Auteurs : Souheil HOUISSA et Olfa CHATER Institut Supérieur de Documentation, Université de la Manouba, Tunisie Résumé: L'accès gratuit, en ligne, et sans la plupart des restrictions juridiques aux contenus des revues scientifiques numériques est un grand privilège pour les utilisateurs, c'est la «voie dorée » du libre accès à l'information scientifique et technique. Cette contribution explore les données sur les revues arabes en libre accès du répertoire Directory of Open Access Journals (DOAJ) croisées avec celles de African Journals Online (AJOL), afin d’étudier leur représentativité en fonction de leur répartition géographique, modèle d’édition, langue et leur couverture thématique. Les résultats de cette étude révèlent que les revues arabes en libres accès sont beaucoup moins nombreuses que celles du modèle de l’édition électronique traditionnel mais leur nombre augmente de plus en plus rapidement passant au cours des dix dernières années de 6 titres en 2003 à 409 titres en 2013. Cependant, ces revues sont généralement très peu référencées dans les principaux répertoires et portails d’accès aux revues et plusieurs d’entre elles ne sont pas indexées par les moteurs de recherche spécialisés. L’investigation a dévoilé, que les politiques éditoriales d’un grand nombre des revues arabes recensées ne sont pas conformes aux principes fondamentaux d’édition des revues en libre accès et en particulier celles relatives aux droits d’accès, à la conformité des métadonnées et aux modes de financement.

1. ‫و - وس‬ - ‫و ق‬ ‫دا‬ ‫ا‬
‫ّ ا‬ ‫ّ ا‬ ‫ا ور ّ ت ا‬
‫طر‬ ‫أ‬ ‫ل ھو‬
chaterolfa@gmail.com Souheil.Houissa@isd.rnu.tn

2. ‫&طط ا رض‬
‫ّ وا #‬ ‫و تا‬ ‫ا‬ ‫وح إ‬ ‫ذا‬ ‫ا‬
‫و$‬ ‫ا‬ ‫ّ ا ر‬ ‫ا دور ّ ت ا‬
‫أھداف ا درا‬
‫ّ‬
‫و ( درھ‬ ‫ّ ا درا‬
‫ّ‬
‫و$ ل‬ ‫*) ا درا‬
‫ّ‬
‫ا و( ت‬

3. "For 350 years, scholars have written peer-
peer-
reviewed journal articles for impact, not for
money, and are free to consent to open access
without losing revenue."
revenue.
Peter Suber
‫ت‬ ‫ون‬ ‫، ن ا ء‬ 350 ‫ذ‬
‫نأ لا رو س نأ ل‬ ّ ‫دور ت‬
‫$ ا % ذ ا % وح دون‬ ‫ا ل، وھم أ رار وا‬
. ‫)( رة د‬

4. ‫وح )‪(Open Access‬؟‬ ‫ذا‬ ‫ھو ا‬
‫ن‬ ‫ا ذ ا وح ھو وذج ا +ر ا ذي - ا ( % دة ا‬
‫ودون أ1 ب‬ ‫وا +ر وا‬ ‫ا ر/‬ ‫ا وى ا‬
‫وا 2 وق ا ف و را) ص ا ( )دام.‬
‫ض‬ ‫وز أ :‬ ‫وإذا‬ ‫ز ا( ر‬ ‫وز‬ ‫د‬
‫قا ذ‬ ‫وا 2 ا ر) ص،‬ ‫و ر ا ذ ا وح‬ ‫ط،‬
‫ا وح ا $ر )‪(Libre OA‬‬
‫ّ‬ ‫) ‪( Gratis OA‬‬ ‫ا‬

5. ‫وح ؟ )1/2(‬ ‫ذا‬ ‫ذا ا‬
‫ت ا رن ا : وازد د‬ ‫ذ‬ ‫: ف ا +ر ا‬ ‫•‬
‫ت +ورات ا ّ .‬ ‫ا :<ط ن أ ل ا/ ء ا‬
‫ت و/در = ا +را> ّ و ّص % =‬ ‫را 2 زا ّ ت ا‬ ‫•‬
‫ا/ ء ا دور ّ ت.‬ ‫)?‬
‫ّ‬
‫ار % ع +ط ر(وم ا + راك ا دور ّ ت ا ّ ا ّ‬ ‫•‬
‫‪ B‬أ: ف ا +ر ن ا : ن.‬
‫ل ا +ر‬ ‫ا ر دد / ل ن ا +ر ن ا ر ن‬ ‫•‬
‫و را 2 دور ا ؤ(ّ( ت ا و ّ .‬ ‫ا‪ C‬د‬

6. ‫وح ؟ )2/2(‬ ‫ذا‬ ‫ذا ا‬
‫و و ت ا و ت وا ? ل و دل‬ ‫ا( )دام‬ ‫•‬
‫ل (ر و(=و‬ ‫ر ا+ ا‬ ‫ا وى ا ر/‬
‫ّ‬
‫ود/ و /ل % .‬
‫ّ‬
‫ل‬ ‫• ? ر ا ر ر وا +ر وا وز 2 وا‪E‬ط‪B‬ع وا‬
‫وإ دة ا ( )دام وا < ر‬ ‫وا ز ل وا (‪ F‬وا ط‬
‫ول ا 2.‬ ‫وا ش وا م‬
‫أ ر‬ ‫و ت‬ ‫أ د ت ا و و ا ر/‬
‫و ھ ‪ H‬و( و ‪: H‬‬ ‫2ا‬ ‫ا‬
‫ـــورة ا ــ ذ ) ‪( Access revolution‬‬

7. ‫روع‬ ‫وح : ا /رة وا‬ ‫ذا‬ ‫ا‬
‫نأ لا ث‬ ‫%ز إ $ ا و ت ا‬ ‫ن (%د‬ ‫زدو‬ ‫•‬
‫+ر ) را ‪ H‬وا %2 = .‬ ‫وا ر ، و م ث ر1ب‬
‫ّم‬ ‫ا‬ ‫ق‬ ‫2 ا‬ ‫‪B‬ز‬ ‫ر ا‪B E‬م وا +ر وا ث ا‪ C‬د‬ ‫•‬
‫دو =‬ ‫و‬ ‫أوا‬ ‫وو ود ا وا ز ا د أوا‬ ‫وا ? ل ا‬
‫ا ھ ن.‬ ‫ثا‬ ‫:ر‬
‫ا ( )دام‬ ‫وزد‬ ‫إزا أ1 ب وا 2 ا ر) ص د م ا ث ا‬ ‫•‬
‫ول أ ر‬ ‫‪H‬‬ ‫وإ دة ا ( )دام ود و ا %ظ وا % >دة د‬
‫ن ا س.‬
‫ق‬ ‫رض ا % ذ ا % وح 2 )? >ص ا +ر ا دي‬ ‫•‬
‫ث وا ھ ل‬ ‫وا ر - ا دي وھ ا‬ ‫م ا‬ ‫وق ا ف وا‬
‫ا = و)د ت ا + ف وا ط 2 وا %ظ...‬
‫ا ( ود ت‬ ‫( ( ا % ذ ا ر د م ا دور ت ا % و و ث‬ ‫•‬
‫ا طو ت‬ ‫ا % و وا ث $ ا‪ E‬داع ھ ا ( ل إ $ وز أز‬
‫وا +ر ا‪ C‬د .‬ ‫ثا‬ ‫ا ( ( وا =وض‬

8. ‫وح‬ ‫ذا‬ ‫( در ا‬
‫ا دور ت ا % و‬ ‫ا ( ود ت ا % و‬
( Open Access Journals / (Open Access Repositories /
revues scientifiques en libre Entrepôts en libre accès
accès )
: ‫و ( ّ$ ھذا ا وذج‬ : ‫( ّ$ ھذا ا وذج‬
“ ‫ر ا ذھ‬ ‫”ا‬ “‫ر ا1&0ر‬ ‫”ا‬
Gold OA / Voie dorée Green OA / Voie verte

9. Politique OA des éditeurs scientifiques

11. ‫ا2 ( ل ا‬
‫(ب /‬ ‫ثا‬ ‫ا >‪ K‬ا ظر أو ا ر‬ ‫•‬
‫.‬ ‫إ ن )‪B‬ل ا ? ل ا‬
‫ون إ ن )‪B‬ل‬ ‫وث‬ ‫ا‬ ‫ا ? د/ $ ا‬ ‫•‬
‫ا +ورات ا )?? .‬ ‫+ر أ =‬
‫.‬ ‫لا ثا‬ ‫:رورة ا وا?ل‬ ‫•‬
‫ت ا ون‬ ‫و( 2‬ ‫>‪ K‬ا وث ا‬ ‫أھ إ‬ ‫•‬

12. ‫وا54 ا $ث ا ر‬
‫ن ا رب :‬ ‫نا‬ ‫? و ا ?لا‬
‫ت و و$دات‬ ‫ن ا‬ ‫ون ا‬ ‫ل ا‬ ‫7دم و ود # د 8‬
‫ا $ث 8 ا دول ا ر ّ‬
‫ر/‬ ‫ر 4 ا $ث ا‬ ‫/ل و ا ؤ ّ ت ا ر ّ ا دا7‬ ‫< با‬
‫ّ‬
‫&رة د7 م 5 وات و أدوات ا2 ( ل ا‬ ‫5 ّ ا وارد ا‬
‫/ 8 $ ّ ت ا $ ن وذ ك‬ ‫ّ 7‬ ‫7 ز ا / ت ا‬
‫د ‪ A‬ر وم ا2 را/ ت 8 ا دور ّ ت‬ ‫?ر ع ا وا(ل ا ذي‬
‫ا ّ .‬

13. ‫ا % ذ ا % وح‬ ‫ون ا رب و ر‬ ‫ا‬
‫4‬ ‫7 ون إ‬ ‫ن ا $ ن ا رب 2‬ ‫ھ‬
‫ما $ .‬ ‫ر أ7‬ ‫وح /‪C‬ط ر‬ ‫ذا‬ ‫وذج ا‬
‫ا دول‬ ‫=م‬ ‫دم اط‪= B‬م $ و( >ل ا +ر ا‬
‫ل ا دور ت ا ر ا % و‬ ‫ا ر‬
‫=‬ ‫ھذه ا دور ت و دى ا(‬ ‫(‬ ‫=م‬ ‫دم‬
‫ر ا ودة ا %ق = ن طرف ا +ر ن‬

14. ‫أھداف ا درا‬
‫و ق دأ ا % ذ ا % وح‬ ‫ا دور ت ا ر ا‬ ‫• ر?د‬
‫+رھ .‬ ‫دة‬ ‫ت = وا طرق ا‬ ‫وا رف = و‬
‫دئ ا +ر (ب ا وا?% ت‬ ‫• ا رّ ف $ دى ط #‬
‫دور ّ ت‬ ‫ل ا +ر ا رو‬ ‫=‬ ‫ا ھد‬
‫ا %و .‬
‫( دة ا ث ا ر ّ‬ ‫• د م ض ا و( ت ا = ّ‬
‫رم‬ ‫ت ‪ H‬وا‬ ‫ا) ر ا دور ّ ت ا ر ّ ا (‬
‫و ت وا‬ ‫ل ا % ذ ا رّ‬ ‫ر ا رف =‬ ‫ا‬
‫‪ H‬و ن ذك ن‬ ‫( ا ( += د‬ ‫ن + = أن ر 2‬
‫>‪ K‬و ‪H‬‬

15. ‫و ( درھ‬ ‫ّ ا دّرا‬
‫$ ا =‪K‬‬ ‫د ا درا(‬
‫د ل‬ ‫ا (‬ ‫ا و?%‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا دور ت‬
‫ا %ذ‬ ‫دأ‬ ‫وق‬ ‫ا‬
‫ا % وح ‪DOAJ‬‬
‫ودا ود(‬ ‫)‬

16. ‫‪Directory of Open Access Journals‬‬
‫= %=ر(‬ ‫= 1354 دور ّ‬ ‫ّ‬ ‫• أ ر ن 7198 دور ّ‬
‫ث.‬ ‫= /‬ ‫وأ ر ن 3081601 دور ّ‬
‫= ( رار.‬ ‫ت م‬ ‫• ا‬
‫ّ .‬ ‫تا‬ ‫2ا‬ ‫ّ‬
‫• <ط‬
‫ت.‬ ‫ل‬ ‫+ر ا ص ا‬ ‫ّ و ا‪ C‬د ّ ا‬ ‫• ا دور ّ ت ا‬
‫رّ‬ ‫و ّ وا‬ ‫2 ا ? در ا‪ C‬د ّ وا‬ ‫و :‬ ‫• ا ? در ا‬
‫وا ) ? )1 ر ا ر ّ (.‬
‫ّ‬

17. ‫‪Directory of Open Access Journals‬‬
‫دة ا ور ت و‬ ‫م م ا‬ ‫‪DOAJ‬‬ ‫ادرا‬
‫ن دة ا " ى. ﻣ# أھ ا ( وط :‬ ‫ذ‬
‫ا / د ا /* أو ا /‬ ‫ا *) ذ ا ) ح , ور ت و - ون .‬
‫" دھ ا 10 ﻣ / .‬ ‫ا‬
‫9- : لا" ا < =‬ ‫8 7 6ي دور أن 3) ض ﻣ‬
‫و /? -> إ3 1 ا6‪ A‬اد -‪ : B‬ورھ -) ة )‪.(... *C ، E‬‬
‫دة ا / 8ت ا ‪(* C‬‬ ‫ا‬ ‫‪ FG‬أن 3‪ H‬ن ا ور ﻣ"‪H‬‬
‫.‬
‫دو ﻣ‪ , B‬ور ت )3 ﻣ = ‪( ISSN‬‬ ‫‪ FG‬أن ‪ H‬ن , ور 3‬

18. ‫و$ ل‬ ‫*) ا درا‬

19. ‫0041‬
‫و$‬ ‫طور ا دور ّ ت ا ر ّ ا‬
‫ّ‬
‫ا و2 ت ا $دة‬ ‫3031‬
‫4621‬
‫0021‬
‫ا راز ل‬ ‫4711‬
‫0001‬ ‫/ ا $دة‬ ‫ا‬
‫759‬
‫238‬
‫(ر‬ ‫108‬
‫008‬ ‫997‬
‫وس‬ ‫066‬
‫496‬
‫006‬ ‫وع ا دول ا ر‬ ‫285‬
‫925‬
‫375‬
‫715‬
‫805‬
‫493‬
‫234‬ ‫364‬ ‫014‬
‫004‬ ‫183‬
‫053‬ ‫004‬
‫453‬
‫872‬ ‫923‬
‫592‬ ‫643‬ ‫053‬
‫722‬ ‫092‬
‫291‬ ‫482‬
‫091‬
‫002‬ ‫212‬ ‫322‬
‫852‬
‫251‬ ‫241‬
‫851‬
‫271‬
‫111‬ ‫07‬
‫721‬
‫521‬ ‫93‬
‫01‬ ‫91‬ ‫16‬
‫33‬
‫0‬ ‫61‬
‫5‬
‫3‬
‫0‬ ‫8‬
‫4‬
‫3‬
‫0‬ ‫5‬
‫4‬
‫0‬ ‫8‬
‫0‬ ‫61‬
‫0‬ ‫0‬ ‫1‬ ‫1‬ ‫9‬ ‫9‬ ‫01‬ ‫01‬
‫2002‬ ‫3002‬ ‫4002‬ ‫5002‬ ‫6002‬ ‫7002‬ ‫8002‬ ‫9002‬ ‫0102‬ ‫1102‬ ‫2102‬ ‫3102‬

20. ‫ّ ا‬ ‫ور ّ ت ا‬ ‫ا‬ ‫ا ز ا‬
‫7دد‬
‫ا دور ت‬ ‫ا د‬
‫ا و$‬ ‫%94,0‬ ‫%94,0‬
‫%42,0‬ ‫(ر‬
‫253‬ ‫(ر‬ ‫%94,0‬
‫ا1 رات ا ر ا $دة‬
‫31‬ ‫ا1 رات ا ر‬ ‫%22,1‬ ‫%42,0‬
‫وس‬
‫ا $دة‬ ‫%74,1‬
‫%37,0‬ ‫%42,0‬
‫ا1ردن‬
‫01‬ ‫وس‬ ‫%02,2‬
‫%42,0‬
‫ا ‪E‬رب‬
‫%44,2‬ ‫%42,0‬
‫9‬ ‫ا1ردن‬ ‫ا ر ا ود‬
‫%81,3‬
‫6‬ ‫ا ‪E‬رب‬ ‫ط 7 ن‬
‫5‬ ‫ا ر ا ود‬ ‫ا راق‬
‫3‬ ‫ط 7 ن‬
‫ا زا*ر‬
‫2‬ ‫ا راق‬ ‫ا $ر ن‬
‫2‬ ‫ا ن‬
‫2‬ ‫ا زا*ر‬ ‫ن‬
‫1‬ ‫ا $ر ن‬ ‫5طر‬
‫1‬ ‫ا ن‬ ‫%60,68‬
‫ا /و ت‬
‫1‬ ‫ن‬
‫1‬ ‫5طر‬
‫1‬ ‫ا /و ت‬

21. ‫ّ ا‬ ‫ور ّ ت ا‬ ‫ي‬ ‫ا ز ا‬
Anglais
392
Français
Arabe
Bilingue Arabe /français
Bilingue arabe/anglais
Bilingue anglais / français
Trilingue Arabe/français/anglais
4
1 0 5
6
1

22. ‫ّ ا‬ ‫ور ّ ت ا‬ ‫ا ز ا ّ ي‬
‫293‬ ‫"/ ن ا ر & "‬
‫$ و8ق دأ‬ ‫أول دور ّ 7ر ّ‬
‫ّ‬
‫ّ‪ E‬ا ر ّ‬ ‫ا ّ ذ ا وح ط#‬
‫& ( 8 ا درا ت ا ر & ّ .‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫4‬
‫1‬ ‫0‬ ‫5‬ ‫6‬
‫1‬

23. ّ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ّ ا‬ ‫ز ا ور ّ ت ا‬
History & geography
Library and
Social Sciences 0,73%
Information
2,68%
Science
Agriculture 0,24% Business and Languages and
2,93% Economics Literatures
1,46% 0,73% Physics and Astronomy
Earth and Environmental 4,39%
Sciences
3,41% Technology and
Chemistry Engineering
8,05% 11,46%
Computer science
9%
Biology
7,80%
Health Sciences Mathematics
41,71% 5,61%

24. ‫ط‬ ‫و $ ل‬ ‫*) ا دّ را‬ ‫أھم‬
‫دأ ا % ذ ا % وح‬ ‫وق‬ ‫ا دور ّ ت ا ر ّ ا‬ ‫•‬
‫ر.‬
‫ّ‬ ‫ار ع‬
‫ر (ر ن أھم ا دول ا ر ّ ا +رة دور ّ ت ا ّ‬
‫ّ‬ ‫•‬
‫(‬ ‫و ت ا ّ و ا‬ ‫و ق دئ ا % ذ ا % وح‬
‫.‬ ‫وع ا دور ت ا ر ا‬ ‫60،68% ن‬
‫1 ب + ‪ ّ H‬دور ّ ت ا % و ا ? درة ّ< ا ر ّ .‬ ‫•‬
‫ّ وا ط # ّ‬ ‫ا وم ا1‬ ‫ا دور ّ ت ا ر ّ ا % و‬ ‫•‬
‫ا) ? ص‬ ‫ھ أ ر :ورا ن ث ا دد ن ا دور ّ ت‬
‫.‬ ‫ا وم ا‪ ( E‬وا‬

25. ‫ا و? ت‬

26. ‫د د ا دور ت ا ر‬ ‫ت‬ ‫ا( )دام ا د >ل و/وا د ا‬
‫د‬OP/ ‫ون أ‬N ‫دم د)و‬ ‫ا‬
‫ا د2*ل ا د8و7 ا1 ر‬ ‫ا2 ر ت‬ 7 ‫ا د2*ل ا $رة‬
• Ulrichsweb Global Serials • DOAJ (www.doaj.org/)
Directory • SciELO (www.scielo.br/)
(ulrichsweb.serialssolutions.co • Bioline International
m/) (www.bioline.org.br/)
• J-Stage
• Journal Citations Report (www.jstage.jst.go.jp/browse)
(http://wokinfo.com/produc • Electronic Journals Library
ts_tools/analytical/jcr//) (http://rzblx1.uni-
• Scopus d’Elsevier regensburg.de/ezeit/index.pht
ml?bibid=MPG&colors=1&lang
(scopus.com/home.url)
=en)

27. ‫و$‬ ‫ز ن ? أ واع ن ا دور ت ا‬ ‫ا‬
‫ا دور ّ ت ا و$ $ ب‬ ‫ا دور ّ ت ا و$ / ّ $ ب‬
‫ظ م ا ذ ا وح 4 ‪ J‬ل‬ ‫ظ م ا ذ ا وح و ا‬
‫ا‪$ K‬‬ ‫(‬ ‫/ن ا و(ول إ‬
‫)‪(Période d’embargo‬‬ ‫آ‬
‫ا دور ّ ت ا و$ ا‬
‫)‪(Hybrides‬‬

28. ‫و$‬ ‫دور ّ ا‬ ‫ّ‬ ‫ا‬ ‫ا ّت ن ا #‬
‫وى ھ *‬
‫ا $ر ر‬
‫ا دور ّ‬ ‫(‬
‫ر ا ودة‬
‫% $# ا "!‬ ‫$ ّ ل ا ) (' د‬
‫)‪(facteur d’impact‬‬ ‫+ ت‬
‫ت و $ر/ ت ا $ث‬
‫ّ‬ ‫ا‪2 $K‬ت 8 5وا7د ا‬

29. ‫و$‬ ‫دور ّ ت ا‬ ‫ء د ل 7ر‬ ‫إ‬
‫ر/ ا $ث 8 إ ء 5وا*م ا دور ّ ت‬
‫و$ 4 ا ز ?ء ن س ا2& ( ص‬ ‫ا‬
‫ھ 8 ‪ N‬ء 5 7‪O‬ة ‪ P‬ت 0 ّ ن ‪ QR‬در‬ ‫ا‬
‫4 ا &(( ت‬ ‫ا ذ ا وح 8‬
‫ّ‬ ‫ؤ ّ تا‬ ‫ون 4 ا / ت ا‬ ‫ا‬
‫ن أ ل إدارة و $ ن ا ط ت‬

30. ‫! 0 - 21‬ ‫' ا‬ ‫-ا‬ ‫و‬
‫.ط‬ ‫وأ‬ ‫)' # ھ‬
‫3 ا6) ع ...‬ ‫.5 ا % 4‬