2. Matthew LipmanMatthew Lipman
• Profesor filozofii na Uniwersytecie
Columbia w Nowym Jorku. Twórca
programu „Filozofowanie z dziećmi”.
• Program został opublikowany przez
Instytut Wspierania Filozofii dla
Dzieci w Monclair College.
• Lipman miał na celu wprowadzenie
dyskusji filozoficznej do klas
szkolnych.
3. Początek jego teoriiPoczątek jego teorii
• Lipman zauważył, że nowi studenci przychodzą z
umiejętnościami myślenia na niskim poziomie i uznał, że
trzeba wcześnie kształcić myślenie, nim jeszcze zakorzenią
się nawyki myślowe.
• W 1968 roku, gdy były liczne protesty i niepokoje
studenckie, na Uniwersytecie, mówił: Stosunki między
studentami a administracją uczelni usztywniły się, skąpo
komunikowały się ze sobą. Zacząłem poważnie wątpić w
sens nauczania filozofii. Pomyślałem, że nie uda się
rozwiązać problemów, jakie panują na Uniwersytecie.
Myślenia nauczyć trzeba znacznie wcześniej po to, aby
umiejętne i niezależne myślenie weszło w nawyk jeszcze
przed ukończeniem szkoły średniej.
„…nie zachęcamy dziecka dostatecznie mocno, by
myślało na własny rachunek, ukształtowało
niezależność sądów, było dumne z osobistych
spostrzeżeń, żeby dumą napawał je fakt posiadania
poglądów, o których mówiłoby >moje<, żeby
cieszyła je własna biegłość rozumowania”
4. Wnioski LipmanaWnioski Lipmana
• Trzeba zaczynać zachęcanie do
myślenia wcześnie, jak tylko dziecko
rozpocznie naukę.
• Doskonalenie myślenia jako cel
kształcenia powinno przenikać
wszystkie treści nauczania.
• Myślenie powinno być przedmiotem
osobnego kursu.
5. Jak nauczyć myślenia?Jak nauczyć myślenia?
• Myślenie o myśleniu wymaga oddzielnego poznania
umiejętności składających się na myślenie.
Według Lipmana- Jest ponad 30 osobnych umiejętności,
których dziecko powinno się nauczyć-
Umiejętnością podstawową – pierwszą na liście- jest
DOKŁADNE FORMUŁOWANIE POJĘĆ.
Pytanie CO ROZUMIESZ PRZEZ…? Pomaga wyrazić myśli
ukryte słowami. Używając danego pojęcia dziecko uczy się
odróżniać przykłady niewątpliwie mieszczące się w
granicach pojęcia od tych, które znajdują się poza tymi
granicami.
• Lipman chce, aby dzieci stały się „osobami głębiej
myślącymi, bardziej refleksyjnymi, rozważnymi i bardziej
liczącymi się z innymi ludźmi”.
Większość tych umiejętności i dyspozycji do posługiwania się
nimi nabywa dziecko za pomocą języka, dzięki stworzeniu
„wspólnoty badawczej”, w której dziecko uczestniczy w
dialogu jako wspólnym przedsięwzięciu.
6. DIALOGDIALOG
• Lipman uważa, że bodźce, jakie otrzymuje dziecko ze
społecznego otoczenia oraz dialog są środkami, które
rozwijają myślenie.
• Najlepiej uczyć dzieci myślenia, posługując się tekstami
beletrystycznymi, np. Harry dokonuje odkrycia, autorstwa
Lipmana. Tekst ten opowiada o losach młodych bohaterów,
którzy sami dążą do odkrycia odpowiedzi na wiele pytań
dotyczących życia i świata. Dyskusje, jakie prowadzą
bohaterowie książki, odkrycia, jakie poczynili, mogą
wydawać się niecodzienne, ale nie są niczym wyjątkowym.
Koncepcje dotyczące natury myślenia, umysłu, prawdy, użycia
słów są przedmiotem filozoficznych debat od stuleci.
Jednakże w powieści nie ma nazwisk filozofów, tytułów ich
prac, i terminologii.
Bo dzieci mają pojąć idee zamiast uczyć się nazw, mają
myśleć o ideach ukrytych za zasłoną słów i dyskutowały
interesujące je kwestie, jakie wówczas się rodzą.
7. Jak uczynić dzieci istotamiJak uczynić dzieci istotami
myślącymi?myślącymi?
NIEPRAWDĄ JEST: Refleksja i myślenie
rodzi potrzeby rozmowy.
PONIEWAŻ: częściej dialog wywołuje
refleksje i przemyślane wypowiedzi.
Zachęcając do dyskusji,
do omawiania spraw dotyczących
naszego świata !
8. Program LipmanaProgram Lipmana
Każda lekcja polega na zgłębianiu jednego lub
więcej zagadnień, które wyłaniają się z danego
tekstu. Ogólny zarys wygląda następująco:
9. FILOZOFIA DLA DZIECIFILOZOFIA DLA DZIECI
• Ważny element to DYSKUSJE!
Mają one być ożywione, ale przede
wszystkim oparte na pogłębionym
myśleniu, dyskusje w formach i o
sprawach tradycyjnie uznanych za
zbyt poważne dla młodszych dzieci.
Program Lipmana wprowadza dzieci w
zagadnienia filozoficzne poprzez
dyskutowanie fragmentów książek
Harrego.
10. FILOZOFIA DLA DZIECIFILOZOFIA DLA DZIECI
• Czy to prawda? Czy to jest rzeczywiste?
• Kiedy dzieci omawiają takie pytania, zaczynają
rozumieć, że nie wystarczy mieć jakieś zdanie.
Trzeba: mieć argumenty na jego uzasadnienie, w
tym co się mówi zawrzeć jasne znaczenie, umieć
rozróżniać, dawać przykłady, być przygotowanym
na kontrargumenty, umieć rozwinąć myśl aż do
logicznych konkluzji.
A dzięki temu uczą się wysłuchiwać rówieśników
szanować inne punkty widzenia.
Tolerancja staje się wówczas świadomością, że dla
wielu kwestii filozoficznych nie ma odpowiedzi
ostatecznych, żadnych absolutnych „dobrze” i
„źle”.
11. FILOZOFIA DLA DZIECIFILOZOFIA DLA DZIECI
• Dialog to nie bitwa, z której jedni
wychodzą jako zwycięzcy, drudzy
jako pokonani. Jest to sposób
badania wspólnie z partnerami, co
jest dobre, prawdziwe i wartościowe.
12. PROWADZENIE DYSKUSJIPROWADZENIE DYSKUSJI
Dyskusja ma być najbardziej atrakcyjna i owocna,
prowadzimy ją nie zapominając o czynnikach,
od których zależy powodzenie dyskusji.
Pamiętać trzeba o:
1. Przygotowaniu pomieszczenia.
2. Zorganizowaniu grupy
3. Pamiętać o zachęcaniu do aktywnego udziału
każdego dziecka
4. Poruszyć kwestie SŁUCHANIA.
5. Ułożyć razem z dziećmi reguły dotyczące
dyskusji
13. PrzygotowaniePrzygotowanie
pomieszczeniapomieszczenia
• Dyskusje powinny się odbyć w rozmaitych warunkach.
• Podstawowy warunek przygotowania pomieszczenia to
słyszeć bez trudu i bez potrzeby wytężania głosu.
• Dyskusja powinna obywać się najlepiej w warunkach
wolnych od napięć. Ich przyczyną może być hałas, ale też
przerywanie wypowiedzi (pukanie do drzwi, dzwonek, gdy
ktoś obcy wejdzie do klasy). Warto wprowadzić zasadę
wywieszania na drzwiach tabliczki, aby nie wchodzić.
• Inne źródło zakłóceń: uczniowie nie zaangażowani w
dyskusję.
Najlepiej, gdyby udało się uczynić z klasy społeczność
badawczą- łatwiej wówczas doprowadzić do tego, żeby
wszyscy uczestniczyli w dyskusji lub wszyscy pracowali
równym frontem, indywidualnie albo w grupach.
14. Organizacja grupyOrganizacja grupy
• Wszyscy uczestnicy, także nauczyciel są równie
ważni.
• Równość oddaje rozsadzenie uczestników.
Najlepiej jest usiąść w luźnym kole- ale nie
przypisywać każdemu miejsca, dobrowolnie
wybieramy miejsce- wówczas sprzyja to
swobodnemu myśleniu i wypowiadaniu się.
Można też ustawić dzieci w rzędach. Można
wypróbować różne formy.
• WAŻNE jest, aby uczniowie mogli się łatwo
porozumiewać między sobą i z nauczycielem.
15. Formy ułożenia uczestników wFormy ułożenia uczestników w
dyskusji oraz struktura jejdyskusji oraz struktura jej
prowadzeniaprowadzenia
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22. Pamiętajmy o zachęcaniu do aktywnegoPamiętajmy o zachęcaniu do aktywnego
udziału każdego dzieckaudziału każdego dziecka
• Dyskusja jest najbardziej
wartościowa, kiedy wszyscy chcą w
niej czynnie uczestniczyć- nauczyciel
z góry planuje zajęcia, więc
uczniowie i tak biorą w niej udział, bo
zostawiając im własną wolę niektóre
mogłyby się wycofać.
23. Poruszmy kwestiePoruszmy kwestie
SŁUCHANIASŁUCHANIA
• Słuchanie to nie tylko odbieranie
dźwięków, ale też zwracanie uwagi na
sens wypowiedzi- w przypadku dzieci nie
jest to zachowanie naturalne. Wymaga to
praktyki.
• Słuchanie to ciężka praca, wymagająca
narzucenia sobie dyscypliny, a dzieci są z
natury niecierpliwe- nienawidzą czekania
na swoją kolej. Muszą jednak wiedzieć, że
słuchanie jest ważną częścią dyskusji, a
słuchanie, co mówią inni- warunkiem, by
inni nas słuchali.
24. Reguły dyskusjiReguły dyskusji
• Dlaczego reguły dyskusji są tak ważne? Ten, który dużo mówi,
odbiera głos innym. Każdy musi mieć równe szanse, by mówić i
wyłożyć swój punkt widzenia. A jeśli chcemy być wysłuchani,
musimy sami wysłuchać innych. Mało kto potrafi słuchać
jednocześnie paru osób- więc niech mówi w danym momencie
tylko jedna osoba.
• Reguły mogą stanowić, że każdy ma prawo zabrać głos, że
wypowiedzi mają być na temat, że nikomu nie wolno przerywać.
• Reguły dyscyplinarne: Gdy ktoś nieustannie przeszkadza w
dyskusji, Co zrobić? Posadzić ucznia na uboczu i dać mu jakąś
samodzielną pracę do wykonania. Po upływie czasu „wykluczenia z
gry” uczeń ma prawo powrócić do grupy, jeśli chce.
• Reguły można ustalić z dziećmi przed dyskusją lub rozpocząć
DYSKUSJĘ BEZ REGUŁ- Dopiero kiedy ich potrzeba stanie się
oczywista można przystąpić do pracy nad ich sformułowaniem.
Reguły te mogą stać się jaśniejsze dla dzieci.
• Inna metoda to przeniesienie zasad regulujących dyskusję w
małych grupach na dyskusję w całej klasie.
25. Nauczyciel prowadzącyNauczyciel prowadzący
• Nauczyciel udziela głosu, zazwyczaj następuje tutaj taki schemat:
- nauczyciel zadaje pytanie,
- część uczniów podnosi ręce do góry,
- nauczyciel wskazuje, kto ma mówić,
- w trakcie, gdy wskazany uczeń mówi, kilka dłoni wciąż jest
podniesionych, sygnalizując gotowość udzielenia odpowiedzi na
pytanie nauczyciela.
• Konieczne jest skierowanie napomnienia „Żadnych rąk wszyscy
górze, kiedy ktoś mówi!”, bez takich zwrotów wszyscy trzymają
ręce w górze, nie słuchają innych i skupiają się na swojej
wypowiedzi- powstaje seria nie powiązanych wypowiedzi
uniemożliwiająca dialog. Dlatego staje się tutaj ważne
wytłumaczenie dzieciom sensu słuchania.
• Dla nauczyciela ważne jest również, aby umiał być: „słuchaczem
rozumiejącym”- reaguje na to, co uczniowie mówią, a nie na to,
co chcieli powiedzieć. Dowie się wówczas prędzej, co uczniowie
myślą. Może nawiązać bowiem myśl do słów ucznia i stawiać
kolejne pytania, uzupełniać wypowiedzi- co potwierdzi uczniowi,
że nauczyciel ceni sobie jego słowa.
26. Program Lipmana- początekProgram Lipmana- początek
dyskusji.dyskusji.
• Lekcja zaczyna się od przeczytania na nowo (lub po raz pierwszy) wybranego
fragmentu opowiadania.
• Fragment musi być dostatecznie długi.
• Czyta albo nauczyciel, albo kolejno uczniowie, choć każdy, kto czytać nie chce,
może zrezygnować.
• Po zakończeniu czytania nauczyciel dowiaduje się, co zainteresowało grupę; pyta
na przykład, co w tekście było ciekawego albo zagadkowego.
• Uczniowie dokonują wyboru. Jeśli nic im nie przychodzi na myśl, nauczyciel poleca
przeczytać tekst ponownie.
• Dzieci formułują pytania, które są zapisywane na tablicy. Przy każdym piszemy
nazwisko ucznia, który je postawił. W ten sposób monstruje się, że jest doceniany
każdy indywidualny wkład.
• Jeśli uczeń ma trudności ze sformułowaniem pytania, nauczyciel prosi inne dzieci,
by zastanowiły się, co kolega chciał powiedzieć.
• Nauczyciel skłania uczniów, by pytania ubierali we własne słowa, zamiast
powtarzać sformułowania z tekstu lub zdawać się na nauczyciela.
• Z listy uzgodnionych zagadnień wybiera się te, które mają być podstawą dyskusji.
• Nauczyciel stara się bezustannie przewodniczyć dyskusji, pomagać w niej i
porządkować ją. Wymaga się jednak od niego, by „stanowczo choć delikatnie
naprowadzał dyskusję na racjonalne tory”.
• Nie przekraczając granic neutralności, nauczyciel powinien:
- zachęcać uczniów do rozwijania cudzych pomysłów,
- starać się, by uczniowie zobaczyli, co wynika z ich słów,
- starać się, by uczniowie uświadomili sobie, na jakich opierają się założeniach,
- zachęcać uczniów do szukania argumentów uzasadniających ich przekonanie.
27. Zagadnienia filozoficzne,Zagadnienia filozoficzne,
które można poruszyć.które można poruszyć.
1. Sprawiedliwość i uczciwość
Pojęcie uczciwości nie ogranicza się do gier. Świadomość tego, co „uczciwe” lub „nieuczciwe”
pojawia się z chwilą, kiedy dziecko zaczyna bawić się z rodzeństwem lub z kolegami.
W pionierskich badaniach nad rozumowaniami moralnymi dzieci Piaget opowiadał badanym
historyjkę, w której zawarty był konflikt moralny, a następnie pytał, którą z postaci z
historyjki chcieliby być i dlaczego.
Dalszy krok w badaniach związków między myśleniem a moralnością postawił Kohlberg.
Wyróżnił on sześć stadiów rozwojowych sądów moralnych. Podobnie jak Piaget
opowiadał dzieciom historyjki zawierające dylematy moralne, a potem pytał, co zdaniem
badanego powinno się zdarzyć.
Przekonanie, że moralność i rozum są powiązane, zakorzenione jest w filozofii Zachodu,
podobnie jak uczciwość ze sprawiedliwością. John Rawls w swojej Theory of Justice idzie
śladem Piageta i Kohlberga, dowodząc że rozwój moralny ma charakter stadialny, składa
się mianowicie z trzech etapów, przez które przechodzą wszyscy ludzie:
1) Moralność autorytetu,
2) Moralność grupy,
3) Moralność zasad.
Zdaniem Rawlsa jedynie trzeci etap ma charakter racjonalny; dzieci nie są zdolne do przejęcia
moralności zasad, nie są „sprawcami” etycznymi, tym samym nie ponoszą
odpowiedzialności za swoje czyny. Teoria „etapów” rodzi poważne problemy, gdyż
pomija proces wychowania. Nie rozróżnia między zasadami moralnymi i aktami
moralnymi ( przyjęcie zasad moralnych nie znaczy wcale, że będzie się im posłusznym
w danym przypadku). Zasady etyczne podnoszą wagę „sprawiedliwości” jako głównej
reguły moralnej, tymczasem równie ważne może być co innego, na przykład pomoc
innym. W zależności od tego, czy są to zasady moralne (nie wolno zabijać),
konwencjonalne (do szkoły należy przychodzić w ubraniu) i praktyczne (zęby należy
czyścić codziennie) dzieci dowodzą ich w rozmaity sposób.
Kwestia sprawiedliwości pojawia się zarówno w życiu, jak literaturze i to w sposób, który
umożliwia zajęcie się nią już w młodym wieku (na przykład bajka o trzech misiach).
28. Zagadnienia filozoficzne,Zagadnienia filozoficzne,
które można poruszyć.które można poruszyć.
2. Wolność
Już bardzo małe dzieci dowiadują się, że wolność jest
ograniczona przez różne zasady i zakazy. Szybko też
dowiadują się, że niektóre z tych zasad zdają się nie
obowiązywać dorosłych, na przykład mówienie zawsze
prawdy. Z drugiej strony pod pewnymi względami dzieci
mają więcej wolności niż dorośli.
Dziecko gdziekolwiek się obróci, natyka się na zasady
regulujące nasze życie społeczne. Niektóre z nich mają
postać znaków i napisów : „Nie palić”, „Wyjście”. Inne,
napisane reguły wprowadzają spoistość i ład- zachowanie
przy stole, rytuał powitań, zachowanie w kolejkach. Są
reguły gier i porządnego życia, zasady bezpieczeństwa i
reguły prawne.
29. Zagadnienia filozoficzne,Zagadnienia filozoficzne,
które można poruszyć.które można poruszyć.
3. Przyjaźń
Od wieków te pytania stawiają sobie dzieci, kiedy próbują
uporządkować swoje stosunki społeczne i nadać im sens.
Chociaż dotyczą one spraw o żywotnym znaczeniu dla
emocjonalnego samopoczucia dziecka, przeładowane
programy nauczania mogą nigdy nie dostarczyć
sposobności, by podjąć te zagadnienia.
4. Prawda
Dzieci od małego są nauczane, żeby mówić prawdę. Szybko
orientują się, że inni, zwłaszcza dorośli, nie biorą tego do
siebie. Codziennie stają więc dzieci wobec dylematu, czy
powiedzieć prawdę; mogliśmy wkładać im do głowy, co
należy robić, ale one same na własny użytek nie
dopracowały owych „po co i dlaczego” mówić prawdę.
Kto jest moim prawdziwym przyjacielem?
Komu mogę zaufać?
Kto nie jest moim przyjacielem?
30. Zagadnienia filozoficzne,Zagadnienia filozoficzne,
które można poruszyć.które można poruszyć.
5. Wiedza
Gareth Matthews nawiązując do jednej ze scenek, poprowadził lekcję dla
dzieci od 8 do 11 r.ż. Kupił dwie torebki nasion- jedną sałaty, drugą
marchwi, przesypał je do przezroczystych woreczków plastikowych i puścił
obiegiem po klasie, aby każdy uczeń mógł się im przyjrzeć. Rozwinięto
dyskusję, która rozpoczęła się pytaniem : Jaki warunek będzie
dostateczny, aby powiedzieć „wiem, że to są nasiona sałaty”? Dyskusja ta
odsłoniła różnicę między „jestem, pewny” (wiedza realna) a „jestem
głęboko przekonany” (wiedza „mniej więcej”. Odzwierciedliła się wówczas
dysputa epistemologiczna, której przedmiotem są konieczne i
wystarczające warunki wiedzy.
Dzieci fascynuje problematyka snów. Również uwielbiają omawiać kwestie
mniej istotne, np. Czy Frankenstein jest robotem, czy istotą ludzką? Czy
pies z mokrym nosem jest mokrym psem?
W dyskusji można podjąć różnice wielkości (ludzie są różnego wzrostu) lub
rodzajowe (ludzie tego samego wzrostu mogą być różnej wagi).
Jedną z zalet dociekań filozoficznych typu : Czy tę samą zupę można sprzedać
w dwóch puszkach?, jest wyzwanie rzucone sztywnemu myśleniu,
skostniałym kategoriom i klasyfikacjom, wydobycie myślenia z utartych
kolein.
Można zapoznawać dzieci z zagadnieniami, które sięgają samej istoty umysłu
ludzkiego i ludzkiej tożsamości. Są otwarte na nowe idee, nowe kwestie i
zagadki. Nie brakuje im zdolności, jedynie sposobności, by dyskutować
sprawy fundamentalne.
31. Zagadnienia filozoficzne,Zagadnienia filozoficzne,
które można poruszyć.które można poruszyć.
6. Osąd
Swój osąd moralny dzieci mogą ćwiczyć na całej gamie kwestii etycznych.
Dzieci, podobnie jak dorośli, żywią przekonania moralne bez uzasadnionych
powodów. Dzięki dyskusji poddane zostają analizie i osądowi innych.
Życie dzieci toczy się w ruchliwym świecie pracy, komunikowania się, środków
masowego przekazu, polityki i potrzeb ekonomicznych. Interesują się nim
żywo, bo jest to także ich świat. W swoich reakcjach na teksty literackie i
zabawach naśladowczych nie pokazują się wcale jako niewolnicy
baśniowego świata. Interesują je możliwości najnowszych komputerów, co
ważnego wydarzyło się danego dnia, co to znaczy, że ma się do czegoś
prawo. Codziennie wiadomości płynące z publikatorów dostarczają
nieustannie tematów do rozmów i dyskusji. Dzieci stykają się z
informacjami głównie dzięki przekazom telewizyjnym i w mniejszym
stopniu gazetowym, których obrazowość i słownictwo stać się mogą
wzorem, jak opisywać, argumentować i analizować.
Dzieci na przykład potrafią dyskutować o polityce.
Podobnie jak z polityką, rzecz ma się z religią. Dzieci gnane są ciekawością
najdziwniejszych spraw. Filozofia zaczyna się od zdumienia.
Dzieci próbują cały czas łączyć i wiązać.
„Myśliciel jest jak kreślarz, którego zdaniem jest
ukazać wszystkie powiązania”
Wittgenstein
32. Zagadnienia filozoficzne,Zagadnienia filozoficzne,
które można poruszyć.które można poruszyć.
6. Osąd
Dorośli nie rozumieją jednak wszystkiego, nie potrafią
odpowiedzieć na wszystkie pytania, wiele z tego, co
mówimy dzieciom lub wyjaśniamy, da się podważyć i
zasługuje na zakwestionowanie. Dojrzałego rozumowania
uczymy w trakcie interakcji społecznych, kiedy dochodzi do
wymiany argumentów. Dyskutować dzieci uczą się
początkowo w kontaktach z innymi, potem dopiero mogą
toczyć spory wewnętrzne. Otwarte wyrażanie różniących się
poglądów jest kwestią dojrzałości. Na nich opiera się
dyskusja, stąd wiedzie się droga do idei wyraźniej
uformowanych.
„Wcale nie jest tak, że
wszyscy powinniśmy myśleć
jednakowo; to wskutek
różnicy poglądów ścigają się
konie”.
Mark Twain
33. PodsumowaniePodsumowanie
• Kształcenie po części polega na
uświadamianiu problemów i sprzeczności
oraz na pokazywaniu rozmaitych dróg
radzenia sobie z nimi.
• Dzięki dyskusjom dzieci mogą się stać
bardziej logiczne, krytyczne, refleksyjne,
filozofujące.
• Dialog pomaga naprawić własne myślenie
i ostrzej zdefiniować niewyraźne jeszcze
myśli. Daje nam do rąk świetne narzędzie
rozwiązywania problemów.
„… dziecko, które bieglej korzysta z umiejętności myślenia,
nie jest po prostu dzieckiem, które dojrzało, ale które
lepiej spełnia najbardziej podstawowe warunki dojrzewania umysłu.”
Lipman
