Uit de periode september 1944 tot mei 1945 zijn uit Nijmegen zo’n tachtig dagboeken bewaard. In combinatie met film- en fotobeelden geven deze op indringende wijze een beeld aan een traumatische ervaring. Maar wat voor methodologische lessen kunnen wij leren uit deze bronnencollectie?

1. 30-10-2019
1
De bevrijding van Nijmegen
in woord en beeld
Joost Rosendaal
• Waar te vinden?
1
2

2. 30-10-2019
2
3
4

3. 30-10-2019
3
Dinsdag 22 Februari 1944
’s Middags, dezelfde dag
Rampdag – zwaar bombardement op Nijmegen
Eigenlijk kun je niet beschrijven wat er is gebeurd. Nijmegen is
midden op de dag zwaar gebombardeerd. Er zijn duizenden
doden en gewonden. Overal in de binnenstad liggen lijken en
ernstig gewonden op straat. Bij de firma Haspels is een bom
ingeslagen, 30 mensen kwamen onder het puin terecht en
alleen 5 meisjes, onder wie de Retel-zussen die op zolder
waren, zijn nog in leven. Er zijn bommen gevallen op de winkels
van C&A en Vos, een bom kwam terecht op de
Montessorischool, alle kinderen en acht zusters zijn
omgekomen. Er is een bom op de Molenstraatkerk gevallen;
die was open voor een 40-urige Aanbidding; de zusters,
volwassenen en veel kinderen zijn daarbij omgekomen. De St.
Stevenskerk, Nijmegens trots, is getroffen. De kerken in de
Broerstraat, de Ziekerstraat, de Zeigelbaan, de Parkstraat, de
Parkdwarsstraat, de Reguliersstraat, de Korte Molenstraat en
de Burchtstraat zijn getroffen, en ga zo maar door. Enorme
branden met dikke zwarte wolken verspreiden zich over de
stad. Iemand zei dat het brandbommen waren.
De arme Rieky is maar net ontsnapt. Er viel een brandbom net
achter haar neer in het Stokkumstraatje. Daardoor vloog C&A
in brand. Het ergste was nog dat er geen water was om de
branden te blussen en dat het hard waaide. De branden
hebben de hele nacht gewoed. De hele Hezelstraat staat in
lichterlaaie en ook de Kraaienhofflaan is er slecht aan toe. De
meisjes van Leenders en Van Tesser zijn allemaal dood. We
weten nog helemaal niet wie er allemaal dood zijn, morgen
wordt de ergste dag uit de Nijmeegse geschiedenis. We danken
God op onze knieën dat wij gespaard zijn, maar het is zo
verschrikkelijk om al die mensen te zien huilen, schreeuwen,
kijken en graven op zoek naar familieleden.
Bronkritiek
Waarom een dagboek schrijven?
Christina Weijler-Franken (1868-1959) op 16 september 1944:
Ik hoop dat ik morgen de brief kan verzenden, maar ik weet het niet. Ik
ben blij dat ik Toet telefoneerde over die auto. Ik ben toch zoo in zorg
hoe ’t met haar is. Veel groeten en kusjes voor allemaal van Oma
Corrie Vermeeren (1914-2003) op 20 november 1944:
Lieve Mieks, Ja, het moet er dan maar van komen. Vroeg of laat zal een
of andere ‘jeep’ jou deze brief in dagboekvorm wel in handen spelen als
Apeldoorn eerstdaags bevrijd zal zijn.
Jan Bluyssen (1926-2013) op 12 maart 2013:
Ik heb het geschreven. Vaak dagelijks. Tja, ik wilde wat om handen
hebben. Er was in die dagen toch niets te doen… Het was gewoon voor
mezelf bedoeld. Niets meer en niets minder.
5
6

4. 30-10-2019
4
Wanneer schrijven? Soms terwijl het gebeurt!
• 20 september: ‘terwijl ik…’
Wie schrijft? Achtergrond dagboekschrijvers
• Verwantschap: vader-zoon; moeder-dochter; broer-zus (2x)
• Geloof: 47 katholiek, 14 protestant
0
5
10
15
20
25
13-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79
Dagboekschrijvers leeftijd/sekse
op 17-9-1944
man vrouw
Dagboekschrijvers: vrouw / man
man vrouw
7
8

5. 30-10-2019
5
Broer en zus: Schretlen, Bert (25) en Trees (17)
18 september
Bert: ‘Blij, enthousiast, juichend, jubelend is
iedereen. Er staan er 5 en er komen er nog +/- 10 bij
Hengstdal B. en D.weg naar beneden te lopen. Zij
worden blij en juichend ontvangen. Er worden
sigaretten uitgedeeld en 1 jonge Amerikaan geeft ’n
doosje Camel om uit de delen.
Trees: ‘Bert komt thuis met een sigaret v.e.
Amerikaan! Ze lopen op de B. en D. w.’
Jongeren en dagboeken
Ton van Lith (1929-2018), 15 jaar
9
10

6. 30-10-2019
6
Operatie Veritable 8 februari 1945
Leraar Tjalling Risselada (8 feb. ’45):
Vanmorgen om 5 uur begon er een trommelvuur los te barsten, zo erg dat we op
slag alle drie klaar wakker waren; ons hele huis trilde en schudde, deuren en
ramen rammelden om het hardst en telkens was je bang dat de zaak het zou
begeven. IJlings ben ik het hele huis doorgegaan om alle buitendeuren en ramen
los te zetten en toen zijn we maar weer gaan liggen en al luisterend dommelden
we weer wat in, totdat het om half 8 tijd van opstaan was.
Onafgebroken ging het vuren door, op het Galgenveld donderde en dreunde het
met geweldige vuurstralen van alle kalibers, waaronder vele 22.5 cm. Van de
ongelukkige huizen in de omgeving bleef geen ruit of deur heel, terwijl de daken
weer hun naaktheid demonstreerden. Het was een zielig gezicht. Onder de
projectielen door ben ik naar school gegaan om te zien hoeveel of hoe weinig
leerlingen waren opgekomen; een paar collega's die bij me waren komen
informeren of er school zou zijn heb ik vrij af gegeven, want het leek me
waarschijnlijk dat er van lesgeven niet veel zou komen
11
12

7. 30-10-2019
7
‘Negers met spierwitte tanden’
• Van Driel (24 sept. 44): Een aardig gezicht was een
grote gevechtswagen met negersoldaten, allen
een grote sigaar in den mond, terwijl Engelschen
en Amerikanen alleen sigaretten roken.
• Nebo-kroniek (6 okt. 44): Door ’t klooster lopen
overal Amerikaanse negers om de kamers in orde
te brengen voor ’n nieuwe contingent
Amerikanen.
• Janssen (12 okt. 44): Marleentje ziet voor ’t eerst
‘negers’ passeeren (Amer. neger soldaten).
• Van Driel (23 okt. 44): Als men door de gangen
van den Nebo loopt kan men genieten van een
grote dikke neger, die met een sigaar in de mond
en één hand in de zak, met de andere hand heel
rustig de gangen veegt.
13
14

8. 30-10-2019
8
Blacksoldiers
• Faber (7 okt. ‘44): De infanterie is geheel gemotoriseerd en wordt door
grote trucks vervoerd, die vaak bestuurd worden door negers.
• Uijen (10 okt. ‘44): Voor het eerst zag ik een auto-colonne met negers.
Een vreemd gezicht.
• Zuster Dekkerswald (15 okt. ‘44): Ons bosch is herschapen in ’n kampong.
Het is ’n leuk gezicht al die negers bij elkander.
• Van Keeken (nov.-dec. ‘44): De blacksoldiers: Hun woning een hol in de
grond. Ze waren zo zwart als roet, hadden dikke lippen en 'n zwarte bol
met dikke krullen. Ze spraken Engels, doch waren traag van begrip.
Samuel Hicks en Hosea Wingfield. Daar stonden ze nu. Beiden verlegen
draaiend met hun petje. Maar als ze 'n glaasje wijn kregen dan kwamen
de tongen los. Een enkel Engels woord van onze kant, lokte 'n heel
verhaal, waar we meestal niets van begrepen. Samuel werd 'n huisvriend
en kwam vaak terug.
15
16

9. 30-10-2019
9
Zuid helpt Noord!
• Corry Vermeeren (7 mrt. 45): We gaan binnenkort een ‘Kunstavond’
(hm!) geven ten bate van de vereniging ‘Zuid helpt Noord’. ’t Idee is
van Indisch Greetje uitgegaan, die speelt, danst en zingt.
• Zuster Dekkerswald (10 mrt. 45): Opening van de tentoonstelling
‘Zuid helpt Noord’. De patienten hebben allen handwerkjes gemaakt
zoowel de heeren als de dames. De handwerkjes zijn allen verkocht.
• Weyler-Franken (16 mrt. 45): Vanmiddag kwamen ze van 'Zuid helpt
Noord' en heb ik eenige zakken met peulvruchten en pakjes soep
gegeven.
• Bernarda Coes (16 mrt. 45): De hulpactie ‘Zuid helpt Noord’ blijkt
een waar succes. Hier hebben we met elkaar voor bijna f. 100,-
levensmiddelen gegeven.
Berg en Dalseweg
• 118: dr. Bertus Noorduijn, 16 sept tot 20 dec.
• 116: Bep Nagel-Tierloff, 17 sept. tot 31 dec.
• 108: ds Jan van Selms, 17 sept. tot 10 mei 45
17
18

10. 30-10-2019
10
Noorduijn: ‘Er is gejoel iedereen komt uit zijn
huis en heeft oranje op. Er komt een
Amerikaan uit het Canisius College met een
portret van Hitler. Hij gooit het op straat. Een
buurman staat er mee te dansen en vertrapt
het daarna.’
Nagel: ‘De parachutisten intussen gaan het
College binnen en één ervan komt even later
buiten met een groot portret van Hitler wat hij
doorsteekt onder gejuich van de omstanders.
Vervolgens gaat dominee van Selms op het
portret staan dansen en weer is er even een
uitbundig vrolijke stemming.’
Van Selms
Van Selms
Galema:
‘Veel juichende mensen. Het portret van Hitler werd onder het gejubel
van de menigte door een dansende dominee (van Selms) vertrapt.
Diens vrouw haalde het toen uit de lijst en vele meisjes scheurden het
tot snippers. Mij stuitte het gedoe, eerlijk gezegd, tegen de borst.’
19
20

11. 30-10-2019
11
21