3. Inleiding
De facilitaire dienstverlening vervult in Nederland een belangrijke rol. Catering,
beveiliging en schoonmaken zijn de smeerolie van onze economie. Op de arbeidsmarkt
heeft de branche een voorbeeldfunctie. Mensen die elders moeilijk of niet aan de slag
komen krijgen kansen en een opleiding. Maar de facilitaire dienstverlening staat onder
druk.
De sterke focus bij opdrachtgevers op korte termijn besparingen bedreigen de lange
termijn baten van de facilitaire dienstverlening. Er is een prijzenoorlog ontketend. In
een sector die een significante bijdrage levert aan de arbeidsparticipatie van kwetsbare
groepen, blijft dit niet zonder gevolgen. De rol van startmotor van de arbeidsmarkt die
de facilitaire dienstverlening bekleedt, wordt aangetast. Hierdoor loopt bijvoorbeeld
ook het doelgroepenbeleid van de overheid schade op.
De financiële baten van het aanbesteden op de allerlaagste prijs, wegen niet op tegen
de maatschappelijke schade die dit veroorzaakt. In de schoonmaaksector leidde dit tot
de langdurigste staking in de naoorlogse arbeidsverhoudingen in het land. Bovendien
heeft de prijzenslag onmiskenbaar zijn weerslag op de kwaliteit en de werkdruk van het
personeel.
Hoewel een verantwoorde groei binnen de sector mogelijk zou moeten zijn, is er in de
praktijk sprake van krimp. Dit versterkt het gevoel van urgentie om de problemen snel
en voortvarend aan te pakken. De facilitaire dienstverleners willen werken vanuit een
gezond economisch model met de daarbij behorende positieve bedrijfseconomische,
sociale en maatschappelijke effecten. Nu dit streven onder druk staat is een omslag in
het denken en handelen binnen de keten nodig. Dit is een uitdaging die de branche
samen met de opdrachtgevers aan dient te gaan. Te beginnen met de grootste
opdrachtgever: de overheid. Juist nu de overheid zich geconfronteerd ziet met omvang
rijke bezuinigingen die ook de overheidsorganisaties zelf niet ongemoeid zullen laten.
Gezamenlijk willen we de weg naar succesvol ondernemerschap terug inslaan. In het
FD Bidbook 2011 staan hiervoor de noodzakelijke stappen.
De facilitaire
dienstverlening vervult
in Nederland een
belangrijke rol
4.
5. Inhoudsopgave
Facilitaire dienstverlening: een factor van betekenis 6
Bedreigingen voor de facilitaire dienstverlening 7
FD Bid 2011: Blijvend van Waarde 8
Bijlage 12
Uitgave 26 oktober 2011
6. Facilitaire dienstverlening: een factor van betekenis
Facilitaire dienstverlening is een economische en maatschappelijke factor van
betekenis. Het beheer van gebouwen, zoals onderhoud, schoonmaak, beveiliging en
verzorging van de catering vormt een van de bouwstenen van een goed functionerende
economie.
De dienstverleners in de branche hebben een aantal gemeenschappelijke kenmerken:
○ Het zijn arbeidsintensieve bedrijven met onregelmatige werktijden.
○ Er werken veel laagopgeleide medewerkers uit veelal maatschappelijk kwetsbare
groepen.
○ Men werkt in een verdringingsmarkt met een forse prijsdruk en veel contract
wisselingen.
○ Opdrachten worden veelvuldig aanbesteed met de prijs als enig onderscheidend
criterium.
○ De focus op kosten stimuleert de entree van ‘cowboys’ op de markt die de cao
negeren.
Facilitaire dienstverleners zijn unieke werkgevers omdat ze een atypische ‘workforce’
hebben. Mensen die moeilijk aan een baan komen, kunnen succesvol aan de slag in
de facilitaire branches. Dit maakt de sociaaleconomische betekenis van de facilitaire
sector van bijzonder belang, zeker voor de overheid.
De facilitaire dienstverlening heeft bewezen een opstap te zijn naar een succesvolle en
bevredigende maatschappelijke en economische participatie van mensen uit alle lagen
van de bevolking. De sector:
○ levert een bijdrage aan de houdbaarheid van de verzorgingsstaat;
○ voorkomt door de laagdrempeligheid een structureel tekort aan arbeidskrachten;
○ biedt kansen aan vrouwen, ouderen, laaggeletterden, minderheden, herintreders;
○ speelt een belangrijke rol bij het terugdringen van de (langdurige) werkloosheid;
○ draagt actief bij aan integratie op de werkvloer van minderheidsgroeperingen;
○ is voor velen een eerste stap op weg naar zelfstandig ondernemerschap.
De sector houdt de arbeidsmarkt en economie in beweging en biedt het beste
alternatief voor (subsidie)regelingen die gericht zijn op bovenstaande punten.
7. Bedreigingen voor de facilitaire dienstverlening
Het (succesvol) uitbesteden van facilitaire dienstverlening heeft als ongewenst bijeffect
een gebrek aan belangstelling voor medewerkers en de geleverde diensten. Facilitaire
dienstverlening is verworden tot een inkoopcategorie. Hierdoor komt de aangetoonde
economische en maatschappelijke waarde van de sector in het geding.
De inkoopmacht versterkt dit effect. Bijvoorbeeld het volume van de overheid maakt
het mogelijk facilitaire diensten telkens weer tegen een lagere prijs en een kortere
contractsduur aan te besteden. Dit bedreigt ten eerste de kwaliteit van de dienst
verlening. De werkplek wordt minder schoon, veilig en gezond. Ten tweede wordt
het zonder een gezonde facilitaire sector bijzonder moeilijk invulling te geven aan het
doelgroepenbeleid ‘moeilijk plaatsbaren’ aan een baan te helpen. Ook investeringen in
het opleiden van personeel worden teruggeschroefd.
Voor de schoonmaak en contractcateringbranche is bovendien in de cao vastgelegd,
dat bij contractwisselingen het huidige personeel wordt overgenomen door de nieuwe
dienstverlener. Zittend personeel gaat dus mee naar de goedkoopste aanbieder. Om
nog iets te verdienen worden arbeidsuren van het personeel verminderd (terwijl de
werkdruk stijgt). Het afgelopen jaar heeft duidelijk gemaakt dat het water de mede
werkers en de bedrijven in de branche aan de lippen staat. Diverse langdurige stakingen
waren landelijk nieuws.
Een ander ongewenst effect van de neerwaartse prijsspiraal is dat meer en meer
bedrijven moeite hebben de caoafspraken na te komen, waardoor ‘cowboys’ vrij spel
krijgen. Deze bedrijven ontduiken de cao, veiligheid en hygiënevoorschriften met alle
gevolgen van dien. Gecertificeerde bedrijven waarborgen juist de gewenste kwaliteit en
de naleving van cao’s.
8. FD Bid 2011: Blijvend van waarde
Om blijvend van waarde te zijn, zowel bedrijfseconomisch als sociaalmaatschappelijk,
stelt de facilitaire dienstverlening voor om samen met de overheid als grootste
opdrachtgever de volgende stappen te zetten in 2011:
1. Herstellen persoonlijk contact
Door schaalvergroting, rationalisering en uitbesteding van het inkoopproces zijn
opdrachtgevers deels vervreemd van de dienst die ze inkopen. In zeker 30% van de
aanbestedingen wordt bijvoorbeeld een intermediair ingehuurd om de aanbesteding
van a tot z te regelen. Vraag en aanbod worden zo het vacuüm ingezogen door een
zijdige focus op kosten. (De intermediair moet immers zijn eigen kosten plus een
opslag terugverdienen.) Opdrachtgevers lopen zo de kans op een kwalitatief hoog
waardige en innovatieve dienstverlening mis. Met het frequent inhuren van interme
diairs boet de inkoper in aan kennis en ervaring met een bepaalde dienst, en daarmee
ook aan betrokkenheid bij de dienstverlener, zijn of haar medewerkers en de kwaliteit
van de dienst. Herstel van het persoonlijk contact tussen opdrachtgever en opdracht
nemer zorgt voor een hogere kwaliteit van de inkoop. De ‘code voor verantwoordelijk
marktgedrag’ (initiatief van de schoonmaak en glazenwasserbranche) onderstreept de
huidige tendens van de neerwaartse spiraal die zijn grenzen ook hier lijkt te hebben
bereikt.
9. 2. Inhoudelijke ondersteuning inkopers
Wet en regelgeving, waarvan een groot deel Europees, juridisering van het inkoop
proces en een gebrek aan objectieve meetinstrumenten belemmeren een kwalitatief
goede aanbesteding. Als gevolg hiervan wordt in veel gevallen het eenduidige criterium
van de prijs gehanteerd. De facilitaire dienstverlening werkt daarom aan het transpa
ranter maken van het inkoopproces en het opstellen van kwalitatieve en kwantitatieve
meetinstrumenten. Deze inhoudelijke ondersteuning zal de communicatie tussen
opdrachtgever en dienstverlener verbeteren. Daarnaast zorgt een duidelijke uitleg van
de toepassing van Europese regelgeving voor het niet langer onnodig uitsluiten van het
mkb bij aanbestedingen.
3. Contractvoorwaarden nader bekijken
Het komt regelmatig voor dat contractvoorwaarden a priori partijen uitsluiten van het
aanbestedingsproces. Wij realiseren ons dat dit op voorhand niet zo bedoeld is door
aanbieders, maar het blijkt in de praktijk wel vaak het gevolg van gestelde criteria. Deze
knock-out contracten doen opdrachtgever en aanbieder te kort. Een goed functionerende
markt is gebaat bij een divers aanbod. Het vooraf uitsluiten van aanbieders laat de
markt aan een te beperkt aantal spelers. Dit effect wordt soms versterkt door de
zogenaamde referentieeis en het gebruik van cluster en raamcontracten.
In het regeerakkoord wordt hier aandacht aan besteed: ‘Het mkb verdient meer kansen
bij aanbestedingen door de overheid. Cluster en raamcontracten worden terug
gedrongen; de omzeteis gaat omlaag. Als een bedrijf met succes een aanbestedings
procedure heeft doorstaan, moet de erkenning voor meerdere jaren zijn geregeld.’ In
de regeldrukbrief van minister Verhagen wordt deze doelstelling herhaald.
Een andere onmogelijke contractvoorwaarde is die van de onbeperkte aansprakelijk
heid. Hiervoor kunnen grote en kleine bedrijven zich simpelweg niet verzekeren. Als
de dienstverlener ingaat op deze eis, zet hij de continuïteit van zijn bedrijf op het spel.
De opdrachtgever kan immers een onbeperkte schadeclaim bij opdrachtnemer neer
leggen. Een normale eis is een beperking van de aansprakelijkheid tot een bepaald
redelijk bedrag, waarbij redelijk een bedrag is dat in een bepaalde verhouding staat tot
de totale opdrachtsom.
4. Duur en kwaliteit contracten
Bedrijven in de sector facilitaire dienstverlening gaan failliet als gevolg van de huidige
mores op de aanbestedingsmarkt. Begrijpelijk is dat de overheid zuinig en zorgvuldig
om gaat met belastinggeld. Maar de winst die bijvoorbeeld de overheid behaalt met
het verlagen van de prijs, weegt niet op tegen de maatschappelijke kosten zoals
verslechtering van arbeidsomstandigheden en voorwaarden van medewerkers en een
verstoring van de arbeidsmarkt voor ongeschoold personeel en kwetsbare groepen.
Bij contractwisselingen worden werknemers in de contractcatering en schoonmaak
branche overgenomen door de nieuwe (vaak goedkopere) opdrachtgever. Deze
wisseling van ‘baas’ blijkt voor medewerkers een belangrijke werkdrukfactor te zijn.
Een factor waarmee rekening gehouden moet worden. Bovendien leiden kort lopende
contracten (met een duur van 13 jaar) voor zowel opdrachtgever als opdrachtnemer
tot hoge aanbestedingskosten, nog los van de juridische conflicten die regelmatig uit
de procedures voortvloeien. Een kortlopend contract belemmert innovaties en
investeringen (in personeel bijvoorbeeld).
10. Het nieuwe kabinet en de overheid hebben de sleutel in handen om dit te veranderen
door uit te gaan van ‘Fair Trade’ in aanbesteden. Naast duurzame inkoop van producten
moet dit zich ook vertalen in eerlijk aanbesteden met oog voor kwaliteit en mede
werkers (sociale criteria) en de duur van contracten teneinde innovatie en investeringen
mogelijk te maken.
5. Voorkom juridisering Europese aanbestedingen
Europese aanbestedingen voor leveringen en diensten betreffen opdrachten van ten
minste 193.000 euro. Een drempel die niet alleen door de facilitaire branches, maar
door het totaal georganiseerde bedrijfsleven veel te laag wordt bevonden. Doorgaans
zijn het opdrachten waar veel belangen mee gemoeid zijn. De opdrachtgever wil op
zeker spelen en aanbiedende partijen doen alle moeite een dergelijke opdracht binnen
te halen. Deelname aan de aanbesteding is kostbaar vanwege de tijdrovende proce
dure en het ambitieniveau van de aanbieders. Regelmatig komt het echter voor dat de
bestekken niet volledig adequaat en duidelijk zijn. Vanwege de grote belangen én de
hoge procedurekosten, zijn (nietgeselecteerde) aanbieders in dat geval geneigd tot
het aangaan van een juridische strijd met de opdrachtgever (in meer dan 50% van de
gevallen!). Hetgeen nog meer kosten met zich meebrengt. De facilitaire dienstverleners
zouden graag van deze juridisering verlost worden. Geen enkele partij is er bij gebaat.
De opdrachtgever wordt alsmaar strenger om nog meer zekerheid in te bouwen. De
aanbieder stelt zich steeds harder op, gezien de grote belangen die op het spel staan.
Het facilitaire bedrijfsleven wil samen met de rijksoverheid een oplossing zoeken voor
deze juridisering, opdat grote aanbestedingsprocedures soepeler verlopen.
6. Code goed opdrachtgeverschap versneld verbreden
Werkgevers, vakbonden, private opdrachtgevers, rijksoverheid en intermediairs hebben
gezamenlijk de ‘code verantwoordelijk marktgedrag’ ondertekend. Hierin is vastgesteld
hoe een eerlijker concurrentie op basis van een goede prijs en kwaliteitverhouding in
de schoonmaakbranche tot stand kan komen. Ook in deze code krijgt de deskundigheid
11. van inkopers op het gebied van schoonmaak een plaats. Tegelijkertijd ontwikkelt de
branche een keurmerk dat een gemeenschappelijk kwaliteitsniveau garandeert. Goed
opdrachtgeverschap en goed werkgeverschap zijn twee kanten van dezelfde medaille.
Gecertificeerde dienstverleners kunnen publieke en private opdrachtgevers veel meer
waarborgen op goed werkgeverschap geven.
7. Sociale criteria aanbesteden – verbreding scope
In een brief aan de Tweede Kamer van 13 april 2010 doet toenmalig minister Donner
van het ministerie van SZW een aantal relevante toezeggingen. In 2010 vinden
aanbestedingstrajecten plaats voor schoonmaakdiensten bij zeven departementen.
Hierbij wordt rekening gehouden met sociale criteria en duurzaamheidcriteria. Een
evaluatie hiervan laat zien in hoeverre de sociale en duurzame voornemens zijn
gerealiseerd.
De facilitaire dienstverlening stelt voor dit initiatief breder te trekken en catering
en beveiliging onderdeel van de scope te maken. Bijvoorbeeld onder de noemer
Maatschappelijk Verantwoord Aanbesteden (Diensten) voor de overheid.
8. Regeerakkoord: centrale inkoop
‘Er wordt door de rijksoverheid verder gewerkt aan de vorming van een rijksinspectie en
centralisatie van bedrijfsvoering (o.a. ICT, inkoop, huisvesting, auditdiensten, facilitaire
diensten) met een adequate aansturing en doorzettingsmacht voor de verantwoordelijke
bewindspersoon.’
Een centrale inkoop door de rijksoverheid met een verantwoordelijke bewindspersoon
is een prachtige kans om gestalte te geven aan goed opdrachtgeverschap voor de
inkoop van alle facilitaire diensten. Wel dient de rijksoverheid te waken voor te grote
opdrachten uit oogpunt van bezuinigingen (niet één aanbesteding voor 25 politieregio’s
bijvoorbeeld).
Het ontwikkelen van aanbestedingsmodellen per dienst zal voor inkopers en aanbieders
de kwaliteit en de samenwerking verder verbeteren. Ook nodigen de facilitaire
branches de overheidsinkopers graag uit voor werkbezoeken.
9. Experimenten met re-integratie
Werkgevers in de facilitaire dienstverlening bieden mensen met afstand tot de arbeids
markt graag een kans om in hun bedrijf een loopbaan te starten. OSB, Veneca en de
Nederlandse Veiligheidsbranche zien kansen om samen met de overheid initiatieven te
ontplooien gericht op de activering van verschillende doelgroepen. Hiermee kan een
start worden gemaakt met de daadkrachtige uitvoering van een belangrijk voorstel uit
het regeerakkoord: het realiseren van één regeling voor de onderkant van de arbeids
markt, die de Wet werk en bijstand (Wwb), Wajong en de Wet sociale werkvoorziening
(Wsw) hervormt.
Met dit bidbook nemen OSB, Veneca en de Nederlandse Veiligheidsbranche het
voortouw om afspraken te maken met de overheid over goed opdrachtgeverschap
en goed werkgeverschap in de facilitaire dienstverlening.
12. Bijlage: cijfers, definities en achtergronden
Tabel 1
Schoonmaak Catering Beveiliging
65% vrouwen 70% vrouwen 22% vrouwen
Geslacht
35% mannen 30% mannen 78% mannen
12% < 21 jaar 11% 2130 jaar 15% < 25 jaar
Leeftijd 49% 2240 jaar 21% 3040 jaar 62% 2545 jaar
39% > 40 jaar 68% > 40 jaar 23% > 45 jaar
20% voltijd 21% voltijd
Omvang
80% deeltijd 24% 3139 uur
dienstverband
67% minder dan 25 uur 55% < 30 uur
13. Specifieke kenmerken als werkgever
Bedrijfscatering
○ De branche is aantrekkelijk voor herintreders (69% is ouder dan 40 jaar).
○ Steeds meer Wajongers en van oorsprong nietNederlanders vinden hun weg naar
de contractcatering.
○ Nederlands spreken en lezen is vereist, maar men kan in de catering van start
zonder diploma’s. Vervolgens zijn de opleidingen cateringmedewerker en catering
manager beschikbaar. Catering is vaak een eerste stap in een loopbaan.
Schoonmaak
○ Het betreft werknemers in schoonmaak van bedrijfsgebouwen en objecten,
gespecialiseerde schoonmaak en mensen in leidinggevende posities.
○ Circa 70% is laagopgeleid en ongeveer een kwart van het personeelsbestand is van
allochtone afkomst.
○ Opleiding: een opleiding is niet nodig. Wel worden vakopleidingen en taal
cursussen aangeboden (dit laatste is afgesproken in de cao). Voor meer gespecia
liseerde vormen van schoonmaak, zoals gevelreiniging, zijn meer gespecialiseerde
opleidingen vereist.
Beveiliging
○ De beveiligingsbranche vangt veel werknemers op uit andere sectoren. Zoals
afgekeurde medewerkers uit de fysiek zware beroepen. Deze krijgen in de
beveiliging een tweede kans op een loopbaan.
○ In de beveiliging werken ook relatief veel medewerkers van allochtone afkomst.
○ De branche vormt de onderkant van de geüniformeerde beroepen (kan een opstap
naar een carrière binnen de politie zijn).
○ Opleiding: een vakdiploma is vereist. Medewerkers moeten de Nederlandse taal
goed beheersen. Het gemiddelde niveau is mbo 2.
Effecten van aanbesteden op bodemprijzen
1. Verlaging van de kwaliteit van dienstverlening (schoon, veilig en gezond);
2. Verhoging van werkdruk en verlaging van arbeidsvoorwaarden;
3. Verlaging van de contracturen van medewerkers;
4. Geen investeringen in vakopleiding, taalcursus en ondersteuning bij inburgering;
5. Het door ondernemers niet 100% naleven van het contract (omdat dat niet kan
voor het afgesproken bedrag);
6. Het niet aannemen van nieuw personeel;
7. Het ontduiken van de cao.
14. OSB
OSB behartigt de belangen van de schoonmaak en glazenwasserbranche.
Bij OSB zijn 600 leden aangesloten die samen 80% van de markt realiseren. Zij zijn
actief in schoonmaak van gebouwen, glazenwassen, gevelbehandeling, calamiteiten
schoonmaak en reiniging in de voedingsmiddelenindustrie. In de branche werken
150.000 mensen, waarvan 120.000 bij OSBleden.
Veneca
Branchevereniging Veneca heeft als doel door onderlinge samenwerking van de leden
de economische en sociale belangen van hun bedrijven en de sector catering als
zodanig te behartigen. Alle lidbedrijven zijn landelijk opererende contractcatering
organisaties. De Venecaleden vertegenwoordigen 90% van de markt en verzorgen
samen ruim 2 miljoen maaltijden per dag.
Nederlandse Veiligheidsbranche
De Nederlandse Veiligheidsbranche is de brancheorganisatie van bedrijven die econo
misch actief zijn in de veiligheidsbranche. Bij de vereniging zijn beveiligingsbedrijven,
onderzoeksbureaus en bedrijven in het geld en waardetransport aangesloten. De leden
van de Nederlandse Veiligheidsbranche vertegenwoordigen ruim 90% van de omzet in
de markt. Ook is meer dan 90% van de 31.500 werknemers in dienstbetrekking bij een
van haar leden.