obejmujących również wiek
dorosły i starość
Stadia rozwoju opisane w kategoriach kryzysów
i sił ego (cnót)
14
15. Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Okres
życia
I
Niemowlęctwo
(ok. 1 rok)
II
Wczesne
dzieciństwo
(ok. 2 – 3 lata)
Okres zabaw
(ok. 4 – 5 lat)
III
IV
Okres szkolny
Kryzys
psychospołeczny
podstawowa ufność
podstawowa
nieufność
autonomia
wstyd i zwątpienie
inicjatywa
poczucie winy
pracowitość
poczucie niższości
Siła ego
(cnota)
nadzieja
wola
celowość
kompetencja
15
16. Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Okres
życia
V
Dorastanie
(ok. 18 – 22)
VI
Młodość
VII
Dorosłość
VIII
Dojrzałość
Kryzys
psychospołeczny
tożsamość
pomieszanie
tożsamości
bliskość
izolacja
twórczość
stagnacja
integralność
rozpacz
Siła ego
(cnota)
wierność
miłość
opiekuńczoś
ć
mądrość
16
17. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
Rozwój emocjonalny obejmuje 3 fazy:
Nabywanie – jednostka nabywa i ćwiczy różnorodne
emocje, uczy się ich okazywania oraz nazywania
Doskonalenie – w tej fazie następuje różnicowanie
okazywania emocji, a także rozwija się umiejętność ich
wiązania z kontekstem społecznym
Transformacja – dotyczy zmian w całym systemie
emocjonalnym. Stany emocjonalne stają się elementem
systemów myśli i zachowań.
17
18. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
W fazie NABYWANIA
Niemowlęta wkrótce po narodzinach dysponują sporym
zasobem ekspresji emocji złości (gniewu? strachu?),
radości i wstrętu
Niemowlęta szybko uczą się odczytywania ekspresji
emocji podstawowych i najdalej w wieku 11 tygodni
potrafią rozpoznać na twarzy matki ekspresję smutku,
złości, strachu i szczęścia
Niemowlęta rozumieją znaczenie ekspresji emocji
podstawowych i dostosowują swoje zachowanie do
emocji okazywanych przez matkę
18
19. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
W fazie DOSKONALENIA:
Nie zmieniają się podstawowe znaczenie emocji, a
jedynie sposób i miejsce ich wyrażania.
Nabywane są umiejętności, które umożliwiają dziecku
ukrywanie przeżywania emocji
Rozwijane są elementy samokontroli emocjonalnej, tzn.
umiejętność sterowania emocjami poprzez ich
hamowanie lub podsycanie.
19
20. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
DOSKONALENIE
Okres niemowlęcy:
Dzieciństwo:
W trakcie zabaw „twarzą w twarz” z mamą kształtowany jest
sposób wyrażania poszczególnych emocji
Mogą się pojawiać dysfunkcje emocjonalne – np. wtedy, gdy
dziecko naśladuje ekspresję emocjonalną depresyjnej matki
Sposoby wyrażania emocji stają się coraz bardziej
przystosowane do wymagań kulturowych i rodzinnych
Okres dojrzewania:
Rozwija się ekspresja emocji społecznych, np. okazywanie
pogardy albo poczucia winy
Początkowa ma miejsce duża niezręczność w okazywaniu
emocji, zwłaszcza tych związanych z zachowaniem dystansu i
prywatności – ekspresje emocji interpretowane są jako wrogość.
20
21. Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
TRANSFORMACJA
Dzieciństwo:
Pojawiają się transformacje doświadczeń emocjonalnych do
systemów reprezentacji świata – np. różne style narracyjne w
opowiadaniu historii związanymi z różnymi uczuciami.
Okres dojrzewania:
Doskonalenie mechanizmów emocjonalnych obejmuje wzrost
świadomości zmian nastrojów
Wraz z wiekiem zmienia się wpływ kontekstu społecznego na
sposób przeżywania emocji. Dla dziecka pierwszoplanowymi
postaciami są członkowie rodziny i z tym kontekstem wiążą oni
swoje życie emocjonalne. Dla nastolatka emocje zaczynają się
łączyć z rówieśnikami.
21
22. Psychiczna reprezentacja emocji
T. Maruszewski i E. Zdankiewicz-Ścigała
KODY
ABSTRAKCYJNE
ja
ac
liz
liz
bo
m
cj
de
za
sy
a
ty
cj
bo
m
za
an
sy
ty
m
wizualizacja
werbalizacja
a
skrypty
an
se
KODY
OBRAZOWE
m
de
ac
se
ja
pojęcia
KODY
WERBALNE
schematy
22
23. Rozwój emocjonalny
Empatia i rozwój moralny
Empatia – „reakcja afektywna bardziej odpowiadająca
cudzej niż własnej sytuacji” (M.L. Hoffman)
Pięć trybów empatycznego pobudzenia:
Mimikra motoryczna i dodatnie sprzężenie zwrotne
Klasyczne warunkowanie
Bezpośrednie kojarzenie cechy ofiary lub jej sytuacji z
własnym, bolesnym doświadczenie
Kojarzenie pośrednie (zapośredniczone przez
semantyczne przetwarzanie informacji)
Przyjmowanie ról i zmiana perspektywy
23
24. Rozwój emocjonalny
Empatia i rozwój moralny
Rozwój uczuć empatycznych u dzieci:
Reaktywny płacz noworodka
Egocentryczne cierpienie empatyczne (dystres) – dzieci
reagują na cierpienie innych tak, jakby to one same
cierpiały
Quasi-egocentryczne cierpienie empatyczne – dziecko
zdaje już sobie sprawę z tego, że cierpi kto inny, ale myli
swój stan wewnętrzny ze stanem innej osoby i robi dla niej
to, co jemu przyniosłoby pocieszenie
Cierpienie empatyczne – uczucia dziecka zbliżają się do
uczuć drugiej osoby, bo nie utożsamia już ono stanów
wewnętrznych innych osób z własnymi odczuciami
Empatia dla doświadczenia innej osoby – wykraczająca
poza bieżącą sytuację (np. chroniczna choroba, ubóstwo)
24
25. Regulacja emocjonalna
a problemy z zachowaniem
Zaburzone zachowania u dzieci:
Internalizacja – zachowania skierowane ku sobie,
takie jak lęk, wycofanie, depresja i uskarżanie się na
dolegliwości somatyczne.
Eksternalizacja – zachowania skierowane na
zewnątrz, takie jak hiperaktywność, agresja, zachowania
aspołeczne i problemy z dyscypliną.
25
26. Regulacja emocjonalna
a problemy z zachowaniem
Zaburzenia internalizujące:
Krańcowa nieśmiałość
Lęki
Zahamowania w reakcji na bodźce
Nastroje depresyjne
Brak elastyczności w koncentracji na własnej osobie
(dziewczęta)
Nadmierna samokontrola łącząca się z nastrojami
depresyjnymi (dziewczęta)
Niekontrolowane zachowania agresywne w połączeniu ze
skłonnościami depresyjnymi (chłopcy)
Słabsza adaptacja w nowych sytuacjach, pewność siebie,
samokontrola (chłopcy).
26
27. Regulacja emocjonalna
a problemy z zachowaniem
Zaburzenia eksternalizujące:
Utrata panowania nad sobą
Wysoka reaktywność
Niska koncentracja uwagi
Wysokie pobudzenie motoryczne
Negatywne emocje (drażliwość, smutek, gniew, złość)
Brak umiejętności przystosowania i elastyczności.
27
28. Inteligencja emocjonalna
Inteligencja emocjonalna przejawia się w 5
podstawowych zdolnościach:
Znajomość własnych przeżyć
Kierowanie emocjami
Zdolność motywowania się
Rozpoznawanie emocji u innych (empatia)
Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z
innymi
Peter Salovey, John Mayer (1990)
28
30. MSCEIT. Mayer-Salovey-Caruso
Emotional Intelligence Test. Example
Items
Using Emotions
What mood (s) might be helpful to feel when meeting inlaws for the very first time?
Not Useful
Tension 1
2
Surprise 1
2
Joy 1
2
Useful
3
3
3
4
4
4
5
5
5
30
31. MSCEIT. Mayer-Salovey-Caruso
Emotional Intelligence Test. Example
Items
Understanding Emotions
Tom felt anxious, and became a bit stressed when he
thought about all the work he needed to do. When his
supervisor brought him an additional project, he felt
________________. (Select the best choice.)
a) Overwhelmed
b) Depressed
c) Ashamed
d) Self Conscious
e) Jittery
31
32. MSCEIT. Mayer-Salovey-Caruso
Emotional Intelligence Test. Example
Items
Managing Emotions
Debbie just came back from vacation. She was feeling peaceful and
content. How well would each action preserve her mood?
Action 1: She started to make a list of things at home that she needed to
do.
Very Ineffective..1.....2.....3.....4.....5..Very Effective
Action 2: She began thinking about where and when she would go on
her next vacation.
Very Ineffective..1.....2.....3.....4.....5..Very Effective
Action 3: She decided it was best to ignore the feeling since it wouldn't
last anyway.
Very Ineffective..1.....2.....3.....4.....5..Very Effective
32
33. Bibliografia
Literatura obowiązkowa (do egzaminu):
Oatley, K. i Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN (s. 186-217)
Bibliografia dla odważnych
Brenner, E.M. i Salovey, P. (1999). Regulacja emocjonalna w okresie dzieciństwa: aspekty
rozwojowe, interpersonalne i indywidualne. W: Salovey, P. i Sluyter, D.J. (red.). Rozwój
emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis (s. 223-287).
Eisenberg, N., Fabes, R. i Lasoya, S. (1999). Reakcje emocjonalne: ich regulacja, korelaty
społeczne i socjalizacja. W: Salovey, P. i Sluyter, D.J. (red.). Rozwój emocjonalny a
inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis (s. 223-287).
Lewis, M.(2005). Wyłanianie się ludzkich emocji. W: Lewis, M. i Haviland-Jones (red.)
Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (s. 342-358)
Saarni, C. (2005). Społeczny kontekst rozwoju emocjonalnego. W: Lewis, M. i HavilandJones (red.) Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (s.
393-409)
Zdankiewicz-Ścigała, E. i Maruszewski, T. (1998. Emocje – aleksytymia – poznanie (s. 1596). Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
33