Breve presentación sobre o período inicial do franquismo (1939-1959), a partir da exposición "Vida cotiá no primeiro franquismo", realizada pola Fundación 10 de Marzo

1. PRIMEIRO FRANQUISMO (1939-1959)

2. O RÉXIME FRANQUISTA Anos de illamento e pobreza (1939-1953) Final do illamento exterior (1953-1959) Desenvolvemento económico (1959-1969) A lenta agonía do franquismo (1969-1975)

3. FUNDAMENTOS IDEOLÓXICOS Concentración do poder político en Franco Anticomunismo Antiparlamentarismo e antiliberalismo Nacionalcatolicismo Defensa da « unidade da Patria » Tradicionalismo Militarismo Trazos fascistas

4. AS BASES SOCIAIS DA DITADURA Oligarquía terratenente e financeira Clases medias rurais do Norte e Castela AS BASES POLÍTICAS DO RÉXIME AS BASES SOCIAIS DA DITADURA Falanxistas Militares Católicos Monárquicos

5. A INSTITUCIONALIZACIÓN DO RÉXIME Fuero del Trabajo, 1938 Lei Constitutiva das Cortes, 1942 Fuero de los Españoles, 1945 Lei de Referéndum Nacional, 1945 Lei de Sucesión á Xefatura do Estado, 1946

6. II 1. O Estado comprométese a exercer unha acción constante e eficaz en defensa do Traballador, a súa vida e o seu traballo. Limitará convenientemente a duración da xeira laboral para que non sexa excesiva, e outorgará ao traballo toda sorte de garantías de orde defensiva e humanitaria. En especial proibirá o traballo nocturno das mulleres e nenos, regulará o traballo a domicilio e liberará á muller casada do obradoiro e da fábrica . 2. O Estado manterá o descanso dominical como condición sagrada na prestación do Traballo . 3 . Sen perda da retribución e tendo en conta as necesidades técnicas das empresas , as leis obrigarán a que sexan respectadas as festas relixiosas e civís declaradas polo Estado. 4. Declarado festa nacional o 18 de xullo, iniciación do Glorioso Alzamento , será considerado, ademáis, como Festa de Exaltación do Traballo. Ademáis o 1 de maio será o día de todos os traballadores. XI 5. O Estado, por sí ou a traverso do Sindicato , impedirá toda competencia desleal no campo da produción, así como aquellas actividades que dificulten o normal desenvolvemento da economía nacional,... 6. O Estado recoñece a iniciativa privada como fonte fecunda da vida económica da Nación. FUERO DEL TRABAJO (1938)

7. XII 1. O Estado recoñece e ampara a propiedade privada como medio natural para o cumprimento das funcións individuais, familiares e sociais... XIII 3. Os Sindicatos terán a condición de corporacións de dereito público de base representativa, gozando de persoalidade xurídica e plena capacidade funcional nos seus respectivos ámbitos de competencia. Dentro deles e na forma que legalmente se determine, constituiranse as asociacións respectivas de empresarios, técnicos e traballadores que se organicen para a defensa dos seus intereses peculiares e como medio de participación, libre e representativa, nas actividades sindicais e, a traverso dos Sindicatos, nas tarefas comunitarias da vida política, económica e social. “ Tres son os principios que inspiran a Organización Nacional-Sindicalista prevista polo Fuero del Trabajo, reflexo fiel da organización política do Novo Estado, a saber: Unidade, Totalidade e Xerarquía. Haberá , pois, segundo precepto do Fuero, unha soa orde de sindicatos , nos cales serán encadrados tódolos factores da economía por ramas da producción ou servicios. Artigo primeiro.-A Organización Sindical de F.E.T. y de las J.O.N.S. é a única recoñecida con personalidadesuficiente polo Estado, quen non admitirá a existencia de ningunha outra con fins análogos ou similares”. FUERO DEL TRABAJO (1938) LEI SOBRE UNIDADE SINDICAL (1940)

8. Art. 1.-As Cortes son o órgano superior de participación do pobo español nas tarefas do Estado. É misión principal das Cortes a preparación e elaboración das leis, sen prexuízo da sanción que corresponde aoXefe do Estado . Art. 2.-As Cortes compóñense de Procuradores natos e electivos , a saber: a) Os ministros. b)Os conselleiros naciona is de F.E.T. y de las J.O.N.S. c) O Presidente do Consello do Estado (...). d) Os representantes dos Sindicatos Nacionais. e) Os Alcaldes das cincuenta capitais de provincia (...). f) Os Rectores das Universidades (...). i) Aquelas persoas que pola súa xerarquía eclesiástica, militar, administrativa ou social, ou polos seus relevantes servicios a España, designe o Xefe do Estado, en númeronon superior a cincuenta”. LEI DE CREACIÓN DAS CORTES ESPAÑOLAS (1942)

9. Art. 1.- O Estado español proclama como principio rector dos seus actos o respecto á dignidade, a integridade e a liberdade da persoa humana, recoñecendo ó home, en canto portador de valores eternos e membro da comunidade nacional, titular de deberes e dereitos (...). Art. 2.- Os españois deben servicio fiel á Patria, lealdade ó Xefe do Estado e obediencia ás leis (...) . Art. 6.- A profesión e práctica da relixión católica, que é a do Estado español, gozará da protección oficial. Ninguén será molestado polas súas crenzas relixiosas nin o exercicio privado do seu culto. Non se permitirán outras cerimonias nin manifestacións externas que as da relixión católica (...). Art. 10.- Tódolos españois teñen dereito a participar nas funcións públicas de carácter representativo, a través da familia, o municipio e o sindicato (...). Art. 12.- Todo español poderá expresar libremente as súas ideas mentres non atenten contra os principiosfundamentais do Estado. FUERO DE LOS ESPAÑOLES (1945)

10. LEI DE REFERÉNDUM (1945) Os españois podían ser consultados individualmente en forma de plebiscito nacional , sempre por decisión de Franco e para someterlles cuestións de Estado. LEI DE SUCESIÓN (1947) O réxime franquista é considerado un réxime de excepción irrepetible. España era un Estado católico, social e representativo, declarado como Reino , cun xefe Vitalicio do Estado, Franco, que se reservaba o dereito de nomear sucesor. LEI DE PRINCIPIOS DO MOVEMENTO NACIONAL (1958) LEI ORGÁNICA DO ESTADO (1966)

12. Saída dos presos para emprender a xeira laboral nas minas de Almadén Canle baixa do Guadalquivir, construída por presos republicanos Presos políticos no penal de Ocaña

13. « Por las cuestiones de la guerra mi padre estaba en zona republicana, y al ganar los nacionales se fue a Francia. Yo era muy pequeño, tenía tres años cuando pasó. Estábamos aquí en Lleida mi madre, una hermana y yo… Y yo veía que la gente iban al cine, iban al fútbol y que yo en ese aspecto estaba muy aislado. Y pensaba: «Bueno, algún día podré ser como los demás». Esto me trajo muchos problemas siempre. Eras hijo de un rojo… Una vez tenía que entrar de dependiente en una tienda. Me parece que no pude entrar porque mi padre estaba en Francia… Recuerdo que estábamos jugando con una pelota que habíamos hecho de trapo. «Va, tira, tira! ¡Que te la paro!» [en catalán] ¡Y pasó un hombre mayor y me soltó una bofetada! ¡Bom! De culo al suelo. Y dice: «¡Habla en cristiano, perro!» Y me quedé medio atontado en el suelo, ¡con una rabia! ¡Pero a callar! Claro, todo esto, que mi padre estuviese en Francia… De vez en cuando venían a registrar el piso. Decían que «éramos rojos» y tal. » Testemuño oral recollido en Carme Molinero e outros (ed.) (2003), Una inmensa prisión. Los campos de concentración y las prisiones durante la Guerra Civil y el franquismo, Barcelona, Crítica, páx. 209 . Monopolización das actividades culturais, deportivas e recreativas por parte de organizacións como o Frente de Juventudes e a Sección Femenina

14. « O prototipo aínda era neses anos [1940-1950] o militante co cabelo con brillantina e rostro moi afeitado, ao estilo joseantoniano, con camisa azul e garabata negra, pero comezaba a prefigurarse outro prototipo, o de lentes escuros perpetuos e o bigotiño recortado nas puntas, o suficiente para que non fose nin o «bigote moco» hitleriano nin o mostacho nietzscheano. De feito, eses personaxes eran o que poderiamos chamar o intermediario, o que observa, escoita e delata, o axente que troca xestións por especies (coas que despois especula), o que cobra directamente por esas mesmas xestións. » Traducido e adaptado de: Bernat Muniesa (1996), Dictadura y monarquía en España, Barcelona,Ariel, páxs. 37-38 . SUBMISIÓN E MEDO FET y de las JONS pasou a ser unha prolongación do goberno. Afiliarse á phalange era un camiño para acceder a postos de traballo na Admon. Traballadores e traballadoras estaban afiliados obrigatoriamente á CNS (Central Nacional- Sindicalista). Na Universidade tamén había un sindicato obrigatorio, o SEU

15. Carlos Giménez: « Paracuellos »

16. “ A un xornalista francés, un guerrilleiro francés, Marcelino Fernández, el Gafas , descríbelle así como operan: "Escoita: eu mando os guerrilleiros de tres provincias, divididos en pequenos grupos de 1O a 15 homes cada un. Vivimos nas montañas, nos bosques de difícil acceso; desprazámonos sempre. Cázannos máis que aos xabaríns e aos lobos, que son numerosos por aquí. Hai grupos dos que non teño novas durante semanas. Nestas condicións comprenderás que é moi difícil ter un Estado Maior Xeral de toda España". (…) Cantos son? Uns, como André Blanchet, din que son aproximadamente 5.000. O representante da Agence France-Press de Madrid avánzame a cifra de 10.000. Un Xefe fascista declárame que leva catro anos combatendo aos guerrilleiros do Cantábrico. En razón de persecucións e perigos operan illados.” Serge Groussard, Solitude Espagnole , París, 1948 Mapa de distribución dos maquis en España RESISTENCIA ANTIFRANQUISTA

17. AUTARQUÍA ECONÓMICA Salarios baixos (en 1953, un 60% inferiores aos de 1936) Suba dos prezos e perda de nivel adquisitivo da poboación Escaseza de produtos: cartillas de racionamento Incremento do « estraperlo » ou comercio ilegal Espallamento de doenzas e altas taxas de mortalidade, sobre todo infantil

18. « Un dos maiores problemas da posguerra foi a mala alimentación, tanto dende un punto de vista cuantitativo como cualitativo. Os médicos sabían que en moitas ocasións as solucións a numerosos males eran os propios alimentos, pero claro, frecuentemente eran inalcanzables. Consecuencia da desnutrición e da falla de hixiene eran os «ganglios», un aviso da tuberculose . O número de médicos foi moi escaso ; ademais, a maioría das familias non podía custear nin os gastos de asistencia nin os farmacéuticos. Outro dos grandes inimigos foi a auga. Normalmente consumíase sen depurar , o que provocaba un importante índice de mortalidade. Segundo algúns estudos, en 1941, sete de cada dez españois mortos foron nenos de menos de cinco anos que falecían por diarreas… » Adaptado e traducido de: Fuensanta Escudero Andújar (2005), Memoria y vida cotidiana en grupos de oposición al franquismo en Murcia: reconstrucción de experiencias vividas a través de nuevas fuentes. Tese de doutoramento http://www.tesisenred.net/TDR- 0215106-102751/index_cs.html#documents Instantánea de 1940 tomada por Hermes Pato en Madrid

20. O MUNDO DO TRABALLO Xornadas laborais de 48 horas semanais A folga, considerada delito de rebelión militar, foi prohibida

21. “ O significado último desa pobreza de resultados durante a etapa inicial do franquismo ten unha dobre dimensión: por unha banda, supón o remate do proceso de crecemento moderado pero mantido que se prolonga en España durante o último tercio do século XIX e o primeiro do XX ; por outra banda, ocasiona o ancheamento da fenda que separa a traxectoria de España respecto á doutros países europeos ; unha diferencia que, en ritmos de crecemento e de produto real por habitante, se amplía enormemente durante eses anos. Non se esaxera , por conseguinte, cando se sitúa nese decenio dos anos corenta a pasaxe máis negativa da nosa historia económica e contemporánea, coa cruenta eliminación dos partidos políticos e organizacións de clase, con ríxida disciplina laboral e drástica fixación de salarios, con mutilación das liberdades individuais e a perda, nuns casos, e marxinación noutros, dun capital humano irrecuperable . En suma, o fracaso económico correu entón paralelo á regresión política e social”. J.L. García Delgado Santos Yubero: Perruquería do cárcere de Porlier , 1941 Pedro Menchón: Comedor de Auxilio Social, Lorca, 1945 Pedro Menchón: Monumento aos caídos en Lorca, 1939

22. NACIONALCATOLICISMO O catolicismo cohesiona aos vencedores tras a Guerra Civil Supresión da coeducación nos institutos e Escolas Normais; reparece o crucifixo depúranse as bibliotecas públicas; eríxense oratorios nas Universidades... Obxectivo: recatolizar España a traverso da educación Incremento das « vocacións relixiosas » e seminaristas

23. « Basta observar dous bailaríns en funcións, e a resposta vén de seu. O cadro ten certa cor realista, mais dispensaráseme polo que oculta e non di. […] —O embriagado co movemento vertixinoso da danza, sente medrar o anhelo sensual ata termos indescritibles. —Ela, por un resto de pudor, opón unha resistencia, melindrosa, que non fai outra cousa senón excitar aínda máis os baixos instintos do mozo famento de praceres e incapaz de quedar saciado. —El, coma un volcán en erupción, arde en chamas de luxuria e ela, como inqueda bolboreta, abandonada nos brazos do seu galán, atiza cada vez máis a chama crepitante que rematará por convertela en cinza. —El, como inmundo sátiro, atropelado todo sentimento de pudor, somérxese por completo nos vapores da súa sensualidade que o inflaman e o abrasan, e ela, coma vestal impúdica, xa non pon resistencia ningunha e aínda se sente inclinada a satisfacer os gustos e caprichos do lobo que a aperta entre os seus brazos. » Texto (traducido e adaptado) de 1942 citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. A Igrexa moraliza os costumes

24. « A socia de Juventud Femenina de Acción Católica non pode bailar, nin asistir aos salóns de baile, sexan privados ou públicos […]. Reclamar con frecuencia, e con máis persuasivos argumentos, o cumprimento das claras e categóricas disposicións emanadas da Xerarquía da Igrexa e da Dirección Nacional da Juventud Femenina de Acción Católica, que lles prohiben o baile ás socias. As que queiran bailar, non se inscriban na Acción Católica, e se están inscritas, hai que as dar de baixa. » Texto de 1942, citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación e Cultura, páx. 89. « MORALIZACIÓN » DA MULLER

25. « A. […] que vuestra labor sea callada; que a las Secciones Femeninas mientras menos se las oiga y menos se las vea, mejor; que el contacto con la política no nos vaya a meter a nosotras en intrigas y habilidades impropias de mujeres. » Pilar Primo de Rivera, abril de 1939. « B. […] Una vez acabada la Guerra […] comienza nuestra tarea más difícil: la de la formación total de las mujeres […]. Esta educación que será completa, queremos dirigirla principalmente hacia la formación de la mujer como madre . De esta manera no solo evitaremos uno de los mayores males, producidos en su mayor parte por la ignorancia de las mujeres, como es la mortalidad infantil, sino que obedeceremos una orden del Caudillo, quien continuamente y cada vez que tiene ocasión de encontrarse con sus secciones femeninas, les da la misma consigna: salvar la vida de los niños, por la educación de las madres. » Mensaxe de Pilar Primo de Rivera ás delegadas locais da Sección Femenina en 1945. O PAPEL SUBALTERNO DA MULLER A poboación activa feminina en 1940 era o 12% do total; en 1950 era o 16% do total

26. Enciclopedia Escolar, 1957 FAMILIA PATRIARCAL « La familia cristiana, santificada por el matrimonio- -sacramento y por el ejemplo de la Sagrada Familia de Nazaret, es un refugio, un santuario, un vergel de castos amores, un taller de virtudes, una navecita que nos transporta con seguridad al cielo, una umbría de refugio y regalo. » Texto de 1943 citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación y Cultura, páx. 223.

27. O carro e a tartana foron vehículos correntes nos primeiros anos da posguerra, mesmo nas cidades. Neles transportábanse os produtos de abastecemento para o consumo urbano. Polas estradas só circulaban os coches dos máis potentados, pois o automóbil era un símbolo de luxo e triunfo persoal, como se amosaba na posesión de ‘haigas’ polos novos ricos. UNHA SOCIEDADE « ESTÁTICA »...

28. « A nova radio [cadea SER, fundada en 1940] ten que se enfrontar coas autoridades franquistas, que impoñen unha gran censura sobre os medios de comunicación e que, ademais, obrigan a conectar con Radio Nacional de España á hora das noticias. Como consecuencia, a programación da SER vai estar chea de musicais, concursos e variedades. » Texto traducido e adaptado de: Javier Memba (2006), El Franquismo Año a Año. Lo que se contaba y ocultaba durante la dictadura, Madrid, Unidad Editorial . ...CON INFORMACIÓN CENSURADA...

29. « Este éxodo desordeado, desprovisto de razón [sic] e de cálculo e desobediente a regras técnicas, é o que alimenta de traballadores sen oficio nin beneficio os suburbios da cidade; o que sostén vixente o chabolismo; o que afea perspectivas urbanas; o que endurece, con basta rixidez, os censos laborais; o que nutre de cifras negativas as estatísticas sanitarias e o que dificulta e ata reduce o volume da renda agrícola. » Seijas Flores (1965), «Migraciones interiores en la España actual», Revista Española de Documentación, 1. ...ABOCADA A EMIGRAR Necesidade de VPO nas cidades

30. ANOS 1950: FIN DO ILLAMENTO INTERNACIONAL Decembro 1950: A ONU anula a resolución de 1946 que illaba a España 1951: Regreso de embaixadores estranxeiros a España 1953: Concordato co Vaticano 1953: Pactos de Defensa e Axuda Mutua con USA 1955: España é admitida na ONU 1957: Entrada no goberno de membros do Opus Dei