De adoptie van Interactieve Televisie in Nederland

DE ADOPTIE VAN INTERACTIEVE TELEVISIE
IN NEDERLAND

Hoe de functies van traditionele televisie kunnen
bijdragen aan de ontwikkeling en acceptatie van
toekomstige Interactieve Televisie diensten

Edward van der Veen
Digital Media Design 2006 / 2007
Begeleidend docent: Emile Bijk

E.H. van der Veen / De adoptie van Interactieve Televisie in Nederland

ABSTRACT

Television has conquered our living rooms since its introduction. The TV is often placed at a
central spot in our living room, unless multiple TV sets in households the best TV set is
placed in the living room. The television proved itself as a very sociable medium, the content
for instance is often a reference for conversations. Television can bind people, think of live
football coverage, national events and daily soap series.

Television is changing from a social and passive medium into an interactive and
personalized medium. The recent developments of Interactive Television (ITV) raises
questions about the way we experience television. What is the role of the added interactivity
to television, how can we use it and how does it change our viewing experience? Is the
audience willing to adopt an interactive way of watching TV?

History suggests that there is a good reason to be cautious about market viability when
faced with new technologies. New services are often focussed at technological advance
instead of the users need. This is a tendency what can be recognized in the development of
ITV. The adoption of ITV has not been very successful. In order to develop appealing ITV
services we need to understand why and how people watch traditional TV. This to
understand how we can develop ITV formats what can help the adoption of a new medium.

This thesis describes how the important functions of television in its present form can be
used to stimulate the adoption of future Interactive Television applications.

II


INHOUDSOPGAVE

ABSTRACT (English) .......................................................................................... II

LIJST VAN FIGUREN ..........................................................................................V

LIJST VAN VEELGEBRUIKTE AFKORTINGEN....................................................VI

1. INLEIDING .............................................................................................. 1
1.1 Inleiding................................................................................................................... 1
1.2 Onderzoeksvragen .................................................................................................. 3
1.3 Verantwoording onderzoek ..................................................................................... 3

2. DE OPKOMST VAN DIGITALE EN INTERACTIEVE TELEVISIE ................. 5
2.1 Veranderend televisie landschap ............................................................................. 5
2.2 Televisie gedigitaliseerd ........................................................................................... 6
2.2.1 Digitale & Interactieve televisie ........................................................................ 6
2.2.2 Digitale televisie diensten ................................................................................ 7
2.2.3 Interactieve televisie........................................................................................ 9
2.3 ITV in Nederland.................................................................................................... 11
2.3.1 Huidige situatie ............................................................................................. 11
2.3.2 Nederlandse ITV aanbieders......................................................................... 12
2.4 Externe bedreigingen ITV ...................................................................................... 13

3. DE FUNCTIES VAN TELEVISIE KIJKEN................................................. 17
3. 1 De fysieke invloed van televisie.............................................................................. 17
3.2 Kijkgedrag............................................................................................................. 18
3.2.1 Kijkbehoeften................................................................................................ 18
3.2.2 Routinematig & instrumenteel televisiegebruik .............................................. 21
3.2.3 Kijkhouding................................................................................................... 23
3.3 Mediagebruik binnen huishoudens ........................................................................ 24
3.4 Rolpatronen binnen televisiegebruik: man versus vrouw........................................ 25
3.5 Televisie gebruik als sociaal handelen ................................................................... 26
3.6 Interconnectie ....................................................................................................... 29

4 TELEVISIE EN INTERACTIVITEIT .......................................................... 31
4.1 Kijkhouding ........................................................................................................... 31
4.2 Kijkgedrag............................................................................................................. 32

III


4.3 Het sociale karakter van televisie onder druk......................................................... 33
4.4 Rolpatronen & nieuwe technologie ........................................................................ 34
4.5 Uitzonderingen: Sociale interactieve media toepassingen in de huiskamer ............ 35
4.6 Overzicht............................................................................................................... 37

5. ANALYSE.............................................................................................. 38
5.1 Behoeftevervulling bestaande ITV diensten ........................................................... 38
5.1.1 EPG.............................................................................................................. 38
5.1.2 PVR.............................................................................................................. 38
5.1.3 VOD ............................................................................................................. 39
5.1.4 ITV................................................................................................................ 39
5.2 Functies traditionele TV ......................................................................................... 40
5.2.1 Instandhouding routinematig gebruik............................................................ 40
5.2.2 Implementatie instrumenteel gebruik ............................................................ 41
5.2.3 Adaptieve interactie modellen ....................................................................... 42
5.2.4 Lean back houding....................................................................................... 42
5.2.5 Ontwikkelingen externe factoren................................................................... 43

6. TUSSENTIJDSE CONCLUSIES.............................................................. 44

7. PRESENTATIE PROJECT TUNE IN TV .................................................. 47
7.1 Over Tune in TV .................................................................................................... 47
7.2 Overzicht Tune In TV ............................................................................................. 47
7.3 Wat maakt Tune- In TV verschillend van andere ITV applicaties? .......................... 52
7.3.1 Kijkhouding................................................................................................... 52
7.3.2 TV als sociaal medium.................................................................................. 53
7.3.3 De verrassingsfactor..................................................................................... 53
7.3.4 Besturing...................................................................................................... 53
7.4 Samenvatting & Evaluatie ...................................................................................... 54

8. CONCLUSIE ......................................................................................... 55
8.1 Externe adoptie belemmerende factoren ITV......................................................... 55
8.2 Onderzoeksvraag en subvragen beantwoord ........................................................ 56
8.3 De transitie van een passief medium naar een interactief medium ......................... 57

LITERATUURLIJST .......................................................................................... 60
Boeken .......................................................................................................................... 60
Artikelen ......................................................................................................................... 60

IV


LIJST VAN FIGUREN

Figuur 1: Joost TV interface.................................................................................................. 9

Figuur 2: Odebit Web TV applicatie .................................................................................... 10

Figuur 3: Enhanced TV, toegevoegde informatie bij sportwedstrijden ................................. 10

Figuur 4: KPN Mine menu .................................................................................................. 12

Figuur 5: Interface UPC ITV ................................................................................................ 13

Figuur 6: Alternatieve televisievormen (bron: SPOT)............................................................ 18

Figuur 7: Kijkstijlen onderzoek resultaten Spot ................................................................... 21

Figuur 8: Overzicht kijkgedrag, behoeften en motivaties ..................................................... 30

Figuur 9: Overzicht tegenstellingen en conflicten traditionele TV en ITV .............................. 37

Figuur 10: Tune In TV / Profiel selectie scherm................................................................... 48

Figuur 11: Tune In TV / EPG............................................................................................... 48

Figuur 12: Tune In TV / Friends overview scherm ............................................................... 49

Figuur 13: Tune In TV / TV Planner scherm ........................................................................ 49

Figuur 14: Tune In TV / Addicts scherm ............................................................................. 50

Figuur 15: Tune In TV / Tune In TV scherm ........................................................................ 50

Figuur 16: Tune In TV / On Demand................................................................................... 51

V


LIJST VAN VEELGEBRUIKTE
AFKORTINGEN

ADSL Asymmetric Digital Subscriber Line
COAX Co-Axiale (kabel)
DTV Digitale Televisie
DVD Digital Video Disc
EMMA European Media Masters of Arts
EPG Elektronische Programma Gids
HDTV High Definition Television
ITV Interactieve Televisie
LCD Liquid Crystal Display
NVOD Near Video On Demand
PC Personal Computer
PVR Persoonlijke Video Recorder
SMS Short Message Service
TV Televisie
U&G Uses and Gratifications
VCR Video Cassette Recorder
VOD Video On Demand

VI


1. INLEIDING

1.1 Inleiding

De televisie is tegenwoordig niet meer weg te denken uit onze ons dagelijks leven. Sinds de
introductie heeft het langzaam een centrale plaats in onze huiskamers ingenomen. Waar
men vroeger in de huiskamer om de haard, piano of radio bij elkaar kwam zit men
tegenwoordig voor de televisie (Spigel, L., 1992). Het gaat zelfs zo ver dat er met de
inrichting rekening gehouden wordt met de TV. Banken worden zodanig geplaatst dat men
goed zicht heeft op de TV.

Het medium televisie heeft door de jaren heen onze maatschappij veranderd. De televisie
geeft een blik op de wereld aan miljarden mensen waar dan ook. Het is een kijkdoos
waarmee we kunnen ontsnappen aan de realiteit. Het laat ons wegdromen bij het aanzicht
van exotische oorden. Onder leiding van de presentatoren van reisprogramma’s bezoeken
we allerlei bezienswaardigheden over de wereld. Ook geeft de TV ons een voorstelling van
talloze historische gebeurtenissen zoals de eerste mens op de maan, de aanslag op het
World Trade Center en de moord op Pim Fortuyn. TV heeft zich ontwikkeld tot een sociaal
medium, zo zijn televisie programma’s regelmatig het gespreksonderwerp. TV brengt
mensen tot elkaar, zoals bij de live uitzending van de Champions League finale. Kortom,
televisie heeft ons leven beïnvloed, gevormd of zelfs bepaald.

Aan dit traditionele beeld van TV lijkt een einde te komen. Analoge televisie zoals we die nu
kennen is ondertussen uitontwikkeld en maakt langzaam plaats voor een digitale vorm.
Technologische ontwikkelingen bij het internet zorgden voor meer bandbreedte en
betrouwbaarheid. Hierdoor is het mogelijk om TV beelden via een breedbandverbinding te
distribueren. TV ontwikkelt zich momenteel tot een nieuwe generatie televisie die streeft naar
interactiviteit en connectiviteit zoals we die kennen bij internet. Alle ontwikkelingen wijzen
erop dat het traditionele beeld van TV zal gaan veranderen en dat er een nieuwe digitale
interactieve vorm ontstaat.

Ook in Nederland is deze transitie gaande. Sinds december 2006 is in Nederland analoge
televisie via de ether verleden tijd. Dit jaar bracht KPN en Tele2 DTV en ITV op de markt in
Nederland. ITV is zeker niet nieuw, een van de eerste experimenten Qube genaamd vond al
plaats in 1977 (Stelten, N. van, 2002). ITV heeft echter tot nu toe nooit zijn potentie kunnen
waarmaken (Dijk, J. van, 2000). Het is daarom de vraag waarom ITV nog niet heeft kunnen
doorbreken. Wyss en Vong hebben het volgende antwoord op deze vraag:

1


“Why didn’t ITV succeed? The answer is simple: the main reason for failure is that
TV viewers often don not want to interact via TV. The success of TV is largely based
on the fact that viewers simply can relax and enjoy TV programs without doing really
anything.” (B. Wyss, M. Vong: The future of digital entertainment; interactive TV
revisited, 2007)

De adoptie van een nieuw interactief medium is afhankelijk van de gebruikers, zo is ook het
succes van ITV in de huiskamers afhankelijk van de adoptie ervan door de kijkers. De
conflicten die er tussen traditionele TV en ITV zijn lijken deze adoptie in de weg te staan. Het
passieve karakter zoals Wyss en Vong beschrijven staat tegenover het actieve karakter van
ITV. Ook is traditionele TV een sociale aangelegenheid (Niekerk, P., van, 2004) dit staat
lijnrecht tegenover het individuele karakter van ITV . Uit de demo’s van KPN en Tele2 komt
duidelijk deze individuele aard naar voren.

“Jij bepaalt wat je kijkt en wanneer, whatever whenever!” (KPN, Mine Demo, website
KPN > Televisie > Abonnementen > Mine interactieve televisie > Mine Demo, 2007-
04-27)

“Kijken wat je wilt, wanneer je wilt. Programma’s terugkijken wanneer het jou
uitkomt. You are in charge!” (Tele2, Tele2Vision Demo, website Tele2 > TV > Bekijk
demo, 2007-04-27)

Er dient gekeken te worden naar de functies die belangrijk zijn bij het huidige televisiekijken
en welke onder druk komen te staan van de toegevoegde interactiviteit. De ontwikkeling van
ITV heeft zich tot nu toe vooral gericht op de technische mogelijkheden. Om de adoptie van
ITV te bevorderen zal er gekeken moeten worden naar de kijker.

“Therefore ITV applications need to be designed so as to make the transition from
older to newer viewing behaviour smoother for the TV audience.” (Livaditi, J.,
Vassilopoulou, K., Lougos, C., Chorianopoulos, K., 2002)

Er gekeken moeten worden naar de wijze waarop kijkers gebruik maken van TV. De functies
vanuit het huidige televisiekijken zullen overgenomen moeten worden in het nieuwe
interactieve medium om de adoptie ervan te bevorderen.

In dit onderzoek zal onderzocht worden hoe kijkers gebruik maken van traditionele TV en
naar de problemen die interactiviteit met zich mee brengt voor de oude functies van TV.

2


1.2 Onderzoeksvragen

De hoofdvraag van dit onderzoek luidt:

Welke functies van traditionele televisie kunnen in een interactieve vorm bijdragen aan de
adoptie van ITV in Nederland?

Aan de hand van de volgende subvragen zal getracht worden een antwoord te vinden op de
onderzoeksvraag:

Subvraag 1: Wat zijn de huidige ontwikkelingen van ITV in Nederland?

Subvraag 2: Wat zijn de functies van het traditionele televisiekijken?

Subvraag 3: Wat is de invloed van interactie op de traditionele functies van het televisie
kijken?

Subvraag 4: Welke behoeften vervullen de bestaande ITV diensten in Nederland?

1.3 Verantwoording onderzoek

Deze thesis is geschreven in het kader van het European Media Masters of Arts (EMMA)
programma via de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht faculteit Kunst Media &
Technologie. Het onderwerp komt voort vanuit een persoonlijke interesse in de ontwikkeling
van nieuwe media, met name op de invloed die dit heeft op de gebruikers. Als ontwerper
dient men een kritische blik te houden op deze ontwikkelingen omdat het de taak van de
ontwerper is om deze vorm te geven.

In dit onderzoek zal een advies gegeven worden voor de ontwikkeling van ITV diensten in
Nederland. Er zal onderzocht worden welke functies van traditionele TV belangrijk zijn voor
de kijker. De verwachting is dat door het behoud van deze functies de adoptie van ITV
bevorderd zal worden. De overname van functies vanuit het oude passieve medium zorgen
voor herkenbaarheid in het nieuwe interactieve medium.

Door middel van een literatuur onderzoek zal getracht worden een antwoord op de
subvragen te vinden. Zo zal hoofdstuk 2 ingaan op subvraag 1, hoofdstuk 3 ingaan op
subvraag 2, hoofdstuk 4 op subvraag 3 en hoofdstuk 5 op subvraag 4. In hoofdstuk 6 zal
een tussentijdse conclusie gegeven worden naar aanleiding van de uitkomsten van
hoofdstuk 2 tot en met 5. In hoofdstuk 7 wordt aan de hand van het ‘EMMA’ project ‘Tune

3


In TV’ een voorbeeld gegeven van hoe de traditionele functies behouden kunnen worden in
een interactieve televisie vorm. Hoofdstuk 8 bevat de eindconclusie en een advies voor de
ontwikkeling van ITV diensten in Nederland gebaseerd op hoofdstuk 6 en 7.

4


2. DE OPKOMST VAN DIGITALE
EN INTERACTIEVE TELEVISIE

De ontwikkelingen in het televisie landschap zijn in een stroomversnelling. Door
technologische ontwikkelingen zal de manier waarop TV nu nog wordt geproduceerd,
gedistribueerd en geconsumeerd, snel veranderen.

2.1 Veranderend televisie landschap

Het televisielandschap ondergaat een digitaliseringproces. Er vindt een omschakeling plaats
van analoog naar digitaal. De distributie van televisie in Nederland is gedigitaliseerd, analoge
distributie via de ether is inmiddels verdwenen. Ook analoge televisies maken plaats voor
nieuwe digitale LCD en plasma televisies. De introductie van LCD en plasma televisies
maken steeds grotere beeldschermen mogelijk. Waardoor er de vraag ontstond naar een
hoge distributiekwaliteit die ruimschoots beantwoord werd door High Definition Television
(HDTV). Dit heeft op zijn beurt weer invloed op de productie wijze van de televisie content.

Ook de plaats waar we televisie consumeren verandert, zo beschrijft een artikel in
Newsweek 1 de toekomst van televisie. Televisie word niet alleen meer in de huiskamer op
de bank bekeken maar ook in de slaapkamer, op mobiele telefoons, computers en op
schermen in de publieke ruimte. Ook worden beeldschermen geïntegreerd in
gebruiksvoorwerpen zoals de koelkast, spiegels en zelfs in airbags zodat de slachtoffers
eventueel TV kunnen kijken wanneer ze wachten op hulp.

De gedigitaliseerde distributie van televisie maakt interactieve televisie mogelijk.
Programma’s zullen veranderen door de toevoeging van interactiviteit. Het zal
programmamakers dwingen tot het bedenken van nieuwe formats. Vandaag de dag merken
wij al de invloed van interactie op traditionele televisie in de vorm van stemmen, prijsvragen
en belspelletjes. Het moge duidelijk zijn dat ons als kijker heel wat te wachten staat op
televisiegebied.

1
Het artikel is te lezen op http://www.msnbc.msn.com/id/7935916/site/newsweek/, ( geraadpleegd 27-05-
2007)

5


2.2 Televisie gedigitaliseerd

De digitalisering van televisie brengt de kijker digitale en interactieve televisie. Er bestaat
onduidelijkheid over wat precies digitale televisie is en wat interactieve televisie. Daarnaast
zijn er diverse diensten die in Nederland worden aangeboden zoals EPG, PVR en VOD.

2.2.1 Digitale & Interactieve televisie

Digitale televisie (DTV) is simpelweg een vorm van televisie waarbij het signaal digitaal wordt
uitgezonden. Digitale signalen kunnen kwalitatief beter beeld en geluid doorgeven. Digitale
TV, waar ook HDTV onder valt, komt het best tot zijn recht op een LCD televisie, een
plasma scherm of andere, veelal platte, schermen. Digitale televisie biedt de consument
meer zenders, met de capaciteit van 1 analoog signaal kunnen 6 digitale zenders
doorgegeven worden. Dus via digitale televisie kunnen er veel meer zenders ontvangen
worden dan met analoge televisie. Van Vliet (Vliet, H. van, 2001) beschrijft dat DTV in het
begin niet meer was dan televisie met betere geluids-en beeldkwaliteit. DTV werkte niet
omdat dit geen meerwaarde bleek voor de consument. Van Vliet beschrijft de behoefte aan
experiences. De consument wil niet alleen maar een product maar is op zoek naar een
experience. Daarom zijn er extra diensten bij digitale televisie zoals een Elektronische
Programma Gids (EPG). Via het TV scherm kan extra informatie opgevraagd worden over
een programma en een TV gids kan worden weergegeven. Aanbieders combineren digitale
TV veelal met een Personal Video Recorder (PVR), hiermee kan men favoriete programma’s
via de EPG opnemen. Ook biedt de PVR video functies aan live programma’s, een
programma kan gepauzeerd, teruggespoeld en doorgespoeld worden. Video On Demand
(VOD) is een belangrijke vernieuwing die digitale televisie met zich meebrengt. De kijker kan
nu op elk moment een gewenst programma opvragen.

Over het begrip ITV bestaat de nodige verwarring. Dit is niet vreemd omdat er over het
begrip ITV nog geen consensus bestaat. Het is onduidelijk wanneer televisie ITV te noemen
is. Welke functies onder ITV vallen is onduidelijk. De meest gebruikelijke en simpele definitie
komt van Jensen & Toscan:

“Two-way TV in which the viewer can make programming choices and produce
user input.” (Van Dijk, Heuvelman, Peters 2003)

Volgens van Dijk focussen andere definities zich vooral op de uitgebreidere
keuzemogelijkheden en de mogelijk tot input aan een programma waardoor men de
programma inhoud kan beïnvloeden. Meer keuzemogelijkheden zijn volgens hem niet echt
vernieuwend in deze tijd waarin we over videorecorders en over een uitgebreid
zenderaanbod beschikken. Het zou pas echt een verandering zijn wanneer een gebruiker
direct de content in een programma zou kunnen veranderen en beïnvloeden.

6


“Digitization of analogue TV-channels offering a bigger and better choice of
channels and programmes by the technical means of conditional access systems,
electronic programme guides or digital VCRs storing particular programmes, is a
precondition for ITV but not ITV in its own right.” (Van Dijk, Heuvelman, Peters 2003)

Wanneer televisie meer programmakeuze en informatiemogelijkheden biedt, kunnen we het
digitale televisie noemen en wanneer men direct invloed kan uitoefenen op een programma
dan is het ITV. Bij ITV kan de kijker niet alleen zelf bepalen wat hij kijkt maar ook de
samenstelling van een programma zelf bepalen. In Nederland worden nog geen echt
interactieve programma formats aangeboden, de content van de programma’s is nog niet
interactief op games na. De diensten in Nederland zijn DTV diensten al worden deze wel
gepromoot als ITV wat dus verwarring veroorzaakt.

Interactieve televisie is niet zo nieuw zoals de aanbieders het de consument graag willen
laten geloven. De eerste ITV projecten die gebruikt maakten van een TV kabel met zenden
ontvanginrichting dateren al uit de jaren zeventig vorige eeuw. In de tussentijd zijn er diverse
projecten en diensten geweest die gebruik maakten van interactie. ITV heeft echter tot
vandaag de dag de belofte van het revolutionaire innovatieve medium niet kunnen inlossen.
Toch lijkt het erop dat er momenteel een verschuiving plaatsvindt. Technologische factoren
zoals de distributie lijken ITV niet meer in de weg te staan met de komst van breedband
internet. In Nederland investeren grote bedrijven zoals KPN, Tele 2 en UPC in digitale TV
diensten. Er zijn diverse DTV diensten te verkrijgen in Nederland maar het lijkt vooralsnog
niet aan te slaan bij het grote publiek.

2.2.2 Digitale televisie diensten

Zoals in hoofdstuk 2.2 .1 beschreven zijn er diverse digitale televisie diensten. De
belangrijkste zijn de EPG, de PVR en VOD.

Elektronische Programma Gids (EPG)
De EPG is in de ITV services meestal de kern van het systeem. Dit is in feite een digitale
vorm van de gedrukte TV gids zoals we die nu kennen.

Deze digitale vorm biedt de gebruiker diverse voordelen. Via de EPG kan een kijker
gemakkelijk navigeren, snel een programma selecteren, voorkeuren opgeven zodat de
opgegeven programma’s sneller naar voren te halen zijn. Bovendien zijn de meeste EPG’s
intelligent, dit betekent dat het voorkeuren onthoudt en op basis daarvan suggesties doet.
Gebaseerd op een eigen profiel en persoonlijke voorkeuren kan de kijker navigeren door een
persoonlijke TV gids.

7


De EPG is een niet op zichzelf staande techniek maar werkt in combinatie met een PVR en
VOD. In combinatie van een PVR kan het ook programma’s opnemen en de kijker een
notificatie geven van een favoriet programma.

Persoonlijke Video Recorder (PVR)
De PVR is een apparaat met een ingebouwde harde schijf. Deze maakt het mogelijk om van
te voren favoriete programma’s op te nemen en deze later te kijken. Timeshifting is een
belangrijke functie van de PVR. Deze functie biedt de kijker de functies zoals we die kennen
bij DVD spelers. Hiermee kunnen (live) programma’s gepauzeerd worden, doorgespoeld en
teruggespoeld worden.

KPN Mine biedt de kijkers een PVR functionaliteit aan. Met KPN Mine kunnen kijkers tijdens
een (live) programma pauzeren en verder kijken wanneer zij dat willen.

‘Tivo 2 ’ is een intelligent PVR systeem die voorkeuren onthoudt en programma suggesties
doet op basis van bekeken programma’s. Heeft een kijker in het verleden de serie ‘Friends’
bekeken dan is de kans groot dat ‘Tivo’ de serie ‘Will & Grace’ opneemt zodat je deze ook
kan bekijken.

Video on Demand (VOD)
VOD is een techniek die door de Nederlandse aanbieders als een van de belangrijkste
diensten van ITV wordt aangeboden. Het is een distributievorm die grootschalig mogelijk
geworden is door de digitale distributie van TV via een breedbandnetwerk. Het aanbod en
de keuze voor de consument worden groter doordat er meer bestanden in dezelfde
database geplaatst kunnen worden, hierdoor ontstaat er een grotere markt ontstaat voor
VOD (Decipher, 2000).

Met VOD kunnen programma’s door middel van streaming video opgevraagd en bekeken
worden. Streaming video is een techniek waardoor videobestanden via een netwerk
bekeken kunnen worden terwijl het nog geladen wordt. VOD maakt het mogelijk voor de
kijker om op elke gewenst moment een programma naar keuze te bekijken.

VOD vindt momenteel nog vooral via de PC plaats. De Nederlandse aanbieders bieden al
wel VOD diensten op de TV aan maar de aangeboden content is nog vrij basic. Het gaat
vooral om een televisie variant van de website ‘Uitzending Gemist 3 ’ en een klein filmaanbod.

2
Meer informatie over Tivo: http://en.wikipedia.org/wiki/TiVo#The_TiVo_Digital_Video_Recorder
3
Dit is een site van de publieke omroepen waar programma’s teruggekeken kunnen worden,
http://www.uitzendinggemist.nl, (geraadpleegd 30-05-2007)

8


Een nieuwe veelbelovende dienst is ‘JOOST TV 4 ’. Op de website maakt Joost kenbaar dat
met deze dienst door middel van een P2P netwerk (een netwerk zonder vaste server die
gebruik maakt van opslagruimte van aangesloten gebruikers) videokanalen bekeken kunnen
worden. Via Joost zijn diverse thema kanalen te bekijken waarin diverse programma’s
opgevraagd kunnen worden.

Figuur 1: Joost TV interface

2.2.3 Interactieve televisie

Om een inzicht te geven in de mogelijkheden van ITV zullen in dit hoofdstuk de belangrijkste
mogelijkheden van digitale televisie besproken worden. Van Vliet (Vliet, H. van, 2001)
omschrijft vier categorieën waaronder ITV verdeeld kan worden. Van Vliet beschrijft web TV,
enhanced TV, interactieve TV en personalised TV.

Web TV
Web TV is een vorm van televisie waarbij het internet naar de televisie gebracht wordt. Het
heeft twee verschijningsvormen. Zo worden diensten die via het internet aangeboden
worden op de televisie getoond. Het is dus mogelijk om met Web TV te surfen en te
emailen. Daarnaast worden uitgezonden TV programma’s aangevuld met informatie en
websites op het internet. Programma’s worden dan ondersteund door extra beeld, geluid,
tekst of achtergronden. Televisie en internet verwijzen naar elkaar, maar worden beide op
een apart niveau gebruikt.

4
http://www.joost.com

9


Figuur 2: Odebit Web TV applicatie

Enhanced TV
Enhanced TV is een vorm die te vergelijken is met teletekst. Een normaal programma wordt
aangevuld met informatie en extra opties meegezonden door de aanbieders. Door de
digitalisering kan er meer informatie verzonden worden naar de kijker. Deze informatie kan
de kijker indien gewenst opvragen. Het gebruik blijft echter wel hetzelfde als teletekst, de
interactie is beperkt en de kijker maakt de keuze of hij de extra informatie wil zien.

Figuur 3: Enhanced TV, toegevoegde informatie bij sportwedstrijden

Interactieve TV
Interactieve TV maakt gebruik van een zogenaamd return path, dit betekent dat de kijker
informatie terug kan verzenden naar de aanbieder. Het maakt twee-weg communicatie
mogelijk tussen de aanbieder en de kijker. Volgens van Vliet hoeft het return path niet

10


hetzelfde te zijn. Het is ook mogelijk dat de kijker via bijvoorbeeld internet, telefoon of SMS
informatie terugstuurt. Bij ITV kan de kijker invloed uitoefenen op het programma door
bijvoorbeeld het verloop te bepalen.

2.3 ITV in Nederland

Ook de Nederlandse consument heeft inmiddels kennisgemaakt met ITV, zo introduceerden
KPN en Tele2 in 2007 hun digitale en interactieve televisiediensten. Toch staat ITV in ons
land nog in zijn kinderschoenen.

2.3.1 Huidige situatie

Van Nagtegaal (Nagtegaal, J.J.L. van, 2005) beschrijft de huidige situatie omtrent de
digitalisering van televisie in Nederland. In Nederland verloopt de ontwikkeling van analoge
televisie naar digitale televisie moeizamer dan in het buitenland stelt van Nagtegaal. Dit komt
door de hoge bekabelingsgraad en het hoge analoge zenderaanbod in ons land. De
respondenten uit het onderzoek onderkennen dit. In Groot-Brittannië mag men blij zijn
wanneer men vier open kanalen kan ontvangen. Ook de kwaliteit van ons televisie netwerk is
van hoge kwaliteit in vergelijking met de VS. Er is in Nederland een mindere behoefte aan
een betere digitale kwaliteit televisie. Volgens van Nagtegaal zijn dit niet de enige redenen.

Vooral op institutioneel niveau verschilt Nederland van het buitenland. Daar worden veel
digitale televisiesystemen gefinancierd met abonneegeld en in Nederland hebben we het
zogenaamde kijk-en luistergeld. Nederlanders betalen een vast bedrag per maand voor
televisie content. Een abonneesysteem wat aan de basis staat van digitale televisie kan in
ons land niet goed op gang komen doordat Nederland klein is. Een ander nadeel in
Nederland is de verdeling van content (programma’s) en de infrastructuur. De
televisiezenders hebben content maar niet de infrastructuur om het op digitale wijze naar de
kijker te brengen. Daartegenover hebben de kabelexploitanten geen content om uit te
zenden. Deze verhoudingen dragen zeker niet bij aan de ontwikkeling van ITV.

Toch ziet van Nagtegaal ook voordelen in de huidige situatie in Nederland. Doordat we
achterlopen, kunnen we goed kijken wat er in andere landen fout en goed gegaan is.
Hierdoor kan de achterstand in de ontwikkelingsfase van ITV misschien omslaan naar een
voorsprong.

11


2.3.2 Nederlandse ITV aanbieders

KPN Mine
Begin 2007 werd ITV dienst KPN Mine 5 geïntroduceerd door KPN. KPN Mine is ITV via het
bestaande ADSL netwerk. Mine biedt 48 TV-kanalen en 60 radiozenders wat in de zomer
van 2007 uitgebreid zal worden naar 60 TV-kanalen en 70 radiozenders. Hiernaast biedt
Mine ‘Programma Gemist', een televisievariant van de website ‘Uitzending Gemist'. Hiermee
kunnen televisie programma’s van Nederland 1, 2, en 3 tot een maand na uitzending
opgevraagd worden. Met Mine haalt de consument ook een videotheek in huis in de vorm
van ‘Film Direct’. De kijker kan 1 van de huidige 500 films opvragen en deze direct bekijken.
Het meest innovatieve van Mine zal hoogstwaarschijnlijk de Persoonlijke Video Recorder
functie (PVR) zijn. Hiermee kan de kijker een programma pauzeren, terug spoelen en verder
spoelen. Ook is het mogelijk om vooraf een week programma vast te stellen, het systeem
neemt dan de ingestelde programma’s op die naar gelang bekeken kunnen worden.

Figuur 4: KPN Mine menu

Tele2Vision
Tele2Vision is een service van Tele2 en werd in januari 2007 in Nederland op de markt
gezet. Het wordt verspreid via het ADSL netwerk van Tele2. Deze dienst biedt de
consument meer dan 70 televisie –en radiozenders. Met ‘Programma Gemist’ kan je de
programma’s van de publieke zenders tot 10 dagen na uitzending opvragen en de
programma’s van Tien zijn gratis of tegen betaling op te vragen. Daarnaast is het mogelijk
om films en series op te vragen. Met Tele2Vision kan je alle Eredivisie wedstrijden live

5
Uitgebreide informatie over en een demo van KPN Mine zijn te vinden op
http://www.mine.TV/planet/show/id=2697135, (geraadpleegd 28-05-2007)

12


bekijken. Wanneer een kijker over twee set-top boxes beschikt is het mogelijk om twee
verschillende programma’s tegelijkertijd te kijken.

UPC
UPC startte op 16 april 2007 met de eerste VOD dienst in navolging van de UPC near video
on demand (NVOD) dienst, waarbij een beperkt aantal films bekeken kon worden op
vastgestelde tijden. De dienst heeft een aanbod van circa 35 recent verschenen films en een
keuze uit 200 films uit een bibliotheek. TV-programma's en -series zijn opvraagbaar .

Figuur 5: Interface UPC ITV

UPC maakt gebruik van een zogenaamde interactive knop op de afstandsbediening. Met
deze knop krijgt de kijker toegang tot interactieve TV kanalen zoals ‘Euronews’ en
‘3voor12’. Ook is het mogelijk om games te spelen, het weer op te vragen, het laatste
verkeersnieuws en het nieuws te bekijken.

Collectief Casema, Essent Kabelcom en Multikabel
Bernard Dijkhuizen, de vermoedelijk nieuwe directeur van de nieuwe (nog naamloze)
kabelgroep, kondigde eveneens een ‘volledige VOD dienst’ aan voor films, muziek,
kinderprogramma's, Uitzending Gemist en regionale programma's. Het wordt volgens
Dijkhuizen de eerste VOD dienst in Europa op basis van HDTV. Consumenten krijgen een
decoder met harde schijf. De dienst zal na de zomer 2007 worden geïntroduceerd.

2.4 Externe bedreigingen ITV

Zoals in hoofdstuk 2.1.1 beschreven is ITV niet nieuw en bestaat ITV al meer dan een kwart
eeuw. Projecten in het verleden hebben niet kunnen zorgen voor een doorbraak van ITV. Dit
kwam mede door het gebrek aan een distributie netwerk, met de komst van breedband zou
dit probleem opgelost moeten zijn.

13


Zoals al eerder in hoofdstuk 2.3.1 beschreven zorgen de institutionele ontwikkelingen van
ITV voor problemen. Er zijn diverse belanghebbenden bij de ontwikkeling van deze
technologie, Boddy (Baaren, E., 2006, p. 26) beschrijft de term polemical ontology. Hiermee
bedoelt Boddy dat de gevestigde instituten (bedrijfsleven en de overheid) de macht hebben
en de middelen hebben om de ontwikkeling van een medium te kunnen sturen vanuit hun
eigen visie en deze visie te promoten onder de consument. Een voorbeeld die gegeven
wordt is de mogelijkheid van timeshiften die mogelijk gemaakt wordt door de PVR.
Commerciële Amerikaanse televisiebedrijven hebben sinds de invoering van de PVR uit
angst voor teruglopende reclame inkomsten de nadruk gelegd op het belang van liveness.

Baaren haalt Palmer en Andrejevic aan die aangeven dat het medium voor een groot deel
bepaald wordt door de belangen en conceptuele ideeën van gevestigde instituten. Door de
individualisering is er een vraag naar een nieuwe manier van mediagebruik waarin de
controle van de gebruiker centraal staat. De gevestigde bedrijven spelen hier op in, maar
doen dit zo dat het hun eigen machtspositie versterkt en de gebruiker de illusie van controle
geeft. Andrejevic focust zich op de groeiende ontwikkeling van informatieverzameling over
de kijkers, voor (meestal) commerciële doeleinden. De kijker staat dit toe omdat doordat hij
het idee heeft hiervoor een service terug te ontvangen. De gebruiker denkt hierdoor de
controle te hebben over de informatiestroom maar in werkelijkheid houden de gevestigde
instituten de macht. Volgens Kim en Sawhney (Baaren, E., 2006, p. 12) moet de televisie
een receptie en productieplatform bieden om echt interactief te kunnen zijn. Om dit te
bewerkstelligen is een verschuiving van controle noodzakelijk. Er moet een verschuiving van
controle plaatsvinden van de gevestigde instituten naar het publiek. Hiervoor is een
machtsverschuiving in de televisieketen noodzakelijk en dit zal een verandering in het
systeem van productie, distributie en consumptie tot gevolg hebben. Volgens Kim en
Sawhney hebben de gevestigde instituten een goede reden om de controle juist niet af te
staan aan het publiek, ze zouden dan een deel van zichzelf opheffen.

Bedrijven organiseren bewust ITV volgens het bestaande televisie model, het is de vraag of
dit de adoptie van ITV ten goede komt. Kim is van mening dat de realisatie van echte
interactieve televisie niet mogelijk is, omdat deze niet overeenkomt met de plannen van de
instituten die ITV moeten ontwikkelen. Ook bestaat er een fundamentele culturele
tegenstelling tussen interactiviteit als communicatievorm en televisie als organisatiemodel.
Televisie kijken is namelijk laid back, sociaal en passief en interactieve communicatie is juist
het tegenovergestelde. Wanneer we deze willen samenbrengen moeten we de bestaande
gebruikerspatronen van de kijken en de kernactiviteiten van de aanbieders veranderen. Dit is
iets wat volgens Kim en Sawhney niet of nauwelijks zal gebeuren. Als compromis komt er
een televisievorm die pretendeert interactief te zijn.

Een andere belangrijke factor die de adoptie tegenhoudt is de informatievoorziening over het
nieuwe medium zo stelt van Hove (Hove, J. van, 2006, p. 32). Bij de introductie van een
nieuw medium of een nieuwe technologie is het belangrijk om dit onder de consument

14


bekend te maken. Er moet duidelijk verteld worden wat het precies inhoud en wat de
voordelen zijn. Transparante, objectieve en duidelijke informatie kunnen de kickstart geven
aan de adoptie van een nieuw product. Van Hove beschrijft dat in België de commercials 1
boodschap hebben, namelijk schaf digitale televisie aan en het zal de televisie ervaring
verrijken. In Nederland zien we momenteel hetzelfde in de commercials van KPN en Tele2.
De vragen van de consumenten zouden juist beantwoord moeten worden in plaats van een
overvloed aan nieuwe vooral technische termen en afkortingen. Het is dus van belang om
de consument duidelijke informatie te verschaffen over de werking en de voordelen die het
de consument oplevert.

In de beginfase van DTV en ITV is er naast het kijken van de traditionele TV zenders niet veel
extra programma aanbod. Er wordt weinig tot geen content geproduceerd voor ITV. Wel
bieden Tele2 en KPN live eredivisie voetbal aan, een beperkt filmaanbod en VOD van
programma’s van de publieke omroep. Omdat er weinig specifieke content voor DTV en ITV
is geeft de content die deze technieken biedt geen meerwaarde voor de kijker. Van Hove
geeft aan dat het lijkt alsof ITV zich in een vicieuze cirkel bevindt. De consument wacht met
aanschaffen van DTV en ITV totdat deze technieken op het punt staan om meer te kunnen
bieden. De content leveraars daarentegen hebben geen Return On Investment omdat de
afzetmarkt te klein is. Content voor ITV is relatief gezien duurder dan content voor
traditionele TV, dus waarom zouden ze duurdere content maken voor een kleine markt?

Van Hove geeft ook aan dat DTV en ITV zich momenteel vooral richt op een niche markt. Op
de early adopters die willen investeren in nieuwe technologie alleen al om het hebben ervan.
Deze groep heeft het kapitaal om hierin te investeren en koopt het vooral als hebbeding
(gadget). Deze groep wordt door van Hove als zeer belangrijk beschouwt, omdat deze
groep betiteld kan worden als ‘opiniemakers’. Deze groep kan een nieuwe technologie
meehelpen door te breken of juist zorgen voor de ondergang. KPN gebruikte in Nederland
de early adopters als testgroep en de eerste klanten hoefden de eerste maanden geen
abonnementsgeld te betalen in ruil voor het uitwisselen van hun ervaringen met Mine. De
resultaten waaronder veel klachten leidde tot uitstel 6 van Mine. KPN kon de dienst eerst
verbeteren voordat Mine grootschalig op de werd markt gezet.

DTV en ITV zullen zich voorbij deze nichemarkt die zich vooral op technologische
hoogstandjes richt moeten doorontwikkelen. Rosenblat schreef in 1998 het volgende over
het ITV project Qube in 1977:

”Eventually, the gee-whiz factor wore off and people just weren’t interested in, for example,
paying $5 to look at the daily newspaper on a TV screen.” (Stelten, N. van, 2002)

6
Artikel op de nieuwsite NU.nl: KPN stelt grootschalige introductie Mine TV uit.
http://www.nu.nl/news.jsp?n=835725&c=54 laatst geraadpleegd op 24-07-2007

15


ITV moet zich met de ontwikkeling gaan richten op wat de kijkers willen, verwachten en het
moet inspelen op de kijkbehoeften van de kijkers. Lee en Lee (Lee, B. & Lee, R., 1995)
stellen dat bij het maken van ITV programma’s de functies van het traditionele televisiekijken
gerespecteerd moeten worden. ITV kan tegemoet komen aan de kijkbehoeften maar omvat
niet alle behoeftes en werkt niet vervangend. In hoofdstuk 3 zal verder worden ingegaan op
de functies van traditionele televisie.

16


3. DE FUNCTIES VAN TELEVISIE
KIJKEN

Televisiekijken vervult diverse functies, we kijken vanuit diverse behoeften naar televisie en
televisie wordt gebruikt in sociale contacten met anderen. In hoofdstuk 3 zal ingezoomd
worden op de invloed van televisie. Wat zijn de behoeften die televisie vervuld, op welke
manier gaan we om met de televisie en hoe gebruiken we televisie in onze sociale
contacten?

3. 1 De fysieke invloed van televisie

De televisie heeft in zijn fysieke aanwezigheid invloed op ons. De intrede van de TV zorgde
voor een veranderende ideologie van de huiskamer van de Amerikanen (Spigel, L., 1992).
De televisie nam een centrale plaats over in de huiskamer. Het nam de plek over van de
haard of piano die vroeger het middelpunt van de inrichting vormden (Nieborg, D., 2003).

Advertenties die TV aanprezen schetsten een beeld van het gezin dat rondom de televisie
samenkomt. De TV werd afgebeeld als een apparaat die het vermogen heeft het gezin om
zich heen samen te brengen. Uit sociaal wetenschappelijke onderzoeken concludeerde
Bogart (Spigel, L., 1992, pg. 44) dat de televisie dit effect op de mensen had, ze bleven
daadwerkelijk meer thuis dan gewoonlijk. De televisie versterkte de familieband binnen het
gezin doordat mensen nu centraal bij elkaar kwamen voor de televisie en samen over de
programma’s praatten.

Spigel beschrijft ook de keerzijdes van de televisie. Naast het bindende karakter zorgt TV
soms ook voor irritaties binnen het gezin. Zoals ruzies over de programma keuze, over de
afstandsbediening en de tijd die er voor de TV geconsumeerd wordt. Televisie kijken vraagt
veel aandacht en tijd. Wanneer men TV consumeert blijven andere taken liggen in het
huishouden. Men stelt bijvoorbeeld taken uit zoals het eten koken doordat men eerst een
programma wil afkijken. Dit probleem werd deels opgelost door taken voor de televisie uit te
voeren zoals de was strijken en eten.

Nieborg (Nieborg, D., 2003) stelt dat de plek van de televisie vandaag de dag relatief weinig
verandert is. In veel huiskamers neemt de televisie een belangrijke plaats in. Uit het
televisiejaar rapport van SPOT (SPOT, 2006) blijkt dat er wel steeds meer alternatieve
vormen televisie vormen op de markt komen. Er zijn magnetrons met ingebouwde televisie,
spiegels met ingebouwde televisie in badkamer, televisie in horloge en televisie voor in de

17


auto. Nieborg concludeert uit advertenties dat ondanks de toenemende plaatsen waar een
televisie staat de grootste, duurste en meest technologisch hoogstaande TV nog steeds in
de huiskamer geplaatst wordt.

Figuur 6: Alternatieve televisievormen (bron: SPOT)

3.2 Kijkgedrag

3.2.1 Kijkbehoeften

Televisie kijken is geïntegreerd in ons dagelijkse leven. Bijna iedereen kijkt televisie maar
waarom kijken we eigenlijk? Een onderzoeksbenadering die deze vraag probeert te
beantwoorden is de Uses & Gratifications benadering. Zij proberen mediagebruik uit
behoeften te verklaren. De Uses & Gratifications benadering is een onderzoekstraditie die in
de jaren 40 ontstaan is rond de activiteit van het publiek van massamediale boodschappen.

“The social and psychological origins of needs, which generate expectations of the
mass media or other sources, which lead to differential patterns of media exposure
(or engagement in other activities), resulting in need gratifications and other
consequences, perhaps mostly unintended ones”. (Katz, Blumler & Gurevitch,
1974, p.30)

Het onderzoek richt zich tegenwoordig vooral op het identificeren van de functies die media
voor mensen vervullen. Het gaat ervan uit dat de keuzes die we maken in ons mediagebruik
gebaseerd zijn op ons verlangen om behoeften te bevredigen. De benadering gaat uit van
de volgende aannames: het publiek is actief, het publiek maakt gemotiveerde keuzes,
gebaseerd op ervaring met media en mediagebruik is een van de manieren om onze
behoeftes te vervullen in het alledaagse leven. De behoeften die het publiek heeft zijn
omschreven als: (1) toezicht, (2) persoonlijke identiteit, (3) persoonlijke relaties
en (4) afleiding (McQuail, D., 1987).

18


(1) Toezicht is gebaseerd op de gedachte dat mensen zichzelf informeren in onderwerpen
door media gebruik. Dat kunnen gebeurtenissen in de wereld en om ons heen zijn, advies
voor besluiTVorming, nieuwsgierigheid of om bij te leren. Het speelt vooral in op het idee dat
we ons veilig voelen wanneer we ons bewust zijn van wat er zich afspeelt om ons heen. Die
kennis geeft ons een veilig gevoel wanneer we deze reflecteren op ons eigen leven.

(2) Persoonlijke identiteit gaat in op de behoefte om persoonlijke waarden te versterken
en rechtvaardiging van ons gedrag. Het bevestigen van identiteit en positionering binnen de
maatschappij. Personen op televisie zowel fictief als non-fictieve worden gebruikt als
positieve en negatieve rolmodellen. Negatieve personen maken ons bewust van hoe we niet
zijn of niet willen zijn. Positieve personen kunnen ons juist inspireren.

(3) Persoonlijke relaties kan onderverdeeld worden in twee categorieën namelijk: relaties
met de media en de media gebruik in relaties met anderen. Televisie is een intieme
belevenis. We kijken alleen naar een programma of samen met anderen, maar dan zijn we
vaak ook het grootste deel van het programma stil. We creëren ook een band met de
personen die we op televisie zien. Wanneer we een persoon vaak zien krijgen we affectie
voor diegene. Denk aan het meeleven met een hoofdpersoon van een serie. Ook praten we
tegen de televisie zoals bij een voetbalwedstrijd wanneer we commentaar geven tegen de
scheidsrechter of tegen de spelers. Televisie gebruiken we dus ook in relaties met anderen.
We hebben de mogelijkheid om met anderen over programma’s te discussiëren. Hierdoor
kunnen we ons plaatsen in een sociale gemeenschap van kijkers en kunnen we op een
sociale wijze interacteren met anderen.

(4) Afleiding is een belangrijke behoefte waarin TV voorziet, in de zin van ontsnappen aan
de realiteit. Dit kan met positieve programma’s die ons opvrolijken en onze eigen problemen
even doen vergeten. Of met negatieve programma’s die ons helpen onze problemen in
perspectief te zien. Daarnaast gebruiken we media voor entertainment doeleinden en
ontspanning. Televisie kijken kan ook zorgen voor emotionele ontlading.

Deze vier behoeften beschreven volgens de U&G benadering, geven ons inzicht in de
kijkbehoeften en de waardering die we uit media kunnen halen. Wel kent deze benadering
een aantal kritieke punten die in achting genomen moeten worden zoals Huysmans
omschrijft in zijn onderzoek (Huysmans, F.J.M, 2001). In het U&G onderzoek wordt
onduidelijk of niet ingegaan op de sociale samenhang van individuen. De meest belangrijke
kritiek die Huysmans noemt is dat de benadering geen aandacht schenkt aan de
interpretatieprocessen bij de ontvangers. Er wordt geen verbinding gemaakt tussen de
functies die massacommunicatie voor het publiek vervult en de symbolische inhoud van de
boodschappen.

19


Paul van Niekerk van SPOT heeft het over zogenaamde ‘kijkstijlen’ die opgebouwd zijn uit
kijkbeleving, kijkervaring en bevrediging (Niekerk, P. van, 2004). Een kijkstijl wordt beïnvloed
door de motivatie om te kijken, sociale context en aandacht. Motivaties zijn ingebed in
algemene behoeften en worden beïnvloed door de omgeving waarin televisie gekeken
wordt. Wat er om men heen gebeurt in de huiskamer heeft dus invloed op de motivatie en
ook op de aandacht die men voor de TV heeft. SPOT heeft in zijn kijkstijlen onderzoek met
verschillende groepen kijkers gesprekken gevoerd. De kijkmotivaties die hieruit naar voren
kwamen zijn onderverdeeld in twaalf kijkstijlen, deze zijn weer onderverdeeld in vier clusters.
Deze vier clusters zijn informatie, ontspanning, vermaak en sociaal. In figuur 7 zijn deze
cluster weergegeven met de bijbehorende kijkmotivatie. Wanneer we deze vergelijken met
de omschreven behoeften van McQuail zijn deze hierin te plaatsen. Verder blijkt uit het
onderzoek dat TV kijken vaak gestart wordt zonder een vooropgezet doel en dat men zich
laat meevoeren in wat er op TV te zien is. Dit effect gaat zover dat het in sommige gevallen
overgaat in een verslaving. Samen kijken blijkt een van de belangrijkste kijkmotivaties. Veel
groepen zeggen dat samen kijken leuk is, het is als het ware een avondje uit. Het wordt
dikwijls van te voren gepland, men haalt eten en drinken in huis voor onder het TV kijken.
Het samen kijken wordt in het belevingsonderzoek benadrukt en uit alle gesprekken in dit
onderzoek blijkt dat het samen kijken, televisie kijken leuk maakt en zich hierin onderscheidt
van andere media.

Er zijn ook verschillende niveaus van televisie kijken te ontdekken. Aandachtig televisie kijken
is 1 manier maar de meeste mensen hebben verschillende niveaus van aandacht die
afhankelijk is van het programma en de behoeften waaruit men kijkt. Lee en Lee (Lee, R. &
Lee, B., 1995) beschrijven de volgende niveaus van televisiekijken:

Niveau 1: Televisiekijken is de enige activiteit, er is een hoge mate van concentratie en de
kijker bevindt zich voor de televisie.

Niveau 2: Televisiekijken is een van de twee activiteiten, de concentratie is verdeeld en de
kijker bevind zich voor de televisie maar de focus is verdeeld over de televisie en de andere
taak zoals de krant lezen of internetten.

Niveau 3: Televisiekijken is een bijkomstige bezigheid, het is de begeleiding bij een
hoofdbezigheid zoals afwassen. De kijker hoeft niet per se voor de televisie te zijn maar is
wel in contact met de televisie. Hij of zij zal naar de televisie toegaan wanneer er iets
interessants voorbijkomt en zelfs plaatsnemen voor de televisie.

Niveau 4: De televisie dient alleen als achtergrondgeluid in de kamer, de kijker hoeft niet in
dezelfde kamer te zijn.

20


De beschreven behoeften geven ons inzicht in de kijkbehoeften en de waardering die we uit
media kunnen halen. Ook zijn deze behoeften interessant wanneer we kijken naar ITV. Zoals
in hoofdstuk twee wordt beschreven staan de bestaande kijkbehoeften onder druk door de
toegevoegde interactie. De behoeften zijn ook voornamelijk interessant omdat een van de
U&G aannames is dat het publiek actief is bij het passieve medium TV. Bij ITV is de
gebruiker letterlijk actief met het medium door middel van de interactiemogelijkheden.

Figuur 7: Kijkstijlen onderzoek resultaten Spot

3.2.2 Routinematig & instrumenteel televisiegebruik

Uit onderzoek van Alain M. Rubin bleek dat de aard en de mate van activiteit van het publiek
enorm varieerde (Livaditi, J., Vassilopoulou, K., Lougos, C., Chorianopoulos, K., 2002). Er
was dus niet altijd sprake van een even actief publiek dat hun behoeften probeerden te

21


bevredigen. Naast de behoefte bevredigende dimensie zou er ook een gewoonte dimensie
bestaan die in de U&G benadering verwaarloosd werd.

Zo bestaan er kijkers die uit gewoonte kijken, die kijken vooral om de tijd te doden en voor
gezelschap, ontspanning, opwinding en escapisme (routinematig). Deze kijkers zijn minder
actief en minder doelgericht in hun programma keuze. Deze zet de televisie aan vanuit meer
abstracte behoeften, zoals nieuwsgierigheid, avontuur, advies zoeken en
saamhorigheidsgevoelens.

Daarnaast bestaan er selectieve kijkers die informatie zoeken en praat- en
nieuwsprogramma’s kijken (instrumentele kijkers). Deze kijkers zoeken bewust naar een
bepaald programma en zijn meer betrokken. Dit gebruik is vooral gericht op het behalen van
doelen zoals, het behalen van economisch voordeel of het vergaren van kennis. De
kijkbehoefte is dus onder te verdelen in routine matig en instrumenteel televisie gebruik.

Uit onderzoek Rubin (Rubin, Alan M., 1984) blijkt dat de motieven die geassocieerd worden
met routinematig televisie gebruik (escapisme, gewoonte, opwinding e.d.) veel meer
genoemd worden als redenen om TV te kijken dan de motieven die geassocieerd worden
met instrumenteel televisie gebruik. Eveneens werd er redelijk wat bewijs gevonden voor het
feit dat routinematig en instrumenteel televisiegebruik inderdaad duidelijk opgedeeld kunnen
worden in deze twee categorieën.

In de praktijk kunnen beide gebruiken binnen hetzelfde programma voorkomen. Selberg
(Selberg, T., 1993) stelt dat televisie gebruikt wordt om onze directe omgeving te
structureren, voor de culturele organisatie van tijd. De seizoenen zijn duidelijk af te lezen aan
de programma’s op televisie, rond de kerst zijn er elk jaar weer dezelfde familiefilms te zien.
Maar ook dagelijks is dit merkbaar. Het journaal wordt bijvoorbeeld op een vast tijdstip
uitgezonden. Zo kennen we in Nederland het ‘NOS acht uur journaal’ wat elke dag op
Nederland 1 wordt uitgezonden en veel kijkcijfers trekt, in 2006 trok een uitzending meer
dan tweeënhalf miljoen kijkers (SKO, 2006). Volgens Selberg is het journaal een overgang
tussen de huishoudelijke bezigheden en vrije tijd en gaat het gepaard met de avond koffie.
Selberg vindt het ironisch dat het zien van rampen en ander leed ons een gevoel van
controle en zekerheid bezorgt. De oorzaak hiervan is volgens hem dat hierdoor alles is zoals
het zou moeten zijn. Het journaal wordt normaal uitgezonden en is onze overgang tussen
werktijd en vrije tijd. Het is een routine die is ingebakken in ons dagelijks leven. Wanneer er
een ramp gebeurt worden journaals aangepast en zijn ze de hele dag door te zien, zoals bij
de WTC ramp in 2001. Dit verstoort onze dagelijkse routine en hierdoor neemt ons gevoel
van veiligheid af. Hieruit kunnen we afleiden dat routinematig kijkgedrag zo in ons dagelijks
leven is geïntegreerd en dat het onbewust behoeften vervuld.

22


Het voorbeeld van het journaal geeft ook aan dat een programma op meerdere wijzen
gebruikt kan worden. Voor de journaal kijkers uit het voorbeeld komt het kijken voort uit
routinematig gedrag. Het kan echter ook voorkomen dat iemand vanuit instrumenteel
kijkgedrag naar het journaal kijkt. Wanneer hij of zij bewust afstemt op het journaal om meer
te weten te komen over een nieuwsfeit van die dag.

Gerbner’s (Stelten, N. van, 2002) uitgangspunt is dat de kijker vooral non-selectief is; “Most
viewers watch by the clock and not by the program.” Dit is gebaseerd op het feit dat de
meeste mensen dagelijks rond dezelfde tijd televisie kijken. Er word vaak naar dezelfde
programma’s gekeken als gisteren of de week ervoor. Het onderzoek van Lee en Lee (Lee,
B. & Lee, R., 1995) gaf aan dat 63 procent kijkt wat hij eerder heeft gezien.

Uit het onderzoek van Rubin vond men dat hoe ouder men wordt, hoe meer men
routinematig televisiegebruik praktiseert en dat hoe hoger men opgeleid is, hoe minder men
routinematig televisiegebruik praktiseert. Verder vond men ook dat routinematig
televisiegebruik samenhangt met de mate van TV kijken.

Concluderend kan gesteld worden dat routinematig televisiegebruik vanuit gewoonte
ontstaat en veelvuldig is het duidt verder op een hoge waardering van televisie als medium
en instrumenteel televisiegebruik is doelgericht en selectief, zonder dat het samenhangt met
veel TV kijken of een hoge waardering voor dit medium. Verder blijkt dat het niet correct is te
stellen dat het TV publiek op dezelfde wijze en om dezelfde redenen actief zijn. Dit is dus
afhankelijk van diverse factoren.

3.2.3 Kijkhouding

Televisie is tot nu toe vooral een passief medium. Men neemt plaats op de bank, zet de
televisie aan en men wil ontspannen en geëntertaind worden. Wanneer we kijken naar de
interactiviteit die we letterlijk uitvoeren met de televisie en de studies die ingaan op het feit
dat televisie op sociaal en cultureel vlak een actieve houding oproept (Fiske, Katz, en
anderen) buiten beschouwing laten. Dan kunnen we concluderen dat de mate van
daadwerkelijke interactie met traditionele televisie vrij laag is. De huidige vormen van
interactie met de televisie zijn de afstandsbediening (zappen en teletekst), SMS en bellen.
We beleven televisie vooral uit de zogenaamde lean back houding. Wanneer we wel
interactief willen zijn maken we meestal gebruik van een ander medium zoals de PC of een
game console.

De PC is het medium waarmee we interactief willen zijn. Achter de PC nemen we een lean
forward houding aan. We zitten achter onze PC en buigen voorover om actief alle informatie
te consumeren, terwijl we televisie dus achteroverleunend vanaf de bank ervaren. John Abel

23


(Nieborg, D., 2003) zegt hierover: “I think of the TV as a ‘lean-back’ medium and the
computer as a ‘lean forward’ medium”.

Toch zien we dat bij traditionele televisie via indirecte kanalen gebruik gemaakt wordt van
interactie. De kijker beïnvloed een televisie programma via SMS of met een telefoon
gesprek. Een goed voorbeeld daarvan is het populaire talentenjacht programma ‘Idols’.
Hierin bepaalt de kijker wie er doorgaat naar de volgende finale ronde. Door te stemmen via
SMS of telefoongesprek wordt iemand weggestemd en zo kan de kijker indirect
meebepalen in de loop van een programma. Bij belspellen op televisie kan de kijker zelfs via
SMS in de uitzending komen en meespelen. De kijker kan dan een geldbedrag winnen door
een puzzel op te lossen.

Met de toevoeging van interactiviteit verandert de kijkhouding langzaam van een lean back
houding naar een lean forward houding.

3.3 Mediagebruik binnen huishoudens

Het huishouden is de belangrijke plaats waar media geconsumeerd wordt. In onze vrije tijd
lezen we de krant, kijken we televisie, luisteren we radio en surfen we op het internet.

Het huishouden is de plaats waar we wonen, samen, met familie of met huisgenoten. Van
Zoonen (Zoonen, E.A. van, 1999) beschrijft dat de huishoudencontext en de sociale context
belangrijke factoren zijn die ons mediagebruik beïnvloeden. De sociale context kan een
directe context zijn zoals onze alledaagse directe concrete leefomgeving van het gezin,
studentenhuis, tweeverdieners huishouden en alle andere leefvormen. Het gezin heeft
bijvoorbeeld eigen regels, tijden, voorkeuren, normen en waarden betreffende het
televisiegebruik. Daarnaast heeft de sociale context ook een meer symbolische context. Elke
gebruiker heeft een referentie kader waaruit men de content waardeert. Een belangrijke
dimensie van de symbolische context van mediagebruik komt voort vanuit collectieve
identiteiten en subculturen. Dit zijn bijvoorbeeld mannelijkheid, seksualiteit, etniciteit, klasse,
etc. en gabbers, skaters, rappers, etc. Iedereen maakt deel uit van een bepaalde groep en
ontleent daaruit verschillende referentiekaders die het mediagebruik vormgeven. Het
huishouden is een van de belangrijkste groepen waar we deel van uit maken en waarin we
veel tijd doorbrengen. Een belangrijk vraag is hoe media ons beïnvloed in de omgang met
de huisgenoten.

Huysmans (Huysmans, F., 2001) onderzocht het mediagebruik en de temporele organisatie
van het dagelijkse leven in huishoudens. Uit dit onderzoek bleek dat men vooral in de
weekenden beïnvloed wordt in het mediagebruik door de aanwezigheid van huisgenoten en
de aanwezigheid van huisgenoten is van invloed op mediatijdsbesteding. Er was verder ook
een positieve samenhang tussen het TV en video kijken van partners gedurende het verloop

24


van de avond en partners beïnvloeden elkaar in hun televisie kijken. Deze samenhang was
groter in de weekenden. Huysmans concludeerde dat deze resultaten aansluiten op eerdere
studies van kwalitatieve aard voor televisie kijken (Bryce, Lull, Neverla). De samenhang
tussen de week en weekenddagen zijn te verklaren aan de hand van sociale
verwachtingsstructuren binnen huishoudens. Tijdens de week laat men elkaar meer vrij en in
de weekenden is het meer gebruikelijk om vrije tijd samen door te brengen.

Televisiekijken is een belangrijke bezigheid binnen de huishoudenscontext en televisie brengt
het gezin samen voor de televisie. Hier wordt in hoofdstuk 3.5 dieper op ingegaan.

3.4 Rolpatronen binnen televisiegebruik: man versus vrouw

Het is een feit dan mannen en vrouwen verschillend zijn. Ook in het televisiegebruik komt dit
naar voren. Mannen en vrouwen kijken op een andere manier naar televisie.

Uit Britse onderzoeken blijkt dat de sekseverhoudingen binnen het gezin van belang zijn
voor de betekenis van televisie (Zoonen, E.A. van, 1999, p.117). Mannen en vrouwen die in
traditionele gezinsverbanden (man werkt en vrouw is huisvrouw) leven hebben een andere
manier van televisie kijken, ze houden van andere programma’s en andere televisie zenders.
Vrouwen houden meer van fictie, soaps, lokaal nieuws terwijl mannen naar informatieve
programma’s en sport kijken. Waar je verwacht dat dit verschil in voorkeur tot ruzies leidt is
het tegendeel waar. De man bepaalt wat er gekeken wordt, dit heeft te maken met de
traditionele status en machtsverhoudingen. Als symbool van macht heeft de man de
afstandsbediening. De man is de baas over de afstandsbediening. Uit een onderzoek van de
chipsfabrikant ‘Lays‘ (Planet Internet, 2007) blijkt dat de man de programma’s bepaalt en
vaak de enige is die een vaste plaats heeft in de huiskamer. De komst van meerdere
televisies heeft wel het aanzien van de man verminderd. Wanneer de gezinsleden het niet
eens zijn met de keuze van vader, dan kunnen ze op hun eigen kamer wat anders kijken.
Hierdoor wordt er steeds minder vaak samen televisie gekeken.

Mannen en vrouwen kijken ook op een andere manier, mannen kijken aandachtig,
geconcentreerd en in stilte. Vrouwen doen tegelijkertijd andere dingen, zoals de was
opvouwen, strijken en zelfs een tijdschrift lezen. Uit het Britse onderzoek bleek dat vrouwen
alleen maar televisie kijken tijdverspilling vinden en daarom het kijken combineren met
werkzaamheden. Van Zoonen voert dit terug op de posities die mannen en vrouwen in
traditionele gezinnen innemen. De man is thuis in zijn vrijetijdsomgeving terwijl het huis de
werkplek van de vrouw is. Vrouwen voelen zich vaak verantwoordelijk voor de emotionele en
sociale bindingen in het gezin. Televisie gebruiken ze om conversaties tussen de
gezinsleden te starten, vrouwen praten daarom regelmatig door een programma heen.
Kortom televisiekijken is voor mannen een vorm van vrijetijdsbesteding en voor vrouwen
vooral een uitbreiding van de psychosociale taken.

25


3.5 Televisie gebruik als sociaal handelen

Uit de vorige subhoofdstukken blijkt dat televisie een grote sociale waarde met name het
samen televisiekijken blijkt een belangrijk element te zijn. Het is duidelijk geworden dat
televisie ons dagelijks leven beïnvloed, maar dit is niet alles. Televisie is ook erg belangrijk in
ons sociaal handelen met anderen.

Het sociale gebruik van televisie kan in twee categorieën ingedeeld worden (Lull, J., 1980),
namelijk structureel gebruik (1) en relationeel gebruik (2).

(1) Structureel gebruik wordt onderverdeeld in omgevingsgericht gebruik (a) en
regulatief gebruik (b). Wanneer we de televisie aanzetten als achtergrond geluid in onze
woonkamer noemen we dit (a) omgevingsgericht gebruik. De televisie komt naar de
voorgrond wanneer de mensen om de televisie heen dit verlangen. Vaak wordt de televisie
aangezet wanneer we huishoudelijke arbeid of andere taken in de woonkamer uitvoeren. De
televisie creëert een schijn van aanwezigheid van anderen. Van Zoonen geeft het volgende
voorbeeld:

“Een studente van 24 jaar komt thuis van college, pakt het NRC Handelsblad van de
mat en loopt de trap op naar haar etage. Na de drukte van het college en de
contacten met andere studenten vindt ze het thuis nogal stil en ze zet het zes uur
journaal aan om de schijn van gezelschap te hebben.” (Zoonen, E.A. van, 1999,
p.111)

Voor de studente is de televisie dus vervangend gezelschap. Tevens omschrijft James Lull
dat de televisie gebruikt wordt als gedragsregulatie dit is (b) regulatief gebruik. Televisie
duidt de tijd aan en familie activiteiten zoals etenstijd (eten na het zes uur journaal), bedtijd
(kinderen na Sesamstraat naar bed) en vrije tijd. Dit komt overeen met het routinematig
kijkgedrag.

(2) Relationeel gebruik wordt door James Lull onderverdeeld in 4 categorieën namelijk
communicatie bevorderend (a), onderlinge band versterkend & ontwijkend (b), sociaal
educatief (c) en deskundigheid bevestigend gebruik (d).

(a) Communicatie bevorderend gebruik noemen we het gebruik van televisie in
conversaties met anderen. Lull noemt als voorbeeld dat kinderen in gesprekken van
volwassenen kunnen participeren door middel van een televisie voorbeeld te noemen wat
het onderwerp illustreert waar de volwassenen over praten. Ongemakkelijkheid tijdens
conversaties kan weggenomen worden door de televisie. Wanneer de televisie aan is en
binnen het gezichtsveld van de aanwezigen is kan men wat op de televisie te zien is
aangrijpen om een conversatie in stand te houden en als nieuw gespreksonderwerp

26


gebruiken. Televisie maakt een verbale reactie mogelijk op wat zich op het scherm afspeelt.
Het zorgt ervoor dat de kijkers onderwerpen kunnen aansnijden vanuit hun ervaring met het
onderwerp zonder dat ze veel persoonlijke informatie hoeven te delen. Op deze manier
kunnen mensen die elkaar nog niet goed kennen elkaar op een ongedwongen wijze beter
leren kennen. Ook kan men naar de televisie wegkijken bij langdurig aanhoudend
oogcontact wat een ongemakkelijk gevoel kan geven.

Ook in onze communicatie naar buiten toe wordt de televisie vaak gebruikt. Van Hove
(Hove, J. van, 2006) stelt dat voor veel mensen de televisie nog steeds een bron van
conversatie is. Zo zijn bijvoorbeeld de laatste voetbalwedstrijd van het nationaal elftal, ‘Wie is
de Mol’, ‘Temptation Island’ en de laatste uitzending van ‘Expeditie Robinson’ onderwerpen
die aangehaald worden op de werkvloer of bij de kapper. Programma’s worden veelal
gebruikt in zogenaamde small talk, korte informele gesprekken. Van Hove stelt dat veel van
de eerder genoemde programma’s hun succes danken aan de small talk, rond deze
programma’s wordt een virale hype gecreëerd die het succes van het programma
ondersteunt. Bij ‘Wie is de mol’ had iedereen het erover wie de mol kon zijn en dit gaf een
meerwaarde aan het programma. Een goed voorbeeld hiervan is het onlangs uitgezonden
programma ‘De grote donorshow 7 ’ van BNN . Deze show waarin deelnemers een
orgaandonatie konden winnen zorgde voor internationale opschudding. Men praatte over
een grote schande en dat organen op deze wijze in de uitverkoop gezet worden. Achteraf
bleek de show geacteerd te zijn en de opschudding werd gebruikt om aandacht te vestigen
op het grote donor tekort in Nederland. Ook uit onderzoek van Bruskin (Lee, B. & Lee, R.,
1995) blijkt dat televisie programma’s de meest populaire onderwerpen van gesprekken zijn
voor mannen en vrouwen. Mensen kijken zelfs programma’s omdat ze weten dat er over dit
programma veel gepraat wordt. Wanneer je dit programma niet gezien hebt kan het zijn dat
je niet deel kan nemen aan conversaties op bijvoorbeeld het werk.

Televisie levert gezamenlijke ervaringen waar men over kan praten. Dit valt terug te leiden
naar het Uses & Gratifications model beschreven in hoofdstuk 3.2.1. Dit effect en gebruik
van televisie valt ander de categorie (b) onderlinge band versterkend gebruik
beschreven door James Lull. Lull noemt de potentie van televisie als bron voor de
constructie van de gewenste mogelijkheden voor contact met anderen het fundamentele
sociale gebruik van televisie. Hij noemt als voorbeeld dat echtgenoten in sommige gevallen
alleen voor de televisie intimiteit beleven wanneer men samen tegen elkaar aanhangend op
de bank een programma kijkt. In het gezin kan televisiekijken de onderlinge band versterken
wanneer men gezamenlijk naar een programma kijkt. Het gevoel van solidariteit word soms
bereikt door middel van door televisie opgeroepen verdriet, vreugde, woede of intellectuele
stimulatie. Rasmussen (Rasmussen, T. A., 2005) beschrijft dit effect aan de hand van het
encoding/decoding model van Hall (1980). Tijdens het televisie kijken vinden er meerdere
communicatie processen gelijktijdig plaats, namelijk de uitzending van het programma en

7
Meer informatie over ‘De grote donorshow” op de website van BNN, http://www.bnn.nl/page/donorshow

27


conversaties tussen de kijkers. In semiotische termen is het decoding proces een potentiële
gezamenlijke inspanning van de kijkers tot het geven van betekenissen aan de beelden.
Kijkers nemen televisiebeelden binnen een sociologische situering tot zich en doen dat door
middel van interpretation-cum-interaction. Dit houdt in dat de interpretatie samen gaat met
opgewekte interactie. Binnen een multimedia context interpreteert men de beelden door
middel van interpretation-cum-interactivity. Dit betekent dat het actie georiënteerde en
individuele gebruik niet alleen interactie oproept maar ook interactiviteit. De gebruiker heeft
dan de behoefte tot participatie en wil actief deelnemen. TV geeft een directe gezamenlijke
ervaring die gemeenschappelijk geïnterpreteerd worden tijdens de uitzending van de TV
beelden.

Televisie kan ook gebruikt worden voor (b) ontwijkend gebruik. Van Zoonen schetst de
volgende situatie:

”Een directiesecretaresse van 24 jaar komt thuis van haar werk, pakt de NRC
Handelsblad van de mat en loopt de huiskamer in. Haar zoontje van drie rent op
haar af, haar dochtertje van anderhalf zit in de box te mopperen. Haar man is de
tafel aan het dekken. Zij geeft ze allemaal een kus, zet de televisie aan voor het zes
uur journaal en gaat op de bank de krant zitten lezen.” (Zoonen, E.A. van, 1999,
p.111)

Volgens van Zoonen functioneren de krant en televisie als middelen om zich af te sluiten
voor de omgeving. Zo hoeft de vrouw niet na een lange werkdag zich meteen te storten in
de drukte van het gezin maar kan ze eerst nog een moment voor zichzelf hebben.

De derde categorie is (c) sociaal-educatief gebruik. Veel informatie die wij krijgen gaat
via de televisie. Duidelijke voorbeelden zijn consumenten-en politieke boodschappen. Deze
zorgen voor beeldvorming en besluitvorming over maatschappelijke kwesties. James Lull
omschrijft dat er ook meer subtiele leermogelijkheden uit televisie te halen zijn. Studies naar
soap opera’s maakten duidelijk dat deze praktische voorbeelden gaven van sociale
interactie die door een breed publiek werden overgenomen. Lee en Lee omschrijven social-
educatief gebruik als volgt:

”The social learning factor suggests how viewers, through identification with the
situations and people show on television programs, may use these programs for
self-examination and guidance.” (Lee, B. & Lee, R., 1995)

Kijkers geven dus een realiteitszin aan de situaties op de televisie, linken die naar hun eigen
leven en creëren zelfs een inzicht in hun eigen leven en hun persoonlijke ervaringen. Het
geeft een referentiekader, wanneer men in het echte leven een nieuwe situatie terechtkomt

28


maar deze van televisie kent. Zal men geneigd zijn om op dezelfde manier hiermee om te
gaan zoals men dat op televisie gezien heeft. Ook kan televisie als spiegel fungeren.
Wanneer men een persoon ziet handelen op televisie waar men het niet mee eens is, dan
kan men dit reflecteren naar zijn eigen handelen. Bijvoorbeeld in een soap wordt een
persoon gepest en je bent zelf ook een persoon die mensen pest, dan kan dit je duidelijk
maken hoe erg dit is voor de persoon in kwestie.

Televisie wordt gebruikt om bepaalde bekwaamheden en deskundigheid aan te tonen, dit
noemt James Lull (d) Deskundigheid bevestigend gebruik. Ouders reguleren het
televisiegebruik van hun kinderen en houden in de gaten wat voor soort programma’s hun
kinderen kijken. Zo geeft kijkwijzer 8 in Nederland de programma inhoud aan. Ouders kunnen
dan beslissen of dit programma geschikt is voor hun kinderen, zoals seksueel getinte
programma’s. Het verbieden hiervan bevestigd een ouder als ‘goede ouder’, ouders
waarvan de kinderen programma’s mogen zien waarin veel geweld en seks te zien is
worden bestempeld als onverantwoordelijk. Een andere manier van deskundigheid
bevestigend gebruik is bijvoorbeeld een arts die naar medische programma’s of series kijkt.
Hij zal zien dat er procedures niet kloppen en medische fouten herkennen. Tegenover de
anderen kan hij zijn eigen bekwaamheid laten blijken door commentaar te geven op het
programma. Ook geven we vaak commentaar wanneer de ondertitel van een engels
gesproken programma niet klopt, hiermee tonen we onze engelse taalvaardigheid aan
tegenover de anderen. Een belangrijke manier van dit gebruik is het verwijzen naar een
televisie programma in discussies om de discussie te winnen. Een argument kan bevestigd
worden door het geven van een televisie voorbeeld.

De vier beschreven categorieën tonen aan dat televisie op diverse wijzen te gebruiken is als
sociaal handelen met anderen.

3.6 Interconnectie

Wanneer we kijken naar het kijkgedrag, de kijkhouding, motivaties en behoefte vervulling
dan zijn er overeenkomsten waar te nemen. In het volgende schema zijn de verbanden
duidelijk gemaakt.

Het gebruik van TV is onder te verdelen in routinematig en instrumenteel gebruik. Beide
gebruiken vervullen andere behoeften en worden vanuit een andere houding beleeft. Bij
instrumenteel gebruik is het aandachtsniveau over het algemeen hoger dan bij routinematig
gebruik.

8
http://www.kijkwijzer.nl/

29


Figuur 8: Overzicht kijkgedrag, behoeften en motivaties

30


4 TELEVISIE EN
INTERACTIVITEIT

Door de opkomst van DTV en ITV wordt TV langzamerhand een interactief medium, terwijl
TV voornamelijk als een passief medium gezien wordt. Deze interactiviteit staat in conflict
met de traditionele functies van televisiekijken die in hoofdstuk 3 beschreven zijn. Dit
hoofdstuk gaat in op de conflicten die interactiviteit bij televisie met zich mee brengt.

4.1 Kijkhouding

In hoofdstuk 3 is duidelijk geworden dat we tijdens televisie kijken een lean back houding
aannemen. Dit betekent dat men achterover leunt en vooral passief televisie ervaart.
Interactie vraagt om een actieve houding en een hoger aandachtsniveau van de gebruiker.
Om het conflict tussen de lean back en lean forward houding te illustreren wordt de PC als
vergelijkingsmateriaal aangehaald. Bij ITV wordt dan ook vaak gesproken over de
convergentie van televisie en PC. De PC staat bekend als een interactief medium waarop
we met software zeer interactief bezig zijn. Om het conflict in kijkhouding uit leggen zullen
we de convergentie tussen de televisie en de PC nader bespreken.

Er is een optimistische groep (Lee, B. & Lee, R., 1995) die gelooft dat televisie en de PC
zoals we die nu kennen in de toekomst zal verdwijnen en plaats zal maken voor een nieuw
interactief medium. Daartegenover staat een kritische groep die hierbij vraagtekens zet. Het
is de vraag of een verregaande convergentie echt mogelijk is. Televisie en de PC zijn in veel
opzichten totaal verschillend. Beide media worden voor andere doeleinden gebruikt
(Nieborg, D., 2003), televisie enerzijds voor amusement en ontspanning en internet
anderzijds voor werk, sociale contacten en amusement. Doordat we beide media vanuit
andere behoeften en motivaties gebruiken koppelen we ook andere verwachtingen aan het
medium. Televisie is passief en wordt gebruikt voor afleiding en ontspanning. De PC is
echter interactief en gebruiken we voor werkzaamheden, ontspanning, afleiding op een
actieve wijze. Doordat men steeds handelingen moet verrichten is het aandachtsniveau
hoger in vergelijking met de TV.

De setting waarin beide media geplaatst zijn heeft een belangrijke invloed. Een PC wordt op
een tafel of bureau geplaatst en men zit dicht op het scherm (in een werkhouding). De
televisie vereist dat men op een afstand kijkt en men doet dit dan vanaf de bank of fauteuil
(in een relax houding). We zien dit terug in de input apparaten, de PC wordt hoofdzakelijk
aangestuurd door middel van een toetsenbord en een muis. De TV maakt gebruik van een

31


afstandsbediening die het mogelijk maakt om in de passieve houding op de bank te blijven
zitten. Deze setting en kijkhouding geven problemen bij een actievere houding voor de TV.

De connectiviteit door middel van het internet is een belangrijke eigenschap van de PC. Dit
zorgt ervoor dat internet een communicatie medium is met een karakter wat veel vloeiender
is dan dat van de televisie. De gebruiker heeft veel meer invloed op de content ervan, hij kan
content toevoegen en maken. De gebruiker kan het medium vormgeven. Dit staat in groot
contrast met het medium televisie waar de content voornamelijk door instituten bepaald en
gemaakt wordt.

Televisie en PC zullen naar alle waarschijnlijkheid dus niet volledig convergeren. Televisie zal
zich echter wel doorontwikkelen tot een interactievere vorm. Lee en Lee (Lee, B. & Lee, R.,
1995) stellen vanuit hun onderzoek ook dat beide media niet volledig zullen convergeren
maar in plaats daarvan naar elkaar toe zullen groeien. Televisie zal interactieve elementen
overnemen van de PC en de PC zal elementen van bewegend beeld overnemen

4.2 Kijkgedrag

De TV en de PC verschillen duidelijk van elkaar. Niet alleen in de eigenschappen van de
beide media maar ook in de behoeftes die deze media vervullen en de motivatie waartoe we
deze media gebruiken.

In hoofdstuk 3 worden de kijkbehoeften uitgelegd aan de hand van de Uses and
Gratifications benadering. Deze benadering beschrijft vanuit welke behoeften en motivaties
we televisie kijken. Deze benadering gaat uit van een actieve houding die opgeroepen wordt
door de programma’s bij het publiek. Bij ITV krijgt de kijker de mogelijkheid om
daadwerkelijk te interacteren. Alle behoeften en motieven zijn in hoofdstuk 3.6
onderverdeeld in het kijkgedrag. Er bleken twee manieren te zijn waarop we televisie kijken,
namelijk routinematig en instrumenteel.

Uit het onderzoek van Livaditi e.a. (Livaditi, J., Vassilopoulou, K., Lougos, C.,
Chorianopoulos, K., 2002) bleek dat traditionele televisie vooral op routinematige wijze
gebruikt wordt en dat de onderzochte groep bij ITV diensten nauwelijks op een
instrumentele wijze kijkt. Hieruit komt een conflict naar voren, interactie is met name
interessant voor instrumenteel gebruik. Bij instrumentele behoeften is interactie met name
interessant omdat men hierbij bewust op zoek is naar content. Bij routinematig gebruik kijkt
men met name voor afleiding en entertainment. Omdat men met name op routinematige
wijze naar televisie kijkt moet men zich afvragen in hoeverre het instrumentele gebruik
belangrijk geacht moet worden in ITV diensten. Ook de kijkhouding speelt een rol hierbij.
Routinematig gebruik wordt vanuit een lean back positie beleefd en instrumenteel gebruik
echter vanuit een lean forward houding. Het vereist dus meer aandacht en een hogere

32


concentratie. De bestaande lean back houding van het huidige televisie kijken draagt niet bij
aan de bevordering van instrumenteel kijken.

Instrumenteel gebruik op een interactieve wijze zijn we niet gewend bij het medium televisie.
Wanneer we bewust op zoek gaan naar informatie dan maken we toch sneller gebruik van
het internet via een PC waar we interactiever kunnen zijn.

4.3 Het sociale karakter van televisie onder druk

Een belangrijk element van televisie is het sociale aspect. De respondenten uit het kijkstijlen
onderzoek van SPOT (Niekerk,P. van, 2004) geven aan dat het samen kijken een van de
kijkmotivaties is. Het samen kijken wordt zelfs gezien als een soort van avondje uit. Het
sociale aspect van traditionele televisie staat in een schril contrast met het
gepersonaliseerde karakter van ITV. Volgens van Hove (Hove, J. van, 2006) is het een feit
dat televisie een verschuiving doormaakt van massamedium naar een gepersonaliseerd
medium. Volgens hem is het de vraag of ITV deze personalisatie nog verder in de hand
werkt nu we niet meer aan het lineaire uitzendschema gebonden zijn maar we met VOD op
elk moment kunnen kijken. Het maken van eigen kijkprofielen en het filteren van wat jij graag
wil zien is zeer individueel en daarom dus asociaal. Het is de vraag in hoeverre we behoefte
hebben aan deze gepersonaliseerde vorm van televisie binnen huishoudens. Voor
eenpersoonshuishoudens heeft deze individuele vorm minder invloed op het sociale karakter
omdat deze persoon vaker alleen zal kijken. In huishoudens met meerdere personen heeft
de individuele vorm wel degelijk invloed. In hoofdstuk 3 is de fysieke invloed van de TV
onderzocht. Hieruit bleek dat de televisie vaak het middelpunt van de zithoek in de
woonkamer is. De televisie is vaak een initiator van conversaties in de huiskamer. Lee en
Lee (Lee, B. & Lee, R., 1995) benadrukken het sociale karakter van de TV nogmaals,
ondanks meerdere TV’s in huishoudens wordt er meestal binnen een sociale context
gekeken. Het hebben van meerdere TV’s kan vergeleken worden met het gepersonaliseerde
ITV. Op elke TV set kan één persoon in feite afstemmen op zijn voorkeuren, op de
programma’s die hij alleen wil zien. Het is vaak alleen niet gezellig om alleen op de
slaapkamer te kijken behalve wanneer men zich bewust wil afzonderen van de rest van het
gezin. Ondanks vormen zoals interactieve spelshows waar meerdere mensen voor de buis
aan deel kunnen nemen zal het hoge individuele karakter van ITV een obstakel zijn voor de
adoptie ervan.

De mogelijkheden van VOD brengen nog een ander belangrijk conflict met zich mee.
Traditionele televisie houdt vast een aan lineair uitzendmodel tegenover een library
uitzendmodel bij ITV wat we voor het gemak het VOD uitzendmodel zullen noemen. Bij ITV
zijn programma’s opvraagbaar en kan men dus een programma bekijken wanneer het hem
uitkomt. Dit betekent dat men een programma op een ander tijdstip bekijkt en niet meer op
dezelfde dag en tijd. Hiermee komen ook andere belangrijke sociale aspecten van televisie
onder druk te staan, namelijk de structurele en relationele gebruiken van TV die Lull
omschrijft (Lull, J., 1980). Het regulatieve gebruik valt weg doordat het lineaire uitzendmodel
33


wegvalt. Zoals de bedtijd voor kinderen na het zien van Sesamstraat. Met ITV kan men zelf
bepalen hoe laat ‘Sesamstraat’ op TV is en men kan dus niet routinematig afgaan op de
uitzendtijd van een programma. Wanneer we het over het relationeel gebruik hebben dan
zien we dat het VOD uitzendmodel hierop veel invloed heeft. Televisie werkt communicatie
bevorderend omdat het personen een gezamenlijke ervaring geeft. De zogenaamde small
talk zou kunnen verdwijnen omdat de kans klein is dat in je omgeving men een programma
op dezelfde dag en tijdstip kijkt. Het tijdonafhankelijkheid kijken en het zelf kiezen van een
kijkmoment bij ITV zullen bijdragen aan afname van het sociale karakter van TV.

Ook binnen gezinnen zal de invloed van VOD duidelijk merkbaar zijn. Zoals hierboven
beschreven speelt televisie een belangrijke sociale rol. Het brengt de gezinsleden bij elkaar
wanneer men samen kijkt, Lull noemt dit effect het onderlinge band versterkende gebruik
van televisie. Interactiviteit brengt problemen met zich mee wanneer er een groep voor de
TV plaatsneemt. Wanneer een persoon de afstandsbediening heeft is hij de enige die kan
interacteren en de rest staat buitenspel. Dit is natuurlijk ook bij traditionele televisie zo maar
bij de personalisatie van ITV heeft iedereen een eigen kijkprofiel waarop men inlogt en
daarop wordt de content afgestemd. Het geeft de ingelogde persoon meer macht over de
afstandsbediening. Ook onder het kijken van een programma geeft het individuele karakter
van interactie problemen. Wanneer er in groepsverband gekeken wordt en één persoon wil
interacteren, bijvoorbeeld door extra informatie op te vragen dan verstoord dit de kijk flow
van de anderen.

Omdat men veel waarde hecht aan de sociale functies van televisiekijken zal de afbreuk
hiervan binnen ITV de adoptie van ITV dwars zitten.

4.4 Rolpatronen & nieuwe technologie

Het gebruik van nieuwe mediatechnologieën, volgens een bepaald gender structure, lijkt een
vast lijkt patroon te hebben (Nieborg, D., 2003). Zo lijkt het gebruik van nieuwe
informatietechnologieën vooral voorbehoud te zijn aan mannen, ze behoren tot het
masculiene domein. Het bewijs hiervoor wordt geleverd door de intrede van nieuwe
technologieën in het verleden. Zo noemt Nieborg de intrede van satelliet televisie, teletekst,
de fax, video en radio waarbij een vergelijkbare trend waar te nemen was. Er is een grote
overeenkomst te zien met de videorecorder, een technologie die vooral door mannen
gebruikt werd in het vroege ontwikkelingsstadium. En nog word deze nog steeds vooral
door mannen gebruikt, wanneer er iets moet worden opgenomen wordt vaak de man
gevraagd om de videorecorder in te stellen.

ITV is een technologie die momenteel vooral door mannen gebruikt wordt. Dit zal op langere
termijn gaan veranderen. Volgens Nieborg is mediagebruik een sociaal proces dat door
onderhandeling gevormd wordt. Het is een proces dat in staat is om de zogenaamde
gender structures te doorbreken. Door het dagelijkse gebruik kunnen mediatechnologieën

34


structuren doorbreken. Televisie liet een soortgelijk beeld zien, Spigel (Spigel, L., 1992) geeft
aan dat de televisie zorgde voor een verandering in de traditionele man vrouw verdeling in
het gezin. Door het kijken naar televisie programma’s kreeg de vrouw meer informatie van
buitenhuis en werd de televisie een krachtig hulpmiddel om de sekse verhouding te
veranderen. Een ander voorbeeld wat Nieborg noemt is de PC. Bij de intrede van de PC
was dit vooral een masculiene technologie. Doordat de PC steeds belangrijker werd in ons
dagelijks leven, voor werk, studie en informatievoorziening, is de PC steeds meer gender
neutraal geworden.

Doordat ITV in eerste instantie vooral door mannen gebruik zal worden kan dit invloed
hebben op de rolverdeling bij televisie. Mannen en vrouwen kijken op een andere wijze TV,
zoals in hoofdstuk 3 is omschreven. Doordat mannen eerder nieuwe technologieën
accepteren zal dit de man meer macht geven over de afstandsbediening. De man had al als
symbool van macht de afstandsbediening in zijn bezit, alleen was dit vooral een
machtsverhouding. Doordat vrouwen nieuwe technologieën minder snel accepteren kan het
zijn dat ze ook qua daadwerkelijke bediening afhankelijk worden van de man. Er is echter
wel hoop want oude technieken zoals het opnemen van een programma is met behulp van
een EPG veel gemakkelijker dan bij de oude videorecorder. Door een goede user interface
kan ITV juist aantrekkelijker worden en kan het de gender structure sneller doorbreken.

4.5 Uitzonderingen: Sociale interactieve media toepassingen in de
huiskamer

Er zijn echter wel interactieve media in de huiskamer die wel sociaal en geaccepteerd blijken
te zijn, zoals gameconsoles.

Nieborg maakt de vergelijking tussen games spelen op de PC en games spelen via een
gameconsole (Playstation, XBOX, Nintendo WII) die aangesloten is op de televisie. Hij
verklaart dat het succes van de gameconsoles bij de plug and play eigenschappen liggen.
De TV en de gameconsole zijn beide media waarbij weinig handelingen verricht hoeven
worden om deze te gebruiken. Het aansluiten van de TV op de kabel is eenvoudig door
enkel een COAX kabel aan te sluiten. De gameconsole sluit men ook met 1 kabel aan op de
TV en hij doet het direct. Bij de PC moet men allerlei ingewikkelde handelingen verrichten
zoals het installeren van de software. Het gemak van de plug and play apparaten passen in
het passieve lean back beeld van televisie kijken in de huiskamer. Ook de input apparaten
die gebruikt worden voor interactie zijn succesvol te besturen vanuit een lean back positie.
De afstandsbediening en de joypad dienen beide de lean back positie in vergelijking met de
actieve houding die een toetsenbord en een muis vereisen. Frencken (Frencken, R.L.M.J.,
2007) noemt adaptieve interactiviteit als een belangrijk kenmerk van games. In games kan
de mate van interactiviteit aangepast worden aan de gebruiker. Ook is de joypad vanuit de
lean back positie te gebruiken doordat de functies hiervan beperkt zijn. Het is bedoeld om
mee te spelen en niet om mee te besturen zoals bij een PC muis. Een belangrijke factor van
gaming is dat vaak alle aanwezigen in de huiskamer erbij betrokken worden. Bij games kan
35

De adoptie van Interactieve Televisie in Nederland

De adoptie van Interactieve Televisie in Nederland

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

En vedette

En vedette (20)

De adoptie van Interactieve Televisie in Nederland