Elke leerling moet zich vrij en veilig kunnen voelen op school. Het moet een plek zijn waar ze zich kunnen ontwikkelen en ontdekken wie ze zijn. De veiligheidsmonitor 2021 laat zien dat het vaak goed gaat, maar er blijken ook nog altijd tienduizenden leerlingen te worden gepest en lastiggevallen. De documentaire ‘Eindeloos gepest’ laat zien welke ultieme consequentie pesten en onveiligheid op school kan hebben voor een leerling. Minister Wiersma wil daarom een steviger aanpak van pesten en ander onwenselijk gedrag op school. Wat zijn de ervaringen van scholen die werk hebben gemaakt van sociale veiligheid?

1. 4 MR magazine, nummer 4, mei 2022
De school als werkplek van geborgenheid én dapperheid
SOCIAAL VEILIGHEIDS-
BELEID EEN PAPIEREN
TIJGER?
Elke leerling moet zich vrij en veilig kunnen voelen op school. Het
moet een plek zijn waar ze zich kunnen ontwikkelen en ontdekken
wie ze zijn. De veiligheidsmonitor 2021 laat zien dat het vaak goed
gaat, maar er blijken ook nog altijd tienduizenden leerlingen te wor-
den gepest en lastiggevallen. De documentaire ‘Eindeloos gepest’
laat zien welke ultieme consequentie pesten en onveiligheid op
school kan hebben voor een leerling. Minister Wiersma wil daarom
een steviger aanpak van pesten en ander onwenselijk gedrag op
school. Wat zijn de ervaringen van scholen die werk hebben gemaakt
van sociale veiligheid? Frederik Smit
U
it de veiligheidsmonitor blijkt
ook dat meisjes vaker slachtoffer
zijn van seksueel grensover-
schrijdend gedrag. En lesbische, homo-
seksuele, biseksuele, transgender en in-
tersekse (lhbti) scholieren zijn vaker
opzettelijk lastiggevallen dan voorheen.
In het primair onderwijs en nog vaker in
het voortgezet onderwijs blijken zelfs do-
centen zich soms schuldig te maken aan
het pesten van leerlingen. Daarnaast
blijkt het melden van incidenten en het
doen van aangifte problematisch. Sinds
augustus 2015 is deWet veiligheid op
school in werking getreden waarin de
zorgplicht van de school centraal staat.
Onder veiligheid wordt in de wet de soci-
ale, psychische en fysieke veiligheid van
leerlingen verstaan. Elke school werkt
zijn veiligheidsbeleid uit in een schoolvei-
ligheidsplan. Daarin staat hoe de school
omgaat met onveilige situaties, inciden-
ten en meldingen van pesten.Van pesten
is sprake wanneer één of meer kinderen
een ander kind vaak en expres pijn doen,
uitlachen, buitensluiten of op een andere
manier lastigvallen spreken we van pes-
ten.Van scholen wordt verwacht dat ze
alles doen wat nodig is om leerlingen een
veilige omgeving te bieden. Zoals een
aanspreekpunt pesten instellen waar leer-
lingen en ouders pesten kunnen melden.
Monitoring van de sociale veiligheid van
leerlingen geeft daarover informatie. Als
de resultaten daartoe aanleiding geven,
kan de school op basis van deze gegevens
het beleid aanpassen.
Burgerschapsopdracht,
sociale veiligheid en
geweld
Scholen hebben als ‘burgerschapsop-
dracht’ een stimulerende omgeving te
creëren waarbinnen leerlingen actief oe-
fenen met de omgang met de basiswaar-
den van de democratische rechtsstaat en
het bijbrengen van kennis over en respect
voor verschillen in godsdienst, levens-
overtuiging, politieke gezindheid, af-
komst, geslacht, handicap, of seksuele ge-
richtheid alsmede de waarde dat gelijke
gevallen behandeld worden. Uit de veilig-
heidsmonitor 2021 blijkt dat negen van
de tien leerlingen in het primair en voort-
gezet onderwijs zich veilig voelen op
school. Slechts een klein deel van de leer-
lingen wordt (heel) vaak gepest: drie
Leerlingen doen nog te weinig
melding op school of bij ouders

2. 5
MR magazine, nummer 4, mei 2022
>
procent in het basisonderwijs en vijf pro-
cent in het voorgezet onderwijs. Deze
uitkomst zou men bemoedigend kunnen
noemen, ware het niet dat het in absolute
aantallen nog altijd gaat om grofweg
45.000 basisschoolleerlingen en om
47.000 leerlingen in het voortgezet on-
derwijs die vaak tot zeer vaak gepest wor-
den op school. Daders zijn meestal ande-
re leerlingen van de klas of school, maar
ook leerkrachten schijnen zich schuldig
te maken aan pestgedrag. In het voortge-
zet onderwijs komen leerlingen daarnaast
vaker in aanraking met geweld dan in het
basisonderwijs, meestal verbaal geweld,
bedreiging of materieel geweld en soms
met licht fysiek geweld. Anti-pestpro-
gramma’s en anti-pestprotocollen op
scholen zijn voor veel kinderen effectief,
maar niet voor allemaal. Leerlingen in
het voortgezet onderwijs lopen een gro-
ter risico slachtoffer te worden van pes-
ten en geweldsincidenten die tot een sek-
suele minderheidsgroep horen (lhbti),
een eerste generatie migratieachtergrond
hebben, in de lagere leerjaren zitten,
vmbo volgen en op een school zitten
waar in mindere mate het veiligheidsbe-
leid wordt gehandhaafd door docenten.
Lhbti-jongeren voelen zich doorgaans
ook onveiliger om melding te doen van
deze ervaringen.Wanneer ze wel een
melding maken, doen ze dat minder vaak
op school of bij hun ouders, maar juist
vaker bij de politie. Specifieke aandacht
voor pestslachtoffers die bij een seksuele
of etnische minderheidsgroep horen, lijkt
hard nodig in het voortgezet onderwijs.
Geborgenheid en
dapperheid
Gerdien Bertram-Troost, hoogleraar On-
derwijs in levensbeschouwelijk en peda-
gogisch perspectief aan deVrije Univer-
siteit Amsterdam: ‘Over het functioneren
van een veilige school zijn al geruime tijd
zorgen. Naar aanleiding van de moord
op de Franse leraar geschiedenis en
maatschappelijke vorming, Samuel Paty,
in oktober 2020 herleefde de discussie
over hoe het in Nederland gesteld is met
de vrijheid en veiligheid van docenten
om een eigen mening en eigen levensbe-
schouwelijke overtuiging te uiten, ook als
die in belangrijke mate botst met die van
leerlingen. Helaas is de realiteit dat niet
iedere leerling en leraar zich vrij en veilig
voelt op school. Zelf gebruik ik in plaats
van veiligheid overigens liever het meer
pedagogisch geladen begrip 'geborgen-
heid'. Meer nog dan veiligheid drukt dit
begrip uit wat voor ieder mens, jong en
oud, zo van belang is: dat er een plek is
waar je jezelf kunt zijn, je beschermd en
beschut mag weten. En veiligheid kan ge-
borgenheid soms in de weg staan. Zo
maken beveiligingscamera's en protocol-
len een school wel veiliger, maar je voelt
je er niet per se meer door op je gemak.
Het is belangrijk dat leerlingen op school
een gevoel van ‘er mogen zijn’ ervaren
binnen een geborgen setting van de klas
als een veilige thuishaven, een 'safe space'
waardoor ze een zeker basisvertrouwen
kunnen ontwikkelen om zich verder te
ontplooien. De school is daarnaast ook
een 'brave space': zo’n omgeving daagt
leerlingen uit om ‘dapper te zijn’, om hun
ideeën kenbaar te maken en zichzelf
bloot te stellen aan standpunten en op-
vattingen waar ze het niet mee eens zijn
en die hen wellicht ook raken en kwetsen.
De combinatie van geborgenheid én dap-
perheid biedt een krachtige basis om in
de context van onderwijs meer te leren
over en te oefenen met burger zijn in een
democratische samenleving.’ Als voor-
beelden noemt Bertram-Troost hoe om
te gaan met andere meningen, gelijk-
waardigheid en diversiteit en het beste-
den van aandacht voor pestslachtoffers
‘Meneer masseert zonder toestem-
ming mijn schouders tijdens de les’
In de NRC van 8 april 2022 stond een artikel over twee oud-leerlingen van het
Amsterdams Lyceum die in de schoolkrant schreven over opmerkingen en aanra-
kingen door leraren. Ze gaven aan dat ze nieuwe leerlingen willen behoeden voor
grensoverschrijdend gedrag van docenten op de school. Uit het artikel bleek dat er
nog altijd te weinig of zelfs geen melding van wordt gedaan bij de vertrouwensper-
soon van de school. De oud-leerlingen in hun artikel: ‘Om er echt een zaak van te
maken, dachten we dat je zeker vier meldingen moest hebben van leerlingen met
naam en toenaam. Dat durven de meeste leerlingen niet.’ RectorTom vanVeen
neemt de kwestie serieus en heeft ervoor gezorgd dat er in elke klas open over het
onderwerp wordt gepraat. In een brief aan ouders en leerlingen roept de rector hen
op zich te melden bij de vertrouwenspersoon als ze iets vervelends meemaken.
Gerdien Bertram-Troost

3. 6 MR magazine, nummer 4, mei 2022
die bij een seksuele of etnische minder-
heidsgroep horen. ‘Dat oefenen kan klein
beginnen. Bij het uitwisselen van wat je
in het alledaagse leven concreet bezig-
houdt.Vanuit die uitwisseling kan dan
ook de meer existentiële laag aangeboord
worden: met welke levensvragen lopen
leerlingen rond? Hoe en waar proberen
zij, bewust of onbewust, aanzetten tot
antwoorden op die vragen te vinden?
Opdat scholen plekken van geborgenheid
en dapperheid kunnen zijn, voor leerlin-
gen en docenten.’Welk advies zou je
scholen geven? Bertram-Troost: ‘Ont-
wikkel een tweesporenbeleid: zorg voor
geborgenheid, een veilige werkplek en als
zich onwenselijke situaties voordoen: di-
rect optreden en je verantwoordelijkheid
nemen.’
Sociaal veilig klimaat en
betrokkenheid
José Oliehoek, directeur van basisschool
’t Palet met 675 leerlingen middenin de
Haagse Schilderswijk: ‘De ouders van de
leerlingen komen oorspronkelijk uit meer
dan twintig verschillende landen, maar
voornamelijk uitTurkije en Marokko. De
laatste jaren ook uit landen als Syrië, Eri-
trea, Afghanistan, Irak en Iran. En nu
druppelen de eerste kinderen uit Oekraï-
ne binnen. Het opleidingsniveau van ou-
ders is doorgaans relatief laag en een
groot deel van de ouders heeft een laag
inkomen.Veel leerlingen zijn geboren in
Nederland, maar spreken thuis overwe-
gend hun moedertaal. De verschillen tus-
sen leerlingen op zowel intellectueel als
sociaal emotioneel vlak zijn groot en er
komen ook regelmatig meervoudige
problematieken voor.’ Hoe zorgen jullie
ervoor dat de sociale veiligheid van de
leerlingen op orde is? Oliehoek: ‘De ba-
sisvoorwaarde voor leren is dat leerlingen
zich veilig voelen. Op ‘t Palet zorgen wij
voor orde, rust en regelmaat als pijlers
voor structuur. Daarnaast bieden wij de
leerlingen vrijere situaties om het geleer-
de in de praktijk te brengen.We hebben
een sterk team met uiteenlopende kwali-
teiten en vaardigheden en gaan op een
respectvolle manier met elkaar om.We
proberen voor de leerlingen een omge-
ving te creëren waarin ze zoveel mogelijk
positieve ervaringen op kunnen doen en
ervaren dat ze waardevol zijn en een po-
sitief zelfbeeld ontwikkelen.We leren kin-
deren zelfbeheersing aan en de medewer-
kers dienen hierin als voorbeeld, omdat
dit een noodzakelijke voorwaarde is voor
sociaal gedrag. Dit varieert van aardig
voor een ander zijn en anderen helpen
zich aan de regels te houden tot niet voor
een probleem weglopen en erover praten
om problemen op te lossen of te voorko-
men.’ Hoe geven jullie vorm aan de bur-
gerschapsopdracht? Oliehoek: ‘We zijn
een buurtschool.We streven naar een
leef- en leerklimaat waarin leerlingen, ou-
ders en medewerkers zich veilig voelen,
zich positief verbonden voelen met de
school en de buurt en daar ook actief aan
willen bijdragen. In overleg met de ou-
ders, de medezeggenschapsraad, de
buurtvaders, het maatschappelijk werk en
de politie hebben we een samenhangende
preventieve aanpak ontwikkeld om direct
in te grijpen bij alle vormen van pesten,
agressie, geweld, seksuele intimidatie en
discriminatie op school en in de wijk. De
school heeft een vast aanspreekpunt voor
leerlingen en ouders om het pesten tegen
te gaan.Wij voeren een actief ouderbe-
leid om de driehoek ouders-school-om-
geving rond het kind te versterken en
bieden ouders taallessen aan. Daarnaast
hebben we ook een aanbod rechtstreeks
voor ouders om hen nadrukkelijk te be-
trekken bij het leren van hun kind, de
school en de wijk.Wij werken hierin be-
wust samen met diverse partners in de
wijk, zoals maatschappelijk werk en
Medezeggenschap
DeWet medezeggenschap op scholen (Wms) verplicht het schoolbestuur de mr
jaarlijks informatie te verstrekken over vele onderwerpen (artikel 8Wms). Dit be-
tekent dat de mr beleidsprocessen beter kan volgen, controleren en daarop invloed
kan uitoefenen. De mr kan het belang van schoolveiligheidsbeleid op de agenda
(laten) zetten en hierover afspraken maken met de schoolleiding en het schoolbe-
stuur (artikel 6 lid 2Wms). De mr heeft een instemmingsbevoegdheid bij de vast-
stelling of wijziging van het schoolplan en het leerplan (artikel 10 lid 1, onder b
Wms), het veiligheids-, gezondheids- en welzijnsbeleid (artikel 10 lid 1, onder e
Wms) en de voor de school geldende klachtenregeling, (artikel 10 lid 1, onder g
Wms). Bij het ontwikkelen van het veiligheidsbeleid kunnen scholen de hulp in-
roepen van Stichting School &Veiligheid.
José Oliehoek

4. 7
MR magazine, nummer 4, mei 2022
>
gezondheidszorg.We stimuleren ouders,
leerlingen en personeel om melding te
doen van pesten en grensoverschrijdend
gedrag. En doen er ook vervolgens daad-
werkelijk iets mee.’Wat is de rol van de
mr bij dit beleid? Oliehoek: ‘De mr is
nauw betrokken bij het opstellen en eva-
lueren van ons beleid. Ik vind het ook
heel belangrijk dat mr-leden zich veilig
genoeg voelen om vrijuit te spreken en
tegenspel te kunnen bieden.’
Veiligheid in de mr
Aysegül Aslan, trainer/adviseur bij de Al-
gemene Onderwijsbond (AOb), bevestigt
het belang dat mr-leden een gevoel van
veiligheid moeten ervaren in de mr. 'Ze
moeten het gevoel hebben dat ze hun
mond open kunnen doen om vrijelijk met
elkaar van gedachten te kunnen wisselen.
Afwijkende dingen durven te zeggen,
zonder zich opgelaten te voelen en dat ze
hun zorgen kunnen delen en met voor-
stellen komen voor de directie en het be-
stuur als er niet om wordt gevraagd, zon-
der angst voor negatieve gevolgen.’
Wat zijn voorwaarden voor een ontspan-
nen werksfeer? Aslan: ‘Duidelijke spelre-
gels voor discussies en normale collegiale
relaties tussen mr en bestuur helpen een
gevoel van veiligheid te creëren. Bijvoor-
beeld: we vragen niet wie heeft er schuld
aan dat het niet goed loopt, maar wat le-
ren we hiervan?’ Hoe kun je als voorzitter
mr-leden een gevoel van veiligheid ge-
ven? Aslan: ‘Probeer iedereen aan bod te
laten komen in de raad. Stel veel vragen,
nodig iedereen uit om meningen te uiten
en kritiek te spuien. Ook teamleden die
minder extravert en spraakzaam zijn. Uit
waardering voor hun inbreng. En leg re-
gelmatig uit dat fouten maken erbij hoort
als je wilt leren en verbeteren.’
Grensoverschrijdend
gedrag niet getolereerd
Willem deVos, rector-bestuurder van
Christelijk LyceumVeenendaal voor
mavo, havo en vwo (1923 leerlingen) be-
nadrukt dat een veilige schoolomgeving
nodig is voor leerlingen om zich optimaal
te kunnen ontwikkelen en de ruimte krij-
gen om te ontdekken wie ze willen zijn.
‘We hebben het kwaliteitskeurmerk ‘Ge-
zonde School’ en vinden het belangrijk
dat onze leerlingen leren respectvol om te
gaan met elkaar en met onderlinge ver-
schillen.We hebben daarvoor een aantal
leefregels opgesteld, zoals geen petje of
capuchon op, houd de school schoon,
rustig en veilig en we gaan normaal met
elkaar om, ook op sociale media en web-
sites.’ Kunt u daarvan een voorbeeld ge-
ven? DeVos: ‘Een paar jaar geleden was
de naam van een van onze leerlingen op
een foto van willekeurig naakt meisje ge-
plakt en op internet gezet.Toen we er
lucht van kregen hebben we achterhaald
welke leerlingen de foto hadden ver-
spreid, iedereen op school geïnformeerd
en maatregelen genomen om dit in het
vervolg tegen te gaan. Ieder jaar krijgen
nieuwe leerlingen nu voorlichting van de
politie en Bureau Halt om duidelijk te
maken dat pesten op internet strafbaar is
en wat de consequenties zijn voor slacht-
offers en daders. Daarnaast hebben we
posters tegen cyberpesten opgehangen.’
Hoe is het veiligheidsbeleid ontwikkeld?
DeVos: ‘Samen met een communicatie-
medewerker hebben we in nauw overleg
met de leerlingenraad vastgesteld welke
regels essentieel zijn om je veilig te voe-
len bij ons op school.We tolereren daar-
om geen grensoverschrijdend gedrag als
pesten, discriminatie, racisme en (homo)
seksuele intimidatie. Dit is ter goedkeu-
ring voorgelegd aan de mr. Bij grens-
overschrijdend gedrag kunnen leerlingen
en ouders contact opnemen met een ver-
trouwenspersoon. Ik ben het voor 100
procent eens met Gerdien Bertram-
Troost om te zorgen dat de school een
Veilige school
Een school is veilig als de psychische, sociale en fysieke veiligheid van leerlingen
niet door handelingen van anderen wordt aangetast.
• Psychische veiligheid: aantasting van de geestelijke gezondheid, zoals door het
uitoefenen van ongeoorloofde druk, bedreiging en manipulatie.
• Sociale veiligheid: aantasting van de integriteit in het intermenselijk verkeer, bij-
voorbeeld door uitschelden, belachelijk maken, achterstelling en discriminatie,
vernedering en buitensluiten.
• Fysieke veiligheid: aantasting van de lichamelijke integriteit, bijvoorbeeld door
het toebrengen van lichamelijke pijn of letsel in de vorm van slaan en schoppen.
Welbevinden op school: positieve gevoelens over klas en klasgenoten, in de vorm
van bijvoorbeeld jezelf kunnen zijn, je prettig en thuis voelen.
Aysegül Aslan

5. 8 MR magazine, nummer 4, mei 2022
plek is die leerlingen geborgenheid biedt
én waar dapper en doortastend wordt
opgetreden tegen bijvoorbeeld agressie
en (cyber)pesten. Dat vergroot het ge-
voel van veiligheid bij leerlingen.’ Uit de
leerlingenmonitor blijkt dat leerlingen
zeer tevreden zijn over de gevolgde aan-
pak.
Papieren tijger
De bevindingen van deVeiligheidsmoni-
tor 2021 en de evaluatie van deWet vei-
ligheid op school laten zien dat het socia-
le veiligheidsbeleid op veel scholen de
afgelopen jaren helaas een papieren tijger
is: op papier wel goed geregeld, maar het
leeft nog niet echt altijd binnen de
school. MinisterWiersma stelt daarom
voor de volgende maatregelen te treffen:
• Invoeren meldplicht.Als een school te ma-
ken krijgt met ernstige incidenten zoals
bijvoorbeeld wapenbezit, geweld richting
een docent of drugsgebruik in de school
dan dient de school dat direct te melden
bij de inspectie en daarbij ook aan te ge-
ven hoe dat incident is afgehandeld.
Dr. Frederik Smit is onderzoeker
en adviseur onderwijs, https://
frederiksmit.net.
• Kamerbrief over veilig en vrij
onderwijs, 4 maart 2022.
• Gerdien Bertram-Troost
(2022). Menswording in een
laag-vertrouwensamenleving
Kansen en uitdagingen voor on-
derwijs. Oratie, Vrije Universiteit
Amsterdam.
• Anja van den Broek e.a.
(2022). Veilig op school. Lande-
lijke veiligheidsmonitor 2020-
2021: veiligheidsbeleid en vei-
ligheidsbeleving in het primair
en voortgezet onderwijs’, Re-
searchNed.
• Onderwijsraad (2021). Gren-
zen stellen, ruimte laten. Den
Haag: Onderwijsraad.
• Froukje Wartenbergh-Cras e.a.
(2021). Evaluatie Wet veiligheid
op school (eindrapportage).
Rotterdam/Arnhem: Ecorys en
Mooz.
• Gerdien Bertram-Troost, Zin-
gevingsvragen zijn cruciaal in de
burgerschapsles, Friesch Dag-
blad, 12 december 2020.
• Ministerie van Onderwijs, Cul-
tuur en Wetenschap (2015).
Zorgplicht sociale veiligheid
leerlingen op school.
• Monitor veiligheidsbeleving van leerlingen
en onderwijspersoneel. Naast de landelijke
monitor die eens in de twee jaar wordt
uitgevoerd, krijgen scholen de verplich-
ting elk jaar binnen de school te monito-
ren hoe het staat met de veiligheidsbele-
ving van de leerlingen en het onderwijs-
personeel.
• Inrichten van een onafhankelijk en laag-
drempelig meldpunt. Daarnaast is de be-
doeling bestaande structuren te verbete-
ren en te verstevigen. Het bestaande
meldpunt van de vertrouwensinspecteurs
bij de inspectie moet breder bekend en
beter bereikbaar worden.
• Verbeteren klachtenstelsel. Scholen zijn
verplicht een klachtenregeling vast te
stellen zodat ouders, leerlingen en perso-
neelsleden een klacht in kunnen dienen
als er zich een ongewenste situatie voor-
doet. Maar deze procedure is lang niet
altijd effectief. Zo blijkt voor een deel van
de betrokkenen de klachtenprocedure
een te hoge drempel en wordt een uit-
spraak van de klachtencommissie door
scholen niet altijd goed opgepikt om te
werken aan het probleem dat aan de
klacht ten grondslag ligt.
• Intensiveren toezicht. De inspectie gaat
in een eerder stadium actie ondernemen
richting scholen indien er zich een risico
lijkt voor te doen op basis van de jaarlijk-
se risicoanalyse.
• Uitbreiden bestuurlijk instrumentarium.
De inspectie krijgt de mogelijkheid het
bevoegd gezag een aanwijzing te geven
wanneer sprake is van wanbeheer wat be-
treft de zorgplicht voor de veiligheid of
het burgerschapsonderwijs. Als een be-
voegd gezag een gegeven aanwijzing niet
opvolgt en de inspectie constateert dat
het wanbeheer nog altijd aanwezig is, kan
de bekostiging worden beëindigd.
• Bestrijden antidemocratische tendensen in
het onderwijs. De inspectie gaat sneller
ingrijpen bij (informele) onderwijsin-
stellingen en hun vertegenwoordigers
die anti-integratief, antidemocratisch of
antirechtsstatelijk opereren. De inspectie
maakt daar in het formele onderwijs al
werk van door de invoering van de nieu-
we burgerschapswet en het ondersteu-
nen van de scholen bij de uitvoering
daarvan. <
Willem deVos