Encycliek Caritas in veritate van paus Benedictus XVI, aan de bisschoppen, aan de priesters en diakens, aan de religieuzen aan de lekengelovigen en aan alle mensen van goede wil. Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid. Caritas in veritate – liefde in waarheid, waarvan Jezus Christus met Zijn aardse leven en bovenal met Zijn dood en verrijzenis heeft getuigd, is de voornaamste drijfveer voor de waarachtige ontwikkeling van iedere mens en van de gehele mensheid. Vertaling dr. N. Stienstra, met medewerking van drs. N.M. Schnell, pr. Rome, 29 juni 2009

1. kerkelijke documentatie
jaargang 37
nummer 6 verschijnt bij:
september 2009
Paus Benedictus XVI
Caritas in veritate

2. COLOFON Inhoud
Kerkelijke documen-
tatie is een uitgave
van de afdeling Pers
en Communicatie van
het Secretariaat RKK. Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
De reeks verschijnt
tien maal per jaar,
samen met een num-
mer van het blad Hoofdstuk I: De boodschap van Populorum progressio . . . . . . . . . . . . 9
rkkerk.nl.
Redactie: Hoofdstuk II: De ontwikkeling van de mens in onze tijd . . . . . . . . . . . 15
drs. Bert•Elbertse
(hoofd Pers &
Communicatie)
mr. Michel Bronzwaer
Hoofdstuk III: Broederlijkheid, economische ontwikkeling en
(eindredactie) burgermaatschappij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
drs. Pieter Kohnen
Matheu Bemelmans
Basisontwerp:
Hoofdstuk IV: Ontwikkeling van de volken, rechten en plichten,
Artgrafica, milieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Amsterdam
Druk:
Gregorius bv, Soest Hoofdstuk V: De samenwerking van de familie van de mensheid. . . . 42
Opmaak:
Marlou Smit, MA
Abonnementsprijs:
Hoofdstuk VI: De ontwikkeling van de volken en de techniek. . . . . . . 52
(inclusief porto) in
Nederland: € 54,25
per jaar, gecombi- Slot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
neerd met rkkerk.nl;
studenten: € 42,75.
In België: € 38,50.
Abonnementen in
Nederland:
Secretariaat RKK,
Biltstraat 121,
Postbus 13049,
3507 LA Utrecht,
tel.: 030 2326911,
fax: 030 2334601.
e-mail: media@rkk.nl
Bestellingen:
tel.: 030 2326909
e-mail: bestel@rkk.nl
Abonnementen:
e-mail: abonnemen-
ten@rkk.nl
In België
Uitgeverij Licap bv,
Guimardstraat 1,
1040 Brussel,
tel.: 02 5099670,
postrekening:
000-0947400-01.
Kerkelijke documen-
tatie en rkkerk.nl op
internet: © Utrecht 2009
www.rkkerk.nl
ISSN: 1871-4579 Foto omslag: L’Osservatore Romano
2009 • 134

3. ENCYCLIEK
CARITAS IN VERITATE
VAN PAUS
BENEDICTUS XVI
AAN DE BISSCHOPPEN
AAN DE PRIESTERS EN DIAKENS
AAN DE RELIGIEUZEN
AAN DE LEKENGELOVIGEN
EN AAN ALLE MENSEN
VAN GOEDE WIL
OVER DE INTEGRALE
ONTWIKKELING VAN DE MENS
IN LIEFDE
EN WAARHEID
135 • 2009 3

4. INLEIDING plichting komt voort uit de liefde, die – in
de woorden van Jezus – de samenvatting
van de gehele wet is (vgl. Mt. 22,36-40). De
1. Caritas in veritate – liefde in waarheid, liefde geeft aan de persoonlijke relatie tot
waarvan Jezus Christus met Zijn aardse God en tot de naaste de juiste inhoud; ze
leven en bovenal met Zijn dood en verrijze- vormt het principe niet alleen van micro-
nis heeft getuigd, is de voornaamste drijf- betrekkingen – in vriendschap, familie en
veer voor de waarachtige ontwikkeling van kleine groepen – maar ook van macro-
iedere mens en van de gehele mensheid. De betrekkingen – in sociale, economische en
liefde – caritas – is een bijzondere kracht politieke verbanden. Voor de Kerk is – op
die mensen ertoe aanzet zich moedig en grond van het Evangelie – de liefde alles,
onbaatzuchtig in te zetten op het terrein want, zoals de heilige Johannes ons leert
van gerechtigheid en vrede. Het is een (vgl. 1 Joh. 4,8.16) en ik in mijn eerste
kracht die zijn oorsprong heeft in God, Die encycliek in herinnering heb gebracht: “God
de eeuwige liefde en de absolute waarheid is liefde” (Deus caritas est): Alles komt voort
is. Iedereen vindt het geluk als hij instemt uit Gods liefde, alles wordt erdoor gevormd
met het plan dat God voor hem heeft om en alles is erop gericht. De liefde is de
hem volledig tot zijn recht te doen komen: grootste gave van God aan de mens; zij is
in dit plan vindt hij namelijk Zijn waarheid Zijn belofte en onze hoop.
en als hij met die waarheid instemt, wordt
hij vrij (vgl. Joh. 8,22). Het verdedigen van Ik weet van de misvormingen van de liefde
de waarheid, deze nederig en overtuigd naar en van de manieren waarop zij van haar
voren brengen en er in het leven van getui- ware betekenis ontdaan is en wordt, met het
gen, zijn daarom veeleisende en onvervang- bijbehorende gevaar dat zij verkeerd begre-
bare vormen van liefde. Want de liefde pen wordt, uitgesloten van een ethische
“vindt haar vreugde in de waarheid” (1 Kor. levenspraktijk, en in ieder geval belemmerd
13,6). Alle mensen voelen de innerlijke om op de juiste wijze tot haar recht te
drang waarachtig lief te hebben: liefde en komen. Op sociaal, juridisch, cultureel, poli-
waarheid verlaten hen nooit helemaal, want tiek en economisch vlak, dus in de verban-
het gaat hier om de roeping die God in het den die het meest kwetsbaar zijn voor dit
hart en de geest van iedere mens heeft gevaar, wordt de liefde al gauw als irrelevant
gelegd. Jezus Christus zuivert en bevrijdt de voor de interpretatie en de oriëntering van
zoektocht naar liefde en waarheid van onze de morele verantwoordelijkheid beschouwd.
menselijke armzaligheid en openbaart ons Daarom is het noodzakelijk liefde en waar-
volledig het initiatief van de liefde en het heid niet alleen met elkaar te verbinden in
plan voor waarachtig leven, dat God voor de door de heilige Paulus aangegeven rich-
ons heeft bereid. Liefde in waarheid wordt ting van “veritas in caritate” (Ef. 4,15), maar
het gelaat van Christus, en in Christus wordt ook in de omgekeerde en complementaire
het onze roeping onze medemensen in de vorm “caritas in veritate”. De waarheid moet
waarheid van Zijn plan lief te hebben. Hij is worden gezocht, gevonden en uitgedrukt in
immers Zelf de waarheid (vgl. Joh. 14,6). de “economie” van de liefde, maar de liefde
moet tevens in het licht van de waarheid
2. Liefde is de rode draad die door de sociale worden verstaan, bevestigd en in praktijk
leer van de Kerk loopt. Iedere door deze leer gebracht. Op die manier zullen wij niet
beschreven verantwoordelijkheid en ver- alleen de door de waarheid verlichte liefde
4 2009 • 136

5. een dienst bewijzen, maar we zullen er ook dragen worden. Want de waarheid is de
toe bijdragen dat de waarheid geloofwaardig “logos” die de “diá-logos” schept en daar-
blijkt te zijn, doordat wij de authenticiteit en mee uitwisseling en gemeenschap bewerkt.
de overtuigingskracht ervan in het concrete Daar de waarheid de mensen uit hun sub-
sociale leven duidelijk maken. Dat is van- jectieve meningen en ervaringen haalt,
daag de dag van niet geringe betekenis in geeft zij hun de mogelijkheid culturele en
een sociaal en cultureel milieu dat de waar- historische feiten te overwinnen en elkaar
heid relativeert en er vaak onverschillig of bij de beoordeling van de waarde en het
zelfs afwijzend tegenover staat. wezen van de dingen te ontmoeten. De
waarheid opent het verstand van de mensen
3. Door het nauwe verband met de waarheid en verenigt hun intellect in de Logos van de
kan de liefde erkend worden als authentieke liefde: dat is de boodschap en het christelij-
uitdrukking van het mens-zijn en als een ele- ke getuigenis van de liefde. Als wij in het
ment van fundamentele betekenis in de men- huidige sociale en culturele milieu, waarin
selijke betrekkingen – ook in het publieke de tendens om de waarheid te relativeren
leven. Alleen in de waarheid straalt de liefde wijdverbreid is, de liefde in waarheid leven,
en kan zij geloofwaardig geleefd worden. De komen wij tot het inzicht dat instemming
waarheid is een licht dat de liefde zin en met de waarden van het Christendom niet
waarde verleent. Het is het licht van de rede alleen een nuttig maar ook een onontbeer-
zowel als van het geloof, waardoor het ver- lijk element is voor de opbouw van een
stand tot de natuurlijke en bovennatuurlijke goede samenleving en een echte integrale
waarheid van de liefde komt; het verstand ontwikkeling van de mens. Een Christen-
begrijpt haar betekenis als overgave, aan- dom van liefde zonder waarheid kan
vaarding en gemeenschap. Zonder waarheid gemakkelijk verwisseld worden met een
glijdt de liefde af in sentimentaliteit. Ze hoeveelheid goede, voor het sociale leven
wordt een leeg omhulsel, dat men naar belie- nuttige, maar bijkomstige gevoelens. Op die
ven kan vullen. Dat is het noodlottige gevaar manier zou er in de wereld geen werkelijke
voor de liefde in een cultuur zonder waar- plaats meer zijn voor God. Zonder de waar-
heid. Zij wordt slachtoffer van de toevallige heid wordt de liefde verbannen naar een
gevoelens en meningen van individuen, een beperkt en privé domein van relaties. Van
woord dat misbruikt en vervormd wordt, tot de planning en de processen die de opbouw
het uiteindelijk het tegendeel betekent. De van een wereldomvangende menselijke ont-
waarheid bevrijdt de liefde van een reductie wikkeling beogen – in een dialoog van ken-
tot emotionaliteit die haar van haar redelijke nis en praktijk – wordt zij dan uitgesloten.
en sociale inhoud berooft, en van een fideïs-
me dat haar de menselijke en universele 5. Caritas is ontvangen en geschonken liefde.
ruimte ontneemt. In de waarheid weerspie- Zij is “genade” (cháris). Haar bron is de oor-
gelt de liefde de persoonlijke en tegelijk spronkelijke liefde van de Vader tot de Zoon
openbare dimensie van het geloof in de bij- in de Heilige Geest. Zij is de liefde die van de
belse God, Die tegelijk “Agape” en “Logos” is: Zoon op ons neerdaalt. Zij is scheppende
Caritas en Waarheid, Liefde en Woord. liefde, waaruit wij ons bestaan hebben; zij is
verlossende liefde, waardoor wij wedergebo-
4. Omdat de liefde vol waarheid is, kan zij, ren zijn. Zij is de door Christus geopenbaarde
in haar rijkdom aan waarden, door de mens en verwezenlijkte liefde (vgl. Joh. 13,1), “in
begrepen, instemmend aanvaard en overge- ons hart uitgestort door de Heilige Geest”
137 • 2009 5

6. (Rom. 5,5). Als ontvangers van de liefde van Eerst de gerechtigheid. Ubi societas, ibi ius:
God worden de mensen geroepen om dragers iedere samenleving werkt een eigen rechts-
van de naastenliefde te zijn en ertoe aangezet systeem uit. De liefde overstijgt de gerechtig-
zelf werktuigen van de genade te worden, om heid, want liefhebben is geven, de ander
de liefde van God te verbreiden en netten geven van datgene wat “van mij” is; maar
van naastenliefde te knopen. het ontbreekt de liefde nooit aan gerechtig-
heid, die mij ertoe brengt de ander te geven
Op deze dynamiek van ontvangen en wat “van hem” is, wat hem op grond van
geschonken liefde gaat de sociale leer van de zijn bestaan en zijn werken toekomt. Ik kan
Kerk in. Zij is “caritas in veritate in re socia- de ander niets “schenken” van wat van mij
li”: verkondiging van de waarheid van de is, zonder hem op de eerste plaats gegeven te
liefde van Christus in de samenleving. Deze hebben wat hem rechtmatig toekomt. Wie de
leer is dienst van de liefde, maar in waar- ander met naastenliefde tegemoet treedt, is
heid. De waarheid behoedt en geeft uiting allereerst rechtvaardig jegens hem. De
aan de bevrijdende kracht van de liefde in de gerechtigheid is op geen enkele wijze
steeds nieuwe wisselvalligheden van de vreemd aan de liefde en is ook geen alterna-
geschiedenis. Zij is tegelijkertijd de waarheid tieve of parallelle weg naast de liefde: de
van het geloof en van de rede, in zowel het gerechtigheid is onlosmakelijk met de liefde
onderscheid tussen de beide vormen van verbonden,1 maakt er onderdeel van uit. De
inzicht als in de samenwerking ervan. Voor gerechtigheid is de eerste weg van de liefde
de ontwikkeling, het sociale welzijn en een of, in de woorden van Paulus VI, het “mini-
gepaste oplossing van de zware socio-eco- mum” ervan,2 een wezenlijk bestanddeel van
nomische problemen waardoor de mensheid die liefde “in daad en waarheid” (1 Joh.
wordt geplaagd, is deze waarheid noodzake- 3,18), waartoe de apostel Johannes oproept.
lijk. En het is nog noodzakelijker dat men Van de ene kant vereist de liefde de gerech-
deze waarheid liefheeft en ervan getuigt. tigheid: de erkenning en eerbiediging van de
Zonder waarheid, zonder vertrouwen in en legitieme rechten van individuen en volken.
liefde voor het ware is er geen geweten en Ze zet zich in voor de opbouw van de “aard-
geen sociale verantwoordelijkheid. Dan se stad” volgens recht en gerechtigheid. Van
1. Vgl. Paulus VI,
Encycliek wordt het sociale handelen een spel van de andere kant overstijgt de liefde de
Populorum progres- privébelangen en de logica van de macht, gerechtigheid en voltooit die in de logica
sio (26 maart 1967),
22: AAS 59 (1967), met ontwrichtende gevolgen voor de samen- van geven en vergeven.3 De “aardse stad”
268; Tweede
Vaticaans Concilie,
leving, des te meer in een samenleving op wordt niet alleen vooruitgeholpen door
Pastorale weg naar globalisering en onder zulke moei- betrekkingen op grond van rechten en plich-
Constitutie over de
Kerk in de Wereld lijke omstandigheden als de huidige. ten, maar allereerst en vooral op grond van
van deze tijd relaties die worden getekend door belange-
Gaudium et spes
6. “Caritas in veritate” is het principe waar loze vrijgevigheid, barmhartigheid en saam-
2. Toespraak op de
Dag van de de sociale leer van de Kerk om draait, een horigheid. De naastenliefde openbaart ook
Ontwikkeling (23 principe dat effectief vorm aanneemt in de in de menselijke betrekkingen altijd de liefde
augustus 1968):
AAS 60 (1968), 626- criteria die richting geven aan het morele van God; die verleent aan iedere inzet voor
627.
handelen. Twee daarvan, die speciaal vereist gerechtigheid in de wereld een theologische
3. Vgl. Johannes zijn bij de inzet voor ontwikkeling in een en heilbrengende waarde.
Paulus II, Boodschap
voor samenleving op weg naar globalisering, wil
Wereldvrededag: ik speciaal vermelden: gerechtigheid en het 7. Verder moet er bijzondere waarde worden
AAS 94 (2002), 132-
140. algemeen welzijn. gehecht aan het algemeen welzijn. Van
6 2009 • 138

7. iemand houden betekent zijn welzijn voor op weg naar globalisering moet het alge-
ogen hebben en zich daar effectief voor meen welzijn en de inzet daarvoor zonder
inzetten. Naast het individuele welzijn is er meer de dimensies van de gehele familie van
het welzijn dat verbonden is met de mensen de mensheid, dat wil zeggen de gemeen-
in de samenleving: het algemeen welzijn. schap van de volkeren en de naties,5 aan-
Dat is het welzijn van “wij allemaal”, opge- vaarden, zodat zij de “aardse stad” vormen
bouwd uit individuen, gezinnen en kleinere in eenheid en vrede en deze tot op zekere
groepen, die zich verenigen tot een sociale hoogte maken tot een voorafbeelding van de
gemeenschap.4 Het is geen welzijn dat voor onbegrensde stad van God.
zichzelf wordt gezocht, maar voor de men-
sen die behoren tot de sociale gemeenschap 8. Door de publicatie van de encycliek Popu-
en alleen daarin werkelijk en effectief hun lorum progressio in het jaar 1967 heeft mijn
welzijn kunnen vinden. Het algemeen wel- vereerde voorganger Paulus VI het grote
zijn wensen en zich daarvoor inzetten is een thema van de ontwikkeling van de volkeren
vereiste van gerechtigheid en liefde. Zich met de glans van de waarheid en het licht van
inzetten voor het algemeen welzijn betekent Christus’ liefde verlicht. Hij heeft bekrachtigd
het geheel van de instellingen die structuur dat de verkondiging van Christus de eerste en
geven aan het sociale leven, op juridisch, voornaamste ontwikkelingsfactor is,6 en hij
burgerlijk, politiek en cultureel gebied, ener- heeft ons de opdracht gegeven op de weg van
zijds beschermen en anderzijds zich daarvan de ontwikkeling voort te gaan met ons hart
bedienen, zodat op die manier de Polis, de en ons hele verstand,7 dat wil zeggen met het
stad, vorm krijgt. De naastenliefde is des te vuur van de liefde en de wijsheid van de
doeltreffender, naarmate men zich meer waarheid. Het is de oorspronkelijke waarheid
inzet voor een algemeen goed, dat iemand van de liefde Gods, een genade die ons
ook daadwerkelijk nodig heeft. Iedere Chris- geschonken is, die ons leven opent voor de
ten is geroepen tot deze naastenliefde, op de gave en het mogelijk maakt te hopen op een
wijze van zijn roeping en naar zijn invloed ontwikkeling “van de gehele mens en de
in de Polis. Dat is de institutionele – we kun- gehele mensheid”,8 een overgang “van min-
nen ook zeggen de politieke – weg van de der menselijke naar meer menselijke omstan-
naastenliefde, die niet minder deugdelijk en digheden”9, die wordt bereikt door de over-
effectief is dan de liefde die de naaste recht- winning van de moeilijkheden die zeker
4. Vgl. Tweede
streeks ontmoet, buiten de bemiddeling van onderweg zullen worden aangetroffen. Vaticaans Concilie,
Pastorale
de Polis om. Als de inzet voor het algemeen Constitutie over de
welzijn door de liefde bezield is, heeft die Meer dan veertig jaar na de publicatie van Kerk in de Wereld
van deze tijd
een hogere waarde dan alleen wereldlijke, deze encycliek wil ik de gedachtenis van de Gaudium et spes 26.
politieke inzet. Zoals iedere inzet voor grote Paus Paulus VI herdenken en eer bewij-
5. Vgl. Johannes
gerechtigheid behoort ook deze tot dat zen, door zijn leer over de integrale ontwikke- XXIII, Encycliek
Pacem in terris (11
getuigenis van de goddelijke liefde dat, hoe- ling van de mens op te pakken en mij op de april 1963): AAS 55
wel het werkt in de tijd, de eeuwigheid voor- door hem uitgezette weg te begeven, om die (1963), 268-270.
bereidt. Als het handelen van de mens op in de huidige tijd te actualiseren. Dit proces 6. Vgl. Nr. 16: a. w.,
265.
aarde door de liefde geïnspireerd en onder- van actualisering is begonnen met de ency-
steund wordt, draagt het bij tot de opbouw cliek Sollecitudo rei socialis, waarmee de Die- 7. Vgl. id., 82: a. w.,
297.
van de universele Stad van God, waar de naar Gods Paus Johannes Paulus II de publi-
geschiedenis van de familie van de mens- catie van Populorum progressio heeft willen 8. Id., 42: a. w., 278.
heid naartoe op weg is. In een samenleving gedenken, twintig jaar nadat deze verschenen 9. Id., 20: a. w., 267.
139 • 2009 7

8. was. Op een dergelijke wijze was tot dan toe ten, waarmee de praktijk beoordeeld moet
alleen de encycliek Rerum novarum herdacht. worden en waarop deze moet worden afge-
Nu opnieuw twintig jaar verlopen zijn, geef ik stemd. De trouw aan de mens vereist de
uitdrukking aan mijn overtuiging dat de trouw aan de waarheid, die de enige garantie
encycliek Populorum progressio het verdient is voor de vrijheid (vgl. Joh. 8,32) en de
beschouwd te worden als “de Rerum novarum mogelijkheid biedt voor een totale menselijke
van onze tijd”, die de schreden van de mens- ontwikkeling. Daarom zoekt de Kerk de waar-
heid op de weg naar eenheid verlicht. heid, verkondigt zij die onvermoeibaar en
erkent zij die waar die zich ook openbaart.
9. Liefde in waarheid – caritas in veritate – is Van deze zending van de waarheid kan de
een grote uitdaging voor de Kerk in een tijd Kerk nooit afstand doen. Haar sociale leer is
van voortschrijdende en om zich heen grij- een bijzonder aspect van deze verkondiging:
pende globalisering. Het gevaar van onze tijd een dienst aan de waarheid die bevrijdt. Open
bestaat erin dat met de daadwerkelijke voor de waarheid, om het even uit welke
afhankelijkheid van mensen en volkeren soort kennis die voortkomt, neemt de sociale
onderling, de ethische correlatie van geweten leer van de Kerk die op, verenigt de brok-
en verstand van de betrokkenen niet over- stukken waarin zij die veelvuldig aantreft tot
eenstemt, van waaruit een werkelijk mense- een eenheid en voert die binnen in de steeds
lijke ontwikkeling zou moeten voortkomen. weer nieuwe levenspraktijk van de samenle-
Alleen met de liefde, verlicht door het licht ving van de mensen en van de volken.12
van de rede en van het geloof, is het mogelijk
ontwikkelingsdoelen te bereiken, die een
menselijkere en meer vermenselijkende
waarde bezitten. Het delen van goederen en
hulpbronnen, wat tot echte ontwikkeling
leidt, wordt niet enkel door technische voor-
10. Vgl. Tweede
Vaticaans Concilie, uitgang en door pure berekening gegaran-
Pastorale deerd, maar door het potentieel van de liefde,
Constitutie over de
Kerk in de wereld die het kwade overwint door het goede (vgl.
van deze tijd
Gaudium et spes,
Rom. 12,21) en de mensen ervoor openstelt
36; Paulus VI, in geweten en vrijheid op elkaar te reageren.
Apostolisch
Schrijven
Octogesima adve-
niens (14 mei 1971),
De Kerk heeft geen technische oplossingen te
4: AAS 63 (1971), bieden10 en wil zich absoluut niet “op eniger-
403-404; Johannes
Paulus II, Encycliek lei wijze in de politiek van de staten […]
Centesimus Annus mengen”.11 Zij heeft echter wel te allen tijde
(1 mei 1991), 43:
AAS 83 (1991), 847. en onder alle omstandigheden een zending
11. Paulus VI,
van waarheid te vervullen voor een samenle-
Encycliek ving die recht doet aan de mens en aan zijn
Populorum progres-
sio, 13: a. w., 263- waardigheid en roeping. Zonder waarheid
264.
vervalt men in een empiristische en scepti-
12. Vgl. Pauselijke sche levensopvatting, die niet in staat is zich
Raad voor
Gerechtigheid en boven de praktijk te verheffen, omdat ze er
Vrede, Compendium niet in geïnteresseerd is de waarden – en
van de Sociale Leer
van de Kerk, Nr. 76. soms zelfs niet de betekenis daarvan – te vat-
8 2009 • 140

9. HOOFDSTUK I: DE BOODSCHAP VAN grote waarheden over te brengen. De eerste
POPULORUM PROGRESSIO is dat de gehele Kerk, als zij verkondigt, als
zij Eucharistie viert en als zij in liefde han-
delt, erop gericht is de integrale ontwikke-
10. De herlezing van Populorum progressio ling van de mens te bevorderen. Zij heeft een
meer dan veertig jaar na de publicatie ervan publieke rol, die zich niet beperkt tot haar
zet ertoe aan trouw te blijven aan de bood- inzet voor zorg en onderwijs, doch al haar
schap van liefde en waarheid die in deze bijzondere krachten in dienst van het voor-
encycliek wordt verkondigd en deze te uit helpen van de mens en de wereldwijde
beschouwen in de context van de specifieke broederschap toont, als zij in vrijheid kan
leer van Paus Paulus VI en, meer algemeen, opereren. In niet weinig gevallen wordt die
binnen de traditie van de sociale leer van de vrijheid belemmerd door verboden en ver-
Kerk. Vervolgens moet worden overwogen volgingen of ook ingeperkt als de officiële
hoezeer de omstandigheden waaronder het aanwezigheid van de Kerk wordt gelimi-
probleem van de ontwikkeling zich vandaag teerd tot slechts haar liefdadige activiteiten.
de dag voordoet, verschillen van die van De tweede waarheid is dat de ware ontwik-
toen. Het juiste gezichtspunt is dus dat van de keling van de mens de gehele persoon in al
overlevering van het apostolische geloof,13 zijn dimensies betreft.16 Zonder uitzicht op
van het oude en het nieuwe erfgoed, waar- een eeuwig leven ontbeert de menselijke
buiten Populorum progressio een document vooruitgang in deze wereld het uiteindelijke
zonder wortels zou zijn en de vragen over perspectief. Als de vooruitgang opgesloten
de ontwikkeling gereduceerd zouden wor- blijft binnen de geschiedenis, loopt die het
den tot sociologische gegevens. gevaar beperkt te worden tot een toename
van bezit; zo verliest de mensheid de moed
11. De publicatie van Populorum progressio open te staan voor een hoger goed, voor
vond plaats onmiddellijk na de afsluiting grote en onbaatzuchtige initiatieven, waar-
van het Tweede Vaticaans Concilie. De toe de universele naastenliefde aanspoort.
13. Vgl. Benedictus
encycliek zelf verwijst in de eerste alinea’s De mens ontwikkelt zich niet alleen op
XVI, Toespraak bij
naar de nauwe band met het Concilie.14 Paus eigen kracht en de ontwikkeling kan hem de opening van de
Vijfde Algemene
Johannes Paulus II onderstreepte twintig ook niet eenvoudigweg van buitenaf gege- Conferentie van de
jaar later in Sollicitudo rei socialis van zijn ven worden. In de loop van de geschiedenis Raad van
Bisschoppencon-
kant de vruchtbare band van deze encycliek heeft men dikwijls gedacht dat het scheppen ferenties van
Latijns-Amerika en
met het Concilie, in het bijzonder met de van instellingen genoeg zou zijn om de het Caraïbisch
Pastorale Constitutie Gaudium et Spes.15 mensheid de vervulling van het recht op Gebied (13 mei
2007):
Ook ik wil hier herinneren aan de betekenis ontwikkeling te garanderen. Helaas heeft Insegnamenti III, 1
(2007), 854-870.
van het Tweede Vaticaans Concilie voor de men in zulke instellingen een overdreven
encycliek van Paus Paulus VI en voor het vertrouwen gesteld, alsof ze het verlangde 14. Vgl. Nrs. 3-5:
a. w., 258-260.
gehele volgende leergezag van de pausen doel automatisch zouden kunnen bereiken.
met betrekking tot sociale vraagstukken. In werkelijkheid zijn de instellingen alleen 15. Vgl. Johannes
Paulus II, Encycliek
Het Concilie verdiepte wat van oudsher tot onvoldoende, want de integrale ontwikke- Sollicitudo rei
socialis (30 decem-
de waarheid van het geloof behoort, name- ling van de mens is vóór alles een roeping ber 1987), 6-7: AAS
lijk dat de Kerk, omdat zij in dienst van God en vereist bijgevolg van allen een vrije en 80 (1988), 517-519.
staat, met betrekking tot liefde en waarheid solidaire aanvaarding van verantwoorde- 16. Vgl. Paulus VI,
Encycliek
in dienst van de wereld staat. Juist van deze lijkheid. Bovendien vereist zo’n ontwikke-
Populorum progres-
visie ging Paus Paulus VI uit, om ons twee ling een transcendente kijk op de persoon, sio, 14: a. w., 264.
141 • 2009 9

10. die God nodig heeft: zonder Hem wordt de sociale leer van de Kerk is gebouwd op het
ontwikkeling ofwel geweigerd, ofwel alleen fundament dat de apostelen hebben doorge-
aan de hand van de mens toevertrouwd, die geven aan de kerkvaders en dat dan door de
zich zelfverlossing gaat aanmatigen en ten grote christelijke leermeesters is opgenomen
slotte een ontmenselijkte ontwikkeling en verdiept. Deze leer grijpt uiteindelijk
bevordert. Overigens stelt alleen de ontmoe- terug op de nieuwe mens, op de “laatste
ting met God ons in staat, “in de ander niet Adam”, die “een levendmakende geest”
alleen de ander te zien”,17 doch in hem het werd (1 Kor. 15,45) en de oorsprong is van
goddelijke beeld te herkennen en er zo toe de liefde die “nimmer vergaat” (1 Kor. 13,8).
te komen de ander werkelijk te ontdekken De heiligen en allen die op het terrein van
en een liefde te laten rijpen die “zorg om en gerechtigheid en vrede hun leven voor
voor de ander”18 wordt. Christus, de Verlosser, hebben gegeven,
getuigen ervan. Hierin komt de profetische
12. De band tussen Populorum progressio en opgave van de pausen tot uitdrukking, om
het Tweede Vaticaans Concilie betekent de Kerk van Christus apostolisch te leiden
geenszins een breuk tussen het leergezag en de telkens nieuwe eisen van de evangeli-
van Paus Paulus VI met betrekking tot satie te herkennen. Daarom heeft de in de
17. Benedictus XVI, sociale vragen en dat van zijn voorgangers grote stroom van de overlevering ingebedde
Encycliek Deus cari-
tas est (25 decem- op de Stoel van Petrus, want het Concilie is encycliek Populorum progressio ons van-
ber 2005), 18: AAS
98 (2006), 232.
een verdieping van deze leer in de continuï- daag de dag nog iets te zeggen.
teit van het leven van de Kerk.19 In dit
18. Id., 6: a. w., 222.
opzicht dragen bepaalde abstracte onder- 13. Afgezien van de belangrijke band met
19. Vgl. Benedictus verdelingen van de moderne sociale leer de gehele sociale leer van de Kerk is de
XVI, Toespraak tot
de Leden van de van de Kerk, die de sociale uitspraken van encycliek Populorum progressio nauw ver-
Romeinse Curie bij
de Kerstontvangst
de pausen indelen in categorieën die daar- bonden met het gehele leergezag van Paus
(22 december aan vreemd zijn, niet bij tot verheldering. Er Paulus VI en in het bijzonder met zijn leer-
2005):
Insegnamenti I zijn niet twee typologieën van sociale leer, gezag wat betreft sociale vragen. Zijn
(2005), 1023-1032.
een preconciliaire en een postconciliaire, onderricht over dit thema was van groot
20. Vgl. Johannes doch er is slechts één enige coherente en belang: hij beklemtoonde de absoluut nood-
Paulus II, Encycliek
Sollicitudo rei tegelijk steeds nieuwe leer.20 Het is goed als zakelijke rol van het evangelie voor de
socialis, 3: a. w., de bijzonderheden van de een of andere opbouw van een samenleving wat betreft
515.
encycliek, de leer van de een of andere vrijheid en gerechtigheid, in het geestelijk
21. Vgl. id., 1: a. w.,
513-514.
paus, worden geaccentueerd, maar men en historisch perspectief van een door liefde
mag daarbij nooit de coherentie van het geïnspireerde beschaving. Paus Paulus VI
22. Vgl. id., 3: a. w.,
515. gehele corpus van de leer uit het oog verlie- besefte duidelijk dat de sociale kwestie
23. Vgl. Johannes
zen.21 Coherentie betekent geen gesloten wereldomvattend geworden was,25 en zag de
Paulus II, Encycliek systeem, maar veeleer dynamische trouw innerlijke overeenkomst tussen de drang te
Laborem exercens
(14 september aan het ontvangen Licht. De sociale leer van komen tot een vereniging van de mensheid
1981), 3: AAS 73 de Kerk belicht de steeds weer opduikende en het christelijke ideaal van één enkele in
(1981), 583-584.
nieuwe problemen met een Licht dat niet algemene broederschap solidaire familie
24. Vgl. Johannes
Paulus II, Encycliek
verandert.22 Dat garandeert zowel het altijd van de volkeren. Hij duidde de menselijk en
Centesimus annus, actuele als het historische karakter van het christelijk begrepen ontwikkeling aan als het
3: a. w., 794-796.
leerstellige “erfgoed”,23 dat met zijn specifie- hart van de christelijke sociale leer en stelde
25. Vgl. Encycliek
Populorum progres-
ke kenmerken deel uitmaakt van de altijd de christelijke liefde voor als de voornaam-
sio, 3: a. w., 258. levende overlevering van de Kerk.24 De ste kracht in dienst van de ontwikkeling
10 2009 • 142

11. daarvan. Bewogen door de wens de liefde naar “meer zijn”. Het ideologisch verabsolu-
van Christus voor de mens van vandaag teren van de technische vooruitgang of de
geheel zichtbaar te maken, stelde Paus Pau- utopie van een mensheid die is teruggekeerd
lus VI vastberaden belangrijke ethische vra- naar de oorspronkelijke natuurlijke toe-
gen aan de orde, zonder toe te geven aan de stand, zijn twee tegengestelde manieren om
culturele zwakheden van zijn tijd. de vooruitgang te scheiden van de morele
beoordeling, en daarmee van onze verant-
14. Met de Apostolische Brief Octogesima woordelijkheid.
adveniens van 1971 stelde Paus Paulus VI
dan de bedoeling van de politiek aan de 15. Twee andere documenten van Paus Pau-
orde, en het gevaar van utopische en ideolo- lus VI, die niet direct samenhangen met de
gische visioenen, die de ethische en mense- sociale leer – de encycliek Humanae vitae
lijke kwaliteiten daarvan in gevaar brengen. van 25 juli 1968 en de Apostolische Exhor-
Het gaat om argumenten die nauw verbon- tatie Evangelii nuntiandi van 8 december
den zijn met de ontwikkeling. Helaas blijven 1975 – zijn zeer belangrijk voor de beschrij-
de negatieve ideologieën bloeien. Voor de ving van het volkomen menselijke gehalte
technocratische ideologie, die vandaag de van de door de Kerk voorgestelde ontwikke-
dag wijdverbreid is, heeft Paus Paulus VI al ling. Het is dan ook zinvol deze beide tek-
gewaarschuwd,26 wel wetend dat het heel sten in verband met Populorum progressio
gevaarlijk is het integrale ontwikkelingspro- te lezen.
ces alleen aan de techniek over te laten,
want op die manier zou dit proces geen De encycliek Humanae vitae onderstreept de
oriëntatie hebben. Techniek, op zich geno- dubbele betekenis van seksualiteit als mid-
men, is ambivalent. Terwijl vandaag de dag del tot vereniging en tot voortplanting en
enerzijds de neiging bestaat aan de techniek baseert daarmee de samenleving op het fun-
het genoemde ontwikkelingsproces volledig dament van het echtpaar, man en vrouw,
toe te vertrouwen, zien we anderzijds de die elkaar aanvaarden in hun verschillend
opkomst van ideologieën die het nut van zijn en in hun complementariteit, een paar
ontwikkeling helemaal loochenen, omdat zij dat dus open staat voor het leven.27 Dit is
26. Vgl. id., 34: a. w.,
die fundamenteel antimenselijk vinden en geen kwestie van alleen individuele moraal: 274.
menen dat die tot algemeen verval zal lei- Humanae vitae toont de sterke samenhang
27. Vgl. Nrs. 8-9:
den. Zo veroordeelt men uiteindelijk niet die er bestaat tussen de ethiek van het leven AAS 60 (1968), 485-
487; Benedictus XVI,
alleen de verwrongen en onjuiste wijze en de sociale ethiek en heeft daarmee het Toespraak tot de
waarop de mensen soms richting geven aan begin gemarkeerd van een thematiek van Deelnemers aan het
Internationale
de vooruitgang, maar ook de wetenschappe- het leergezag, die langzamerhand in ver- Congres van de
Universiteit van
lijke ontdekkingen zelf, die daarentegen, als scheidene documenten vorm heeft gekre-
Lateranen bij
ze goed gebruikt worden, voor allen een gen, het laatst in de encycliek Evangelium Gelegenheid van de
Veertigste
kans vormen om te groeien. Het idee van vitae van Paus Johannes Paulus II.28 De Kerk Gedenkdag van de
een wereld zonder ontwikkeling drukt wan- legt de nadruk op deze samenhang tussen Encycliek “Humanae
vitae” (10 mei
trouwen jegens de mens en jegens God uit. de ethiek van het leven en de sociale ethiek, 2008):
Insegnamenti, IV, 1
Het is dan ook een ernstige vergissing de want zij weet: “Een samenleving kan geen (2008), 753-756.
menselijke mogelijkheden te geringschatten zekere grondvesten hebben wanneer zij aan
28. Vgl. Encycliek
om de uitwassen van de ontwikkeling onder de ene kant waarden zoals de waardigheid Evangelium vitae
(25 maart 1995), Nr.
controle te houden, of zelfs voorbij te zien van de persoon, gerechtigheid en vrede
93: AAS 87 (1995),
aan het feit dat de mens van nature streeft handhaaft, maar zichzelf aan de andere 507-508.
143 • 2009 11

12. kant fundamenteel tegenspreekt door aller- ring door de geschiedenis samen met zijn
lei vormen van minachting en schending medemensen, noch aan het doel van deze
van het menselijk leven te accepteren of te weg, aandacht zou schenken, dan zou de
dulden, met name als het om zwak of Kerk geen recht hebben over deze dingen te
gemarginaliseerd leven gaat”.29 spreken. Paus Paulus VI was zich – zoals
ook reeds zijn voorganger Paus Leo XIII, in
De Apostolische Exhortatie Evangelii nun- de encycliek Rerum novarum35 – ervan
tiandi is zeer nauw verbonden met de ont- bewust dat hij een plicht vervulde die aan
wikkeling, want “de evangelisatie zou niet zijn ambt eigen was, door het Licht van het
volkomen zijn”, zo schreef Paus Paulus VI, evangelie over de sociale vraagstukken van
“als zij er geen rekening mee zou houden zijn tijd te laten schijnen.36
dat in de loop van de tijd het evangelie en
het concrete, persoonlijke en gemeenschap- Als men zegt dat ontwikkeling een roeping
29. Id., 101: a. w., pelijke leven van de mens elkaar wederzijds is, dan betekent dat van de ene kant de
516-518. uitdagen”.30 “Tussen evangelisatie en mense- erkenning dat deze roeping voortkomt uit
30. Nr. 29: AAS 68 lijke vooruitgang – ontwikkeling en bevrij- een transcendente roep en van de andere
(1976), 25.
ding – bestaan inderdaad nauwe banden”:31 kant dat deze niet in staat is zichzelf uitein-
31. Id., 31: a. w., 26. Uitgaande van dit inzicht zette Paus Paulus delijke zin te geven. Niet zonder reden komt
32. Vgl. Johannes VI de relatie tussen de verkondiging van het woord “roeping” ook op een andere
Paulus II, Encycliek
Sollicitudo rei
Christus en de vooruitgang van de mens in plaats in de encycliek voor, waar we lezen:
socialis, 41: a. w., de samenleving duidelijk uiteen. Het getui- “Er bestaat dus geen echt humanisme dan
570-572.
genis voor Christus door werken van gerech- dat wat op God gericht is, en wat de verant-
33. Vgl. id., Johannes tigheid, van vrede en van ontwikkeling woordelijkheid erkent waartoe wij zijn
Paulus II, Encycliek
Centesimus annus, behoort tot de evangelisatie, want Jezus geroepen en waardoor het menselijk leven
5.54: a. w.,
799.859-860. Christus, Die ons liefheeft, is begaan met de eerst werkelijk zin krijgt”.37 Deze kijk op ont-
gehele mens. Op deze belangrijke leerstuk- wikkeling is het hart van Populorum
34. Nr. 15: a. w.,
491. ken berust het missionaire aspect 32 van de progressio en is de motivatie voor alle over-
35. Vgl. id., 2: a. w.,
sociale leer van de Kerk, als wezenlijk ele- wegingen van Paus Paulus VI over de vrij-
258; Leo XIII, ment van de evangelisatie.33 De sociale leer heid, de waarheid en de liefde in de ontwik-
Encycliek Rerum
novarum (15. Mei van de Kerk is geloofsverkondiging en keling. Dat is ook de voornaamste reden
1891): Leonis XIII getuigenis van het geloof. Zij is instrument waarom deze encycliek in onze dagen nog
P.M. Acta, XI, Romae
1892, 97-144; en onmisbare plaats voor geloofsopvoeding. steeds actueel is.
Johannes Paulus II,
Encycliek Sollicitudo
rei socialis , 8: a. w., 16. In de encycliek Populorum progressio 17. Een roeping is een appel die een vrij en
519-520; Johannes
Paulus II, Encycliek wilde Paus Paulus VI ons bovenal zeggen verantwoordelijk antwoord vraagt. De inte-
Centesimus annus,
5: a. w., 799.
dat vooruitgang in oorsprong en wezen een grale menselijke ontwikkeling vooronderstelt
roeping is: “Volgens Gods plan is iedere de verantwoordelijke vrijheid van de per-
36. Vgl. Encycliek
Populorum progres- mens geroepen om zichzelf te ontwikkelen, soon en van de volken: geen structuur die
sio, 2.13: a. w., 258. omdat God aan het leven van iedere mens de menselijke verantwoordelijkheid negeert
263-264.
een bepaalde roeping heeft meegegeven”.34 of zich daar boven stelt kan deze ontwikke-
37. Id., 42: a. w.,
278. Precies dit feit rechtvaardigt het ingrijpen ling garanderen. “Heilsverwachtingen”, die
van de Kerk in de problematiek van de ont- rijk zijn aan “mooie maar misleidende
38. Id., 11: a. w.,
262; Johannes wikkeling. Als het alleen om technische beloften” van een droomwereld,38 baseren
Paulus II, Encycliek
Centesimus annus,
aspecten van het menselijk leven zou gaan hun eigen voorstellen altijd op de ontken-
25: a. w., 822-824. en de mens noch aan de zin van zijn vorde- ning van de transcendente dimensie van de
12 2009 • 144

13. ontwikkeling, in de zekerheid dat deze hun kenmerk van de “authentieke ontwikke-
geheel ter beschikking staat. Deze valse ling”; die moet “integraal zijn, dat wil zeg-
zekerheid verandert in zwakte, omdat die gen: bijdragen tot de ontwikkeling van
leidt tot de onderdrukking van de mens, die iedere mens en van heel de mens”.42 In de
wordt gereduceerd tot een middel voor de concurrentiestrijd tussen de verschillende
ontwikkeling, terwijl de nederigheid van opvattingen over de mens, waarvan er in de
degene die een roeping aanneemt wordt huidige samenleving nog meer zijn dan ten
omgevormd tot ware autonomie, omdat tijde van Paus Paulus VI, heeft de christelij-
deze de mens vrij maakt. Paus Paulus VI ke zienswijze de bijzondere eigenschap de
betwijfelt niet dat obstakels en bepaalde fei- onvervreemdbare waarde van de mens en
ten de ontwikkeling remmen, maar hij is er de betekenis van zijn groei te bekrachtigen
ook zeker van dat “iedereen zelf de voor- en te rechtvaardigen. Paus Paulus VI
naamste verantwoordelijkheid voor zijn schrijft: “Wat voor ons telt, is de mens, iede-
39. Encycliek
persoonlijk welslagen of falen [behoudt], re mens, iedere groep van mensen, en de Populorum progres-
hoe groot ook de invloeden zijn die van mensheid in haar geheel”.43 Het christelijk sio, 15: a. w., 265.
buitenaf op hem inwerken”.39 Deze vrijheid geloof bekommert zich om ontwikkeling 40. Id., 3: a. w., 258.
betreft de ontwikkeling waarover wij het zonder te vertrouwen op privileges of 41. Id., 6: a. w., 260.
hebben, maar ook situaties van onderont- machtsposities, en zelfs niet op de verdien-
42. Id., 14: a. w.,
wikkeling die niet het gevolg zijn van toe- sten van Christenen, ook al zijn die er 264.
val of een historische noodzaak, maar van geweest en zijn ze er nu ook nog – hoewel
43. Id.; vgl. Johannes
menselijke verantwoordelijkheid. Daarom er ook menselijke fouten worden gemaakt.44 Paulus II, Encycliek
Centesimus annus,
doen “de hongerende volken vandaag een Het geloof steunt eerder alleen op Christus, 53-62: a. w., 859-
dramatisch beroep op de volken die in over- op Wie iedere echte roeping tot integrale 867; Johannes
Paulus II, Encycliek
vloed leven”.40 Ook dat is roeping, een appel menselijke ontwikkeling is terug te voeren. Redemptor hominis
(4 maart 1979), 13-
van vrije mensen gericht tot vrije mensen Het evangelie is fundamenteel voor ontwik- 14: AAS 71 (1979),
om gezamenlijk verantwoordelijkheid te keling, want daarin maakt Christus “door de 282-286.
nemen. Paus Paulus VI had een sterk besef openbaring van het mysterie van de Vader 44. Vgl. Paulus VI,
van het belang van economische structuren en Diens liefde de mens voor zichzelf duide- Encycliek
Populorum progres-
en instellingen, maar hij had een even sterk lijk”.45 Onderwezen door haar Heer onder- sio, 12: a. w., 262-
263.
besef van het feit dat ze in wezen werktui- zoekt de Kerk de tekenen van de tijd, legt ze
gen van de menselijke vrijheid zijn. De ont- uit en biedt de wereld “wat haar uniek 45. Tweede
Vaticaans Concilie,
wikkeling kan alleen geheel menselijk zijn, eigendom is: een alomvattende visie op de Pastorale
Constitutie over de
als deze vrij is; alleen in verhoudingen van mens en de menselijke situatie”.46 Juist Kerk in de wereld
verantwoordelijke vrijheid kan de ontwik- omdat God het grote “Ja” tegen de mens van deze tijd
Gaudium et spes,
keling op passende wijze groeien. spreekt,47 kan de mens er niet van afzien 22.
zich te openen voor de goddelijke roeping
46. Paulus VI,
18. Behalve de aanspraak op vrijheid vereist om de eigen ontwikkeling te verwerkelijken. Encycliek
Populorum progres-
de integrale menselijke ontwikkeling als roe- De waarheid van de ontwikkeling bestaat in sio, 13: a. w., 263-
ping ook dat de waarheid ervan geëerbiedigd de volkomenheid ervan: als ontwikkeling 264.
wordt. De roeping tot vooruitgang spoort de niet de gehele mensheid en iedere mens 47. Vgl. Benedictus
XVI, Toespraak tot
mens aan tot “meer werken, leren, bezitten, betreft is er geen sprake van ware ontwikke- de Deelnemers aan
om daardoor meer te zijn”.41 Maar dan stelt ling. Dat is de centrale boodschap van Pop- het Vierde
Nationale Congres
zich de vraag: wat wil dat zeggen: “meer ulorum progressio, die vandaag en altijd van de Kerk in Italië
zijn”? Op die vraag antwoordt Paus Paulus geldt. De integrale ontwikkeling van de (19 oktober 2006):
Insegnamenti II, 2
VI door te verwijzen naar het essentiële mens op het natuurlijke vlak als antwoord (2006), 465-477.
145 • 2009 13

14. op een roeping van God de Schepper48 de Zoon leert wat broederlijke liefde is. In
vraagt om een verwerkelijking in een zijn weergave van de verschillende niveaus
“humanisme, dat [de] natuur [van de mens] van het ontwikkelingsproces van de mens
overstijgt en dat hem de hoogste volheid vermeldt Paus Paulus VI eerst het geloof, en
van leven verleent; en dat is het uiteindelij- daarna stelt hij voorop “de eenheid in de
ke doel van de persoonlijke ontwikkeling”.49 liefde van Christus, die ons roept om als
De christelijke roeping tot deze ontwikke- kinderen deel te hebben aan het leven van
ling betreft zowel het natuurlijke als ook het de levende God, Vader van alle mensen”. 53
bovennatuurlijke vlak; daarom geldt: “Als
God wordt verduisterd, verdwijnt geleidelijk 20. Deze door Populorum progressio geo-
aan ons vermogen de natuurlijke orde, het pende perspectieven blijven fundamenteel
doel daarvan en het ‘goede’ te herkennen”.50 om onze inzet voor de ontwikkeling van de
volken elan en richting te verlenen. De
19. Tenslotte vereist de kijk op ontwikkeling encycliek onderstreept daarnaast steeds
als roeping dat de liefde centraal staat. Paus opnieuw de urgentie van hervormingen 54 en
Paulus VI stelde in de encycliek Populorum roept dan op, met het oog op de grote pro-
progressio vast dat de oorzaken van onder- blemen van onrecht in de ontwikkeling van
ontwikkeling niet op de eerste plaats van de volken, moedig en zonder aarzelen te
materiële aard zijn. Hij heeft ons opgeroepen handelen. Ook liefde in waarheid schrijft
deze in andere dimensies van het mens-zijn deze urgentie voor. Het is de liefde van
te zoeken: bovenal in de wil, die de plichten Christus die ons geen rust laat: “caritas
van de solidariteit dikwijls verwaarloost; op Christi urget nos” (2 Kor. 5,14). De urgentie
de tweede plaats in het denken, dat de wil wordt niet alleen veroorzaakt door de
niet altijd op de juiste wijze richting geeft. omstandigheden en volgt niet alleen uit het
Daarom zou de ontwikkeling begeleid moe- feit dat de gebeurtenissen en problemen
ten worden door “wijze en scherp denkende elkaar razendsnel opvolgen, maar ook uit
mensen, op zoek naar een nieuw humanisme datgene wat op het spel staat: de verwezen-
dat de moderne mens in staat moet stellen lijking van een echte broederlijkheid. Dit
48. Vgl. Paulus VI,
Encycliek zichzelf terug te vinden”.51 Maar dat is niet doel is zo belangrijk dat het onze ontvanke-
Populorum progres-
sio, 16: a. w., 265. alles. De onderontwikkeling heeft een oor- lijkheid eist, opdat wij het ten diepste
zaak die nog belangrijker is dan de ontoe- begrijpen en ons concreet en “van ganser
49. Id.
reikendheid van het denken: “het feit dat harte” ervoor inzetten dat de huidige econo-
50. Benedictus XVI,
Toespraak tot de
het ontbreekt aan broederschap tussen de mische en sociale processen tot werkelijk
Jongeren te mensen en tussen de volkeren”.52 Kunnen de menselijke resultaten leiden.
Barangaroo East
Darling Harbour mensen een dergelijke broederschap ooit op
(Sydney, 17 juli
eigen kracht bereiken? De steeds meer
2008).
geglobaliseerde samenleving maakt ons tot
51. Paulus VI,
Encycliek buren, maar niet tot broeders en zusters. De
Populorum progres- rede is op zichzelf in staat de gelijkheid
sio, 20: a. w., 267.
onder de mensen te vatten en een burger-
52. Id., 66: a. w.,
289-290.
maatschappij te vestigen, maar de rede kan
geen broederlijkheid tot stand brengen. De
53. Id., 21: a. w.,
267-268. oorsprong daarvan ligt namelijk in een
transcendente roeping door God de Vader,
54. Nrs. 3.29.32:
a. w., 258.272.273. Die ons het eerst heeft liefgehad en ons door
14 2009 • 146

15. HOOFDSTUK II: DE ONTWIKKELING VAN heid gegeven heeft om effectieve partners in
DE MENS IN ONZE TIJD de internationale politiek te worden. Men
moet echter toegeven dat diezelfde economi-
sche ontwikkeling door vervormingen en
21. Paus Paulus VI had een genuanceerde dramatische problemen belast was en nog
kijk op ontwikkeling. Met het begrip “ont- steeds is, en dat die tengevolge van de huidi-
wikkeling” wilde hij het doel aanduiden om ge crisissituatie nog meer op de voorgrond
de volken voor alles te helpen bij het over- treden. Dit stelt ons voor beslissingen die
winnen van honger, ellende, endemische niet uitgesteld kunnen worden en die in toe-
ziekten en analfabetisme. Dat betekende nemende mate de bestemming betreffen van
vanuit economisch standpunt hun actieve de mens zelf, waarbij deze overigens zijn
deelname aan het economische proces, op natuur niet buiten beschouwing kan laten.
basis van gelijkheid; vanuit sociaal stand- De technische krachten die in het spel zijn,
punt hun ontwikkeling tot beschaafde en de wereldwijde onderlinge betrekkingen, de
solidaire samenlevingen; vanuit politiek schadelijke gevolgen voor de reële economie
standpunt de consolidering van democrati- van slecht uitgevoerde en hoofdzakelijk spe-
sche regimes, die in staat zijn vrijheid en culatieve financiële handelingen, de aan-
vrede zeker te stellen. Terwijl wij nu, na vele zienlijke, vaak teweeggebrachte en daarna
jaren, met zorg naar de ontwikkelingen en slecht begeleide stromen van migranten,
naar de perspectieven van de opeenvolgende evenals de ongecontroleerde exploitatie van
crisissen kijken, vragen wij ons af in hoever- de natuurlijke hulpbronnen – dat alles noopt
re de verwachtingen van Paus Paulus VI ons er vandaag de dag toe na te denken over
door het tijdens de laatste decennia toege- de noodzakelijke maatregelen voor de oplos-
paste ontwikkelingsmodel in vervulling zijn sing van problemen die, in vergelijking met
gegaan. Wij erkennen aldus dat de vrees van de problemen die Paus Paulus VI aan de orde
de Kerk, wat betreft de capaciteiten van de stelde, niet alleen nieuw zijn maar ook en
puur technisch georiënteerde mens om zich bovenal een beslissende invloed hebben op
realistische doelen te stellen en de beschik- het huidige en toekomstige welzijn van de
bare middelen op passende wijze te gebrui- mensheid. De aspecten van de crisis en de
ken, gegrond was. Winst is nuttig als middel oplossing daarvoor, evenals die van een toe-
tot een doel dat zin verleent aan zowel de komstige nieuwe mogelijke ontwikkeling,
wijze van het verkrijgen als aan het gebruik zijn steeds meer met elkaar verbonden; ze
ervan. Het exclusief gericht zijn op winst veronderstellen elkaar en vereisen nieuwe
loopt, als die op onjuiste wijze wordt verkre- pogingen om te komen tot gezamenlijk
gen en het einddoel niet het algemeen wel- begrip en een nieuwe humanistische synthe-
zijn is, het gevaar bezit te vernietigen en se. De complexiteit en de ernst van de huidi-
armoede teweeg te brengen. De door Paus ge economische crisis maakt ons terecht
Paulus VI verlangde economische ontwikke- bezorgd, maar toch moeten we met realisme,
ling zou zo gericht moeten zijn dat een vertrouwen en hoop de nieuwe verantwoor-
echte, tot iedereen uit te breiden en werkelijk delijkheden op ons nemen, waartoe we
duurzame groei tot stand wordt gebracht. geroepen worden door het scenario van een
Het is waar dat ontwikkeling een positieve wereld die behoefte heeft aan een ingrijpen-
factor was en nog steeds is, die miljarden de culturele vernieuwing en de herontdek-
mensen uit de ellende bevrijd heeft en gedu- king van fundamentele waarden, waarop
rende de laatste tijd veel landen de mogelijk- een betere toekomst gebouwd kan worden.
147 • 2009 15

16. De crisis verplicht ons onze weg opnieuw te wijls door de onverantwoordelijkheid in
ontwerpen, onszelf nieuwe regels te stellen zowel de keten van gevers als ook in die der
en nieuwe vormen van inzet te vinden, aan begunstigden aan de eigenlijke bestemming
te sturen op positieve ervaringen en de onttrokken. Ook op het terrein van de niet-
negatieve te verwerpen. Zo wordt de crisis materiële of culturele oorzaken van ontwik-
aanleiding tot inzicht en een nieuw ontwerp. keling, dan wel onderontwikkeling, kunnen
In deze grondhouding van vertrouwen – eer- we dezelfde verdeling van verantwoordelijk-
der dan berusting – moeten de moeilijkhe- heid vinden. Er is aan de kant van rijke lan-
den van het heden aangepakt worden. den sprake van overdreven vormen van
bescherming van kennis, door een al te
22. Vandaag de dag is het kader van de ont- strenge toepassing van het recht op geeste-
wikkeling policentrisch. De handelende per- lijk eigendom, in het bijzonder op het gebied
sonen en de oorzaken in zowel de onderont- van de gezondheidszorg. Tegelijkertijd blij-
wikkeling alsook de ontwikkeling zijn ven in enkele arme landen culturele model-
veelvormig; schuld en verdienste moeten len en sociale verhoudingen voortbestaan,
van elkaar worden onderscheiden. Dit gege- die het ontwikkelingsproces afremmen.
ven zou er ons toe moeten aansporen ons te
bevrijden van de ideologieën die op dikwijls 23. Vele gebieden van de aarde hebben zich
gekunstelde wijze proberen de werkelijkheid vandaag de dag, zij het ook op problemati-
te vereenvoudigen, en er ons juist toe bren- sche en niet homogene wijze, verder ontwik-
gen objectief de menselijke complexiteit van keld en zijn binnengetreden in de kring van
de problemen te onderzoeken. De scheidslijn de grootmachten, die ertoe bestemd zijn in
tussen rijke en arme landen is niet meer zo de toekomst een belangrijke rol te spelen.
duidelijk als ten tijde van de encycliek Popu- Het moet echter worden onderstreept dat
lorum progressio; daar heeft Paus Johannes vooruitgang op alleen economisch en tech-
Paulus II al op gewezen.55 Absoluut gezien nologisch gebied niet voldoende is. Het is
neemt de wereldwijde rijkdom toe, maar de noodzakelijk dat de ontwikkeling bovenal
ongelijkheden worden groter. In rijke landen echt en integraal is. Het ontkomen aan de
verarmen nieuwe sociale klassen en ont- economische ontwikkelingsachterstand, op
staan nieuwe vormen van armoede. In arme- zich een positief gegeven, is geen oplossing
re gebieden verheugen sommige groepen voor de complexe problematiek van de
zich in een soort verkwistende en op consu- vooruitgang van de mens, noch voor de
meren gerichte superontwikkeling, die in onmiddellijk bij deze vooruitgang betrokken
onaanvaardbare tegenstelling staat tot de landen, noch voor de economisch reeds ont-
aanhoudende situaties van mensonterende wikkelde landen, en ook niet voor de nog
ellende. “De schandalige ongelijkheid”56 arme landen, die niet alleen kunnen lijden
houdt aan. Het gedrag van economische en onder de oude vormen van uitbuiting, maar
politieke vertegenwoordigers van oude en ook onder de negatieve gevolgen van een
nieuwe rijke landen vertoont helaas corrup- door onregelmatigheden en onevenwichtig-
55. Vgl. Encycliek
Sollicitudo rei tie en illegaliteit, evenals dat in de arme lan- heden gekenmerkte groei.
socialis, 28: a. w.,
548-550.
den zelf het geval is. Dikwijls zijn het grote
transnationale ondernemingen, maar ook Na de ineenstorting van de economische en
56. Paulus VI,
Encycliek plaatselijke productiegroepen die de men- politieke systemen van de communistische
Populorum progres- senrechten van de arbeiders niet eerbiedi- landen van Oost-Europa en het einde van de
sio, 9: a. w., 261-
262. gen. Internationale hulpverlening wordt dik- zogenaamde “tegenover elkaar staande
16 2009 • 148

17. blokken” zou een alomvattend heroverwe- met de beperkingen die de nieuwe econo-
ging van ontwikkeling nodig zijn geweest. misch-commerciële en financiële context
Daartoe had Paus Johannes Paulus II opge- aan de soevereiniteit van de staat oplegt –
roepen, die in 1987 het bestaan van deze een context die zich ook onderscheidt door
“blokken” als een van de hoofdoorzaken van een toenemende mobiliteit van het financie-
de onderontwikkeling had aangewezen57, ringskapitaal, evenals van de materiële en de
waar de politiek geld onttrok aan de econo- niet-materiële productiemiddelen. Deze
mie en aan de cultuur, en de ideologie de nieuwe context heeft de politieke macht van
vrijheid belemmerde. In het jaar 1991, na de de staten veranderd.
gebeurtenissen van 1989, eiste hij ook dat
een globaal nieuw ontwerp hand in hand Vandaag de dag – ook onder de indruk van
zou moeten gaan met het einde van de de les die de huidige economische crisis ons
“blokken”, en niet alleen in de betrokken leert, waarbij de burgerlijke overheid direct
landen, maar ook in het westen en in die bezig is met het corrigeren van vergissingen
delen van de wereld waar de ontwikkeling in en wanbeleid – lijkt een nieuwe evaluatie
volle gang was.58 Dat is echter slechts ten van de rol en de macht van de staat realisti-
dele gebeurd en blijft een echte verplichting scher. Beide moeten verstandig overwogen
waaraan voldaan moet worden, doordat men en beoordeeld worden, zodat de staten weer
misschien juist voordeel trekt uit de noodza- de mogelijkheid hebben – ook door nieuwe
kelijke beslissingen om de huidige economi- vormen van betrokkenheid – de uitdagingen
sche problemen te boven te komen. van de huidige wereld aan te pakken. Met
een evenwichtiger rol van de burgerlijke
24. Ofschoon men toen reeds, gegeven de overheid kan men ervan uitgaan dat die
gevorderde processen van socialisering, van nieuwe vormen van deelname aan de natio-
een wereldwijde sociale vraag kon spreken, nale en internationale politiek versterkt wor-
was de wereld die Paus Paulus VI voor zich den, die door de activiteit van in de burger-
had nog veel minder aaneengegroeid dan de maatschappij werkende organisaties tot
huidige. Economische en politieke activitei- stand komen. Het is te wensen dat er op deze
ten speelden zich grotendeels af binnen manier een dieper ervaren opmerkzaamheid
dezelfde grenzen en konden daarom op en deelname van de burgers aan de res
elkaar rekenen. De productieve activiteit publica mag groeien.
vond voornamelijk plaats binnen de natio-
nale grenzen, en de financiële investeringen 25. Vanuit het sociale gezichtspunt hebben
hadden slechts een beperkte circulatie in het zorginstellingen, die er ten tijde van Paus
buitenland, zodat de politiek van veel staten Paulus VI reeds in vele landen waren, moeite
nog de prioriteiten van de economie kon – en in de toekomst zou dat nog moeilijker
vaststellen, en met de hun nog ter beschik- kunnen worden – hun doelen van waarach-
57. Vgl. Encycliek
king staande middelen de ontwikkeling tige sociale gerechtigheid in een ten diepste Sollicitudo rei
daarvan in zekere mate kon regelen. Op veranderd krachtenspel na te streven. De socialis, 20: a. w.,
536-537.
grond daarvan kende Populorum progressio globaal geworden markt heeft op de eerste
58. Vgl. Encycliek
aan de “burgerlijke overheid” 59 een centrale, plaats bij de rijke landen het zoeken gesti- Centesimus annus,
zij het niet exclusieve taak toe. muleerd naar gebieden waar de kosten van 22-29: a. w., 819-
830.
de productie sterk verlaagd kunnen worden,
In onze tijd wordt de staat geconfronteerd om de prijzen van veel goederen te verlagen, 59. Vgl. Nrs. 23.33:
a. w., 268-269.273-
met de situatie zich bezig te moeten houden de koopkracht te vergroten en daarmee de 274.
149 • 2009 17

18. op vermeerderde consumptie gebaseerde men moeten worden dan vroeger, waardoor
groeicijfers van de eigen binnenlandse men bovenal een onmiddellijk en vooruit-
markt te verhogen. Als gevolg daarvan heeft ziend antwoord geeft op de dringende nood-
de markt nieuwe vormen van competitie zaak nieuwe vormen van samenwerking in
tussen de staten aangemoedigd, die beogen te voeren, niet alleen op plaatselijk maar ook
met verschillende middelen – waaronder op internationaal niveau.
gunstige fiscale voorwaarden en deregule-
ring van de arbeidsmarkt – productiecentra De arbeidsmobiliteit is in verband met de
van buitenlandse ondernemingen aan te wijdverbreide deregulering een belangrijk
trekken. Deze processen hebben ertoe geleid verschijnsel geweest, niet zonder positieve
dat het zoeken naar grotere concurrentie- aspecten, want daardoor kan de productie
voordelen op de wereldmarkt betaald is met van nieuw vermogen en de uitwisseling tus-
een vermindering van het netwerk van socia- sen verschillende culturen gestimuleerd
le zekerheid. Dit brengt de rechten van de worden. Als echter onzekerheid aangaande
arbeiders, de fundamentele mensenrechten arbeidsvoorwaarden tengevolge van proces-
en de solidariteit, gerealiseerd in traditionele sen van mobiliteit en deregulering om zich
vormen van de verzorgingsstaat, ernstig in heen grijpt, ontstaan er vormen van psycho-
gevaar. De systemen van sociale zekerheid logische instabiliteit en moeilijkheden bij het
kunnen zo de mogelijkheid verliezen hun ontwikkelen van eigen consequente levens-
taak te vervullen, en niet alleen in de arme planning, ook met het oog op het huwelijk.
landen maar ook in de jonge industrielanden Dit leidt niet alleen tot situaties van verspil-
en in de reeds lang ontwikkelde landen. Hier ling van sociale mogelijkheden maar ook tot
kan de begrotingspolitiek, met reductie van menselijke achteruitgang. Vergelijkt men dit
sociale uitgaven, waartoe dikwijls door de met wat er in het verleden in de industriële
internationale financiële instellingen wordt samenleving is gebeurd, dan ziet men hoe de
aangezet, de burgers machteloos maken ten werkloosheid vandaag de dag nieuwe aspec-
opzichte van oude en nieuwe risico’s; deze ten van economische irrelevantie uitlokt en
machteloosheid wordt door het ontbreken de huidige crisis kan de situatie alleen nog
van een effectieve bescherming door vereni- maar doen verslechteren. Langdurig werk-
gingen van arbeidnemers nog vergroot. De loos zijn of langere tijd afhankelijk zijn van
combinatie van de sociale en economische publieke of particuliere hulp ondergraaft de
veranderingen zorgt ervoor dat de vakbon- vrijheid en de creativiteit van de persoon,
den bij de uitoefening van hun taak op gro- evenals zijn familiebetrekkingen en sociale
tere moeilijkheden stuiten, ook omdat rege- relaties, wat zwaar lijden op het psychologi-
ringen op grond van het economisch belang sche en geestelijke vlak met zich meebrengt.
dikwijls de vrijheid of de onderhandelings- Allen, en in het bijzonder de bestuurders, die
mogelijkheden van de vakbonden zelf inper- bezig zijn de economische en sociale orde
ken. Zo moeten de traditionele netwerken van de wereld een vernieuwd gezicht te
van solidariteit groeiende obstakels over- geven, zou ik in herinnering willen roepen
60. Vgl. a. w., 135. winnen. Het voorstel van de kant van de dat het eerste te beschermen en te benutten
61. Tweede
sociale leer van de Kerk – begonnen met de kapitaal de mens is, de persoon in zijn totali-
Vaticaans Concilie, encycliek Rerum novarum 60 – om verenigin- teit – “want de mens is de ontwerper, het
Pastorale Constitutie
over de Kerk in de gen van arbeidnemers ter verdediging van centrum en doel van het gehele sociaal-eco-
wereld van deze tijd eigen rechten in het leven te roepen, zou nomisch leven”. 61
Gaudium et spes,
63. daarom vandaag de dag nog meer nageko-
18 2009 • 150

19. 26. Op het culturele vlak is het verschil in ver- 27. In veel arme landen houdt als gevolg
gelijking met de tijd van Paus Paulus VI nog van de voedselschaarste de extreme onze-
markanter. Toen waren de culturen redelijk kerheid van het leven aan en dat zou nog
goed omschreven en hadden betere kansen erger kunnen worden: honger eist nog tallo-
om zich te beschermen tegen pogingen tot ze slachtoffers onder de vele mensen aan
culturele homogenisering. Vandaag de dag wie het, evenals Lazarus, niet toegestaan is
zijn de mogelijkheden van wisselwerking tus- met de rijke aan dezelfde tafel te zitten – wat
sen de culturen aanzienlijk toegenomen en Paus Paulus VI wel gewenst had. 64 De honge-
geven ruimte voor nieuwe perspectieven van rigen te eten geven (vgl. Mat. 25,35,37,42) is
de interculturele dialoog – een dialoog die, een ethische verplichting voor de Wereld-
om effectief te zijn, van de verschillende kerk, die overeenstemt met de leer van haar
gesprekspartners als uitgangspunt het diepe Stichter Jezus Christus aangaande solidari-
bewustzijn van hun specifieke identiteit ver- teit en delen. Bovendien is het uit de wereld
eist. Daarbij mag men echter niet buiten helpen van de honger in het tijdperk van de
beschouwing laten dat de toenemende com- globalisering ook een doel geworden, dat
mercialisering van de uitwisseling van cul- noodzakelijkerwijs moet worden nagestreefd
tuur een tweevoudig gevaar in de hand werkt. om de vrede en de stabiliteit op aarde te
Op de eerste plaats zien we een veelvuldig bewaren. Honger hangt minder af van een
onkritisch aanvaard cultureel eclecticisme: materieel tekort dan van een tekort aan
culturen worden eenvoudigweg naast elkaar sociale hulpmiddelen, waarvan de belang-
geplaatst en als werkelijk gelijkwaardig en rijkste institutioneel zijn. Dat betekent dat er
onderling inwisselbaar beschouwd. Dat een systeem van economische instellingen
bevordert het afglijden in een relativisme dat ontbreekt, dat in staat is de juiste toegang
weinig bevorderlijk is voor de ware intercul- tot water en voedingsmiddelen te garande-
turele dialoog; op het sociale vlak veroor- ren, en tevens de knelpunten te overwinnen,
zaakt het culturele relativisme een gescheiden die verband houden met basisbehoeften en 62. Vgl. Johannes
Paulus II, Encycliek
naast elkaar leven van de culturele groepen de noodsituaties die ontstaan bij werkelijke Centesimus annus,
zonder echte dialoog en daarom zonder wer- voedselcrisissen – crisissen die natuurlijke 24: a. w., 821-822.
kelijke integratie. Op de tweede plaats is er het oorzaken kunnen hebben of ook door natio- 63. Vgl. Johannes
Paulus II, Encycliek
tegenovergestelde gevaar, dat bestaat uit cul- nale en internationale politieke onverant- Vertatis splendor (6
turele vervlakking en het op één lijn plaatsen woordelijkheid kunnen zijn ontstaan. Het augustus 1993),
33.46.51: AAS 85
van gedragingen en levensstijlen. Op deze probleem op het gebied van de onzekerheid (1993), 1160.1169-
1171.1174-1175;
manier gaat de diepe betekenis verloren van van de voedselvoorziening moet in een per- Johannes Paulus II,
de cultuur van de verschillende naties en de spectief op lange termijn worden aangepakt, Toespraak tot de
Algemene
tradities van de verschillende volken, waar- door de structurele oorzaken ervan uit de Vergadering van de
binnen de mens zich met de basisvragen van wereld te helpen en de agrarische ontwikke- Verenigde Naties bij
Gelegenheid van
het bestaan bezig houdt.62 Eclecticisme en ling van de armste landen te bevorderen. Dat het Vijftigjarig
Bestaan (5 oktober
culturele nivellering lopen beide uit op de kan gebeuren door investeringen in de lan- 1995), 3:
scheiding van cultuur en menselijke natuur. delijke infrastructuur, in irrigatiesystemen, Insegnamenti XVIII,
2 (1995), 732-733.
Zo kunnen de culturen hun grootte niet meer in transport, het organiseren van markten,
64. Vgl. Encycliek
vinden in een natuur die hen overstijgt,63 en de opbouw en verbreiding van geschikte Populorum progres-
reduceren de mens tenslotte tot niet meer dan agrarische technologie. Het kan ook gebeu- sio, 47: a. w., 280-
281; Johannes
een cultureel verschijnsel. Als dat gebeurt, ren door investeringen die geschikt zijn om Paulus II, Encycliek
loopt de mensheid opnieuw het gevaar van de menselijke, natuurlijke en socio-econo- Sollicitudo rei
socialis, 42: a. w.,
afhankelijkheid en manipulatie. mische hulpbronnen, die plaatselijk het 572-574.
151 • 2009 19

20. gemakkelijkst bereikbaar zijn, op de best 28. Een van de meest opvallende aspecten
mogelijke wijze te benutten, zodat de duur- van de huidige ontwikkeling is het belang-
zaamheid van deze investeringen ook op rijke thema van eerbied voor het leven, dat
lange termijn gewaarborgd is. Dat alles moet op generlei wijze gescheiden mag worden
verwezenlijkt worden door de plaatselijke van de vragen aangaande de ontwikkeling
gemeenschappen te betrekken bij de keuze van de volken. Het is een aspect dat de laat-
van het akkerland en de beslissingen aan- ste tijd steeds belangrijker wordt en ons ver-
gaande het gebruik ervan. Vanuit dit plicht de begrippen van armoede 66 en onder-
gezichtspunt zou het nuttig kunnen zijn de ontwikkeling uit te breiden naar de vragen
nieuwe mogelijkheden te overwegen, die die met de aanvaarding van het leven ver-
door juist gebruik van zowel de traditionele bonden zijn, vooral waar dit op verschillen-
als ook de innovatieve agrarische productie- de manieren belemmerd wordt.
technieken ontstaan, op voorwaarde dat de
laatstgenoemde na adequate toetsing als Niet alleen de situatie van armoede veroor-
doelmatig, milieuvriendelijk en voor de zaakt nog altijd hoge cijfers van kindersterf-
meest benadeelde bevolkingsgroepen als te in vele gebieden, maar in verschillende
nuttig erkend worden. Tegelijkertijd moet de delen van de wereld worden door regeringen
vraag naar een rechtvaardige agrarische her- nog steeds vormen van bevolkingscontrole
vorming in de ontwikkelingslanden niet ver- in praktijk gebracht, die dikwijls contracep-
waarloosd worden. Het recht op voedsel, tie bevorderen en zelfs zover gaan dat abor-
evenals het recht op water, speelt een tus verplicht wordt. In de economisch meer
belangrijke rol bij het verwerven van andere ontwikkelde landen is tegen het leven
rechten, bovenal het fundamentele recht op gerichte wetgeving wijdverbreid en heeft
leven. Daarom is het noodzakelijk dat er een gewoonte en praktijk reeds beslissend beïn-
solidair bewustzijn ontstaat, dat voedsel en vloed; dit draagt bij tot de verbreiding van
de toegang tot water als algemene rechten een anti-geboorte mentaliteit, die men dik-
van alle mensen beschouwt, zonder onder- wijls ook probeert over te brengen op andere
scheid of discriminatie.65 Bovendien is het landen, alsof dit een vorm van culturele
belangrijk te verduidelijken hoe de weg van vooruitgang zou zijn.
solidariteit met de arme landen een project
voor de oplossing van de huidige wereldwij- Sommige niet-gouvernementele organisaties
de crisis kan blijken te zijn; politici en ver- (NGO’s) werken actief voor de verbreiding
antwoordelijken van internationale instel- van abortus en bevorderen soms in arme
lingen hebben dat de laatste tijd begrepen. landen de keuze voor sterilisatie, ook bij
Als men door middel van solidair georgani- vrouwen die zich niet bewust zijn van de
seerde financieringsplannen de arme landen betekenis van de ingreep. Bovendien bestaat
economisch ondersteunt, zodat zij er zelf de gegronde verdenking dat af en toe ont-
65. Vgl. Benedictus
XVI, Boodschap ter voor zorgen de vraag van hun burgers naar wikkelingshulp zelf is verbonden met
gelegenheid van consumptiegoederen en ontwikkeling te bepaalde vormen van gezondheidsbeleid, die
Wereldvoedseldag
2007: AAS 99 bevredigen, kan men niet alleen echte eco- de facto strenge maatregelen van geboorte-
(2007), 933-935.
nomische groei bereiken, maar ook ertoe bij- beperking opleggen. Eveneens zorgwekkend
66. Vgl. Johannes dragen de productiecapaciteiten van de rijke is de wetgeving waarin wordt voorzien in
Paulus II, Encycliek
Evangelium vitae, landen te behouden, die het gevaar lopen euthanasie, en evenzo verontrustend de druk
18.59.63.64: a. w., door de crisis eveneens schade op te lopen. van nationale en internationale groepen om
419-421.467-
468.472-475. de juridische erkenning hiervan te eisen.
20 2009 • 152